Staropolskie prawo procesowe © Anna Karabowicz

Źródła prawa procesowego ziemskiego w średniowieczu – prawo zwyczajowe częściowa kodyfikacja w Statutach Kazimierza Wielkiego XV w. – nieliczne przepisy procesowe Statut Łaskiego z 1506 r. – na końcu I części zbiór Processus iuris (33 artykuły) Formula processus 1523 r. (111 artykułów) – oparty na prawie małopolskim; najpierw przyjęła go Małopolska, 1553 r. przyjęła go Wielkopolska; 2 części: normatywna i wzory formuł procesowych; wpływ prawa rzymsko-kanonicznego Projekty: Korektura Praw 1532 r. (216 art.), projekty z 1611 i 1642 r. (pt. „Postępek prawny skrócony”); Zbiór praw sądowych A. Zamoyskiego i Kodeks Stanisława Augusta (wyodrębnienie procesu karnego od cywilnego) opracowania: Tomasz Drezner: Processus iudiciarius 1601 r., Teodor Zawacki: zbiór formuł procesowych 1602 r., Memoriale processus 1611 r., Processus iudiciarius 1612 r.; Grzegorz Czaradzki: Proces sądowy 1614 r.; Jan Nixdorff: Compendium processus iudiciarii 1655 r.; Tomasz Umiastowski: Proces według Statut Litewskiego 1780; Teodor Ostrowski: Prawo cywilne 1784 r. © Anna Karabowicz

Proces ziemski 1 w średniowieczu brak rozróżnienia między procesem karnym a cywilnym, odrębność w czasach nowożytnych każdy proces rozpoczynał się od skargi (żałoby) powoda lub oskarżyciela, wyjątkowe przypadku wszczęcia procesu z urzędu, w okresie nowożytnym podział na skargi cywilne i karne (zasada skargowości) strony posiadały całkowitą swobodę w zarządzaniu przedmiotem sporu i czynnościami procesowymi (możliwość ugody, obopólnej zgody co do zmiany procedury itp. – zasada dyspozycyjności, rozporządzalności) proces był toczony pomiędzy stronami, sąd występował jedynie w roli obserwatora, który orzekał na podstawie dowodów przedstawionych przez strony, prawda materialna nie była przedmiotem badania (zasada kontradyktoryjności) strony miały przestrzegać formuł, gestów, słów, symboli, naruszenie formuły powodowało przegranie procesu (zasada formalizmu) czynności procesowe przeprowadzane były przeważnie ustnie, pisemność była wyjątkowo stosowana (najczęściej w procesie inkwizycyjnym) (zasada ustności) proces był jawny dla publiczności, przeciwnie w procesie inkwizycyjnym, który był tajny (zasada jawności) © Anna Karabowicz

Proces ziemski 2 strony procesowe: powód (pierca) i pozwany (sąpierz) strona posiadać musiała zdolność sądową (odpowiadającą zdolności prawnej) przed sądem mogła występować osoba posiadająca zdolność procesową (= zdolność do czynności prawnych) zastępcy procesowi – rzecznik (prolocutor), zastępca (procurator), mówca, od XVI w. patron, mecenas zastępcy ustawowi – reprezentowali stronę z mocy prawa, np. dla nieletnich, kobiet, ale nie wdów, chłopów, miasta) zastępcy sądowi (urzędowi) – wyznaczani z urzędu przez sąd, np. w sprawach o obrazę majestatu na prośbę strony zastępcy umowni (dobrowolni, honorowi, zawodowi) – generalne (dla całego procesu) lub szczegółowe (dla poszczególnych czynności procesowych); od XV/XVI w. rozwój odpłatnego, zawodowego zastępstwa przez prokuratorów lub patronów, którzy w XVI w. zorganizowali korporację czyli palestrę właściwość sądowa: miejscowa – zasadniczo właściwym był sąd miejsca zamieszkania pozwanego, zasada znana od XIII w., czy też sąd miejsca położenia nieruchomości podmiotowa – właściwy być sąd stanowy pozwanego rzeczowa – właściwy był sąd ze względu na rodzaj sprawy, np. sądy grodzkie dla spraw tzw. czterech artykułów grodzkich (podpalenie, napaść na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej, zgwałcenie) © Anna Karabowicz

Proces ziemski 3 proces rozpoczynała ustna skarga (żałoba) przedstawiana sądowi z prośbą o wydanie urzędowego pozwu (wezwania na rozprawę) pozew ustny – powszechny dla każdego w XIII-XV w., potem w stosunku do szlachty gołoty, pospólstwa w miastach i chłopów; stosowany też w przypadku pozywania osób obecnych na rozprawie, przy schwytaniu na gorącym uczynku lub z przedmiotem przestępstwa, w sprawach drobnych pisemny – od XV w. stosowany dla szlachty osiadłej i patrycjatu miejskiego, musiał pod rygorem nieważności zawierać: oznaczenie sędziego, który go wydał (od XVI w. wydawano je w imieniu monarchy), imię i nazwisko pozwanego, termin i miejsce posiedzenia sądu, imię i nazwisko powoda, treść skargi, datę i miejsce wydania pozwu, pieczęć urzędową, wydawano go w 2 egzemplarzach; doręczał go urzędnik sądowy (woźny, komornik) w obecności świadków, wręczano go w domu, bezpośrednio do rąk pozwanego; gdy pozwany był nieobecny można było wręczyć go domownikom, w razie odmowy przyjęcia należało go zatknąć pod domem; dla osoby nieosiadłej wręczano go w miejscu, gdzie się ją napotkało; fakt doręczenia odnotowywano w rejestrze sądowym (relacja woźnego) – od XVII w. było to warunkiem ważności pozwu; pozew wpisywano do regestru (potem wokanda), kolejność wpisanych w nim spraw decydował o kolejności ich rozstrzygania © Anna Karabowicz

Proces ziemski 3 terminy (roki) odroczenia (dylacje, odkłady) pierwszy termin określony w pozwie – od 1454 r. po upływie tygodnia od doręczenia pozwu; okres nowożytny 1-4 tygodni od doręczenia w sądzie ziemskim, do 6 przed sądem sejmowym; w prawie miejskim od 1-3 dni niestawiennictwo powoda = przegranie procesu (w prawie miejskim zwrot kosztów dla pozwanego); od 1523 r. gdy nie stawił się na pierwszym terminie (zwyczajnym), nie przegrywał, ale płacił karę i musiał na nowo pozwać przeciwnika niestawiennictwo pozwanego: kara grzywny termin zawity (ostateczny) – dla pozwanego dopiero 3 wyznaczony termin; jeśli pozwany i na ten termin się nie stawił – postępowanie zaoczne (niestanne, kontumacyjne); od 1523 r. podobnie jak powód już drugi termin był zawity odroczenia (dylacje, odkłady) zwyczajne – sąd musiał się na nie zgodzić: choroba, siła wyższa, slużba publiczna, małoletniość, równoległą sprawą o większy majątek w innym sądzie, potrzeba narady, dostarczenia dowodów; od 1523 r. dopuszczalne były tylko 4, ale z ograniczeniami nadzwyczajne – dopuszczalne w przypadku zgody obu stron lub decyzji sądu: porozumienie stron, zawieszenie spraw przez sąd, inhibicja królewska (do XVI w.) © Anna Karabowicz

Proces ziemski 4 woźny wywoływał strony propozycja (indukta) – wystąpienie powodu replika pozwanego – odpowiedź na zarzuty ekscepcje – zarzuty procesowe podnoszone przez pozwanego; przed merytorycznym wdaniem się w spór; sprawę ekscepcji sąd rozstrzygał wyrokami przedstanowczymi (interlokutami); przeciwko ekscepcjom powód posiadał prawo repliki dylatoryjne – powodowały odroczenie rozprawy do czasu ich usunięcia; należało je wnieść od razu wszystkie: niewłaściwość sądu, nieprawidłowość pozwu, brak zdolności procesowej strony, brak wezwania wszystkich zainteresowanych stron, żądanie, by pozwanego zastąpił zachodźca deklinatoryjne – od czasów nowożytnych (Korektura Praw 1532 r.), uprawniały pozwanego do odmowy odpowiedzi, ale nie niweczyły sporu peremptoryjne – powodowały upadek powoda w sprawie, umorzenie sprawy; mogły być wnoszone w trakcie całego procesu: powaga rzeczy osądzonej lub załatwienia w drodze ugody, przedawnienie wdanie się w spór (zagruntowanie sprawy, utwardzenie procesu, litis contestatio) – sąd przystępował do merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy; od tego momentu żadna ze stron nie mogła się wycofać z procesu; litiskontestacja mogła być: affirmativa – pozwany uznawał roszczenia powoda, sąd wyznaczał termin na wydanie wyroku negativa - sąd wyznaczał kolejny termin w celu przeprowadzenia postępowania dowodowego © Anna Karabowicz

Proces ziemski 5 Stadia rozprawy tzw. tok instancji (od XVI w.) I: rozpatrywano dylacje zwyczajne oraz tzw. akcesoria (sprawy uboczne) o charakterze ekscepcji dylatoryjnych: zarzuty umieszczenia sprawy w niewłaściwym rejestrze, brak należytych pełnomocnictw, niezachowanie terminu pomiędzy pozwem a rozprawą, niewłaściwość sądu, niedozwolone łączenie spraw; w przypadku ich uwzględnienia odraczano sprawę na inny termin II: rozpatrywano niektóre dylacje zwyczajne oraz akcesoria o charakterze ekscepcji deklinatoryjnych lub peremptoryjnych: zarzut, że powodowi nie przysługuje roszczenie, sama skarga posiada braki; wyrok przedstanowczy podlegał zaskarżeniu III: rozpoczynało się od propozycji, po której następowała odpowiedź pozwanego, gdy odnosiła się do meritum sprawy, to następowało wdanie się w spór; 1454 r. ograniczyło możliwość przedstawiania wywodów przez strony do repliki pozwanego, ale w praktyce zezwalano powodowi na udzielanie pozwanemu odpowiedzi przez powoda © Anna Karabowicz

Proces ziemski 6 formalna (legalna) teoria dowodowa – przedstawienie dowodów należało do stron, a sąd miał je jedynie oceniać, ale nie ich wiarygodność; to prawo z góry określało, jaką wartość miały określone środki dowodowe oraz jaka miała być ich ilość, by strona wygrała proces; jeśli strona przeprowadziła określony w prawie dowód, to przeciwdowód drugiej strony był niedopuszczalny (chyba że pierwsza strona „upadła w dowodzie” z formalnych powodów) – dążenie do prawdy formalnej bliższość (pierwszeństwo) do dowodu – był to przywilej dla danej strony; od XIII w. bliższość do dowodu miała strona o wyższej pozycji stanowej; od XIII w. ta strona miała pierwszeństwo, która miała lepszy dowód (wg kolejności: dokument, świadkowie, przysięga) w procesie równych stron; przy równości dowodów – pierwszeństwo miał pozwany; od XVI w. zasada, że pierwszeństwo miała strona z lepszym dowodem © Anna Karabowicz

Proces ziemski 7 środki dowodowe dokument – od XII-XIII w.; badanie autentyczności w przypadku jej zakwestionowania (zeznania świadków, wpis w księdze sądowej) przysięga własna – tylko osobiście, w zasadzie przez osobę, która miała bliższość do dowodu; od XIV w. po polsku; charakter sakralny, formalistyczna (potknięcie słowne (potyczel) powodowało upadek w dowodzie), z czasem możliwość 3-krotnego powtórzenia słów; mogła być obciążająca (oskarżająca) i oczyszczająca ze współprzysiężnikami – w sprawach większej wagi; od 2 do 18 osób; przysięgali na prawdomówność i niewinność strony nie musieli znać okoliczności sprawy świadkowie – z początku, do czasów nowożytnych przysięgali na niewinność strony tylko ze względu na jego nieposzlakowaną opinię, nie musieli znać okoliczności sprawy; nie odróżniali się od współprzysiężników do XVI w. świadectwo urzędowe – w razie konieczności sprawdzenia stanu rzeczy na miejscu posyłano osobę urzędową (komornika, prawidlnika, woźnego z 2 świadkami) na wniosek strony w celu dokonania wizji lokalnej; woźny potem składał ustną relację sądowi, z czasem pisemną do ksiąg relacji wstecz – w przypadku powołania się przez stronę na poprzedni wyrok sądowy lub inną czynność procesową w innym sądzie posyłano urzędowo (z laską sędziowską) komornika po informację; potem składano relację © Anna Karabowicz

Proces ziemski 8 forma wyroku – w sądach kolegialnych podejmowane większością głosów; ogłaszane publicznie, z pocz. ustnie; od II poł. XIII. wyroki sądów książęcych na koszt i prośbę strony pisemnie; od XIV w. wpisywano wyroki do ksiąg sądowych, wypis za opłatą; od XVI w. wyrok wpisywano do sentencjonarza z podpisami sędziów, potem pisarz pisał pełny tekst wyroku (dekretu) – wpis do księgi dekretów rodzaje wyroku – wyrok przedstanowczy (sententia interlocutoria, interlokut) załatwiał kwestie formalno-procesowe w czasie trwania procesu; wyrok stanowczy (sententia definitiva, końcowy) rozstrzygał merytorycznie spór: uwalniające (ewazja) i zasądzające (kondemnata) oraz wyroki oczne (oczywiste) i zaoczne prawomocność – czyli niewzruszalność wyroku; wykształcało się powoli, początkowo wygrywający dawał przeciwnikowi jakieś świadczenie, którego przyjęcie było znakiem zgody na wyrok; potem klauzula „o wieczystym milczeniu” i obwarowanie go zakładem; potem uprawomocnienie się w przypadku braku wniesienia środka odwoławczego lub jego odrzucenia przez wyższą instancję Opłaty sądowe – rozstrzygnięcie w wyroku; każdy wyrok trzeba było opłacić (trzesne, pamiętne), co obciążało osobę wygrywającą © Anna Karabowicz

Proces ziemski 9 Środki prawne przeciwko wyrokom środki zwyczajne remisja – przekazanie sprawy przez sąd niższy sądowi wyższemu, z inicjatywy sądu lub na wniosek strony, sprawy skomplikowane; czasem w formie pouczenia prawnego nagana sędziego – strona niezadowolona mogła zaraz po jego wydaniu oskarżyć, naganić sędziego o niesprawiedliwą decyzję, poddanie czci sędziego w wątpliwość; wyrok podlegał zawieszeniu; nowy proces pomiędzy naganiającym a naganionym sędzią przed innym sądem (od XV w. z udziałem przeciwnika); warunkiem było zapłata zakładu dla sędziego (koczu); gdy sędzia wygrał, wyrok nabierał mocy, a kocz mu przypadał; gdy przegrał – tracił cześć, a wyrok uchylano mocja – zmieniona nagana; od 1465 r. nie powodowała utraty czci sędziego, w razie przegrania nie tracił urzędu, lecz zwracał kocz i płacił karę „piętnadziesta” naganiającemu, wyrok uchylano; zniosła ją Formula Processus, a wprowadzono znów w 1538 r. apelacja – odwołanie od sądu niższego do wyższego, zwyczajny środek procesowy; kontrola tylko wyroku; na Mazowszu od 1453 r., wprowadzenie powszechnie w 1523 r. (Formula Processus) jako jedyny środek odwoławczy; nie od spraw drobnych; ograniczenie przez konieczność wniesienia koczu (kaucji); sąd odwoławczy mógł odrzucić apelację (uprawomocnienie się wyroku I instancji), wyrok uchylić lub zmienić środki nadzwyczajne gravamen (uciążliwość) – rodzaj mocji; gdy sąd I instancji nie przyjął złożonej apelacji (mocji) to apelujący mógł pozwać go przed sąd wyższy z przeciwnikiem; nie wstrzymywało to egzekucji wyroku; jak uznawano zarzut, wyrok I instancji uchylano, a sędzia ponosił karę pieniężną wznowienie procesu – w przypadku ujawnienia nowych dowodów nieznanych stronie przed wyrokiem lub brak podstaw prawnych do wydania wyroku; 1726 r.: możliwość dla nowego składu Trybunału Koronnego by skasować prawomocny wyrok poprzedniego składu male obtentum – przeciwko wyrokom zaocznym uzyskanym wg strony podstępnie lub niewłaściwie; chodziło o ważność wydania wyroku; w razie przyjęcia sąd I instancji ponownie ropatrywał sprawę nieświadomość procesowa – gdy wydano wyrok zaoczny wbrew prośbie strony o odroczenie rozprawy lub bez powiadomienia jej o wszczęciu postępowania © Anna Karabowicz

Proces ziemski 10 postępowanie egzekucyjne – przymusowe wykonanie prawomocnego wyroku (przed jego przedawnieniem po 3 latach i 3 miesiącach); czasem możliwość stawienia rękojmi, który gwarantował wykonanie wyroku; przeprowadzali ją komornicy i woźni sądowi, czasem przy pomocy zbrojnej starosty; od 1523 r. (Formula Processus) w drodze osobnego procesu przed starostą, ze szlachty nieosiadłej – egzekucja osobista, osiadłej – z nieruchomości egzekucja osobista – najstarsza; oddawano związanego przegranego wygrywającemu do jego dyspozycji (Statuty Kazimierza Wielkiego); od XVI w. w stosunku do gołoty (niewykonanie wyroku, niedanie rękojmi do 2 tyg. urząd grodzki skazywał na banicję procesową i osadzał w wieży egzekucja z ruchomości – w średniowieczu, zajęcie=ciążenie=ciąża=grabienie bydła lub trzody; od 1523 r. zanikła egzekucja z nieruchomości – do XVI w. posiłkowo w drodze sądowego wwiązania wierzyciela (4-krotna próba); od 1523 r. postępowanie skrócono; miał ją przeprowadzać starosta i urząd grodzki, ich organami byli woźni, pachołkowie starościńscy, świadkowie-szlachta, ewent. pospolite ruszenie szlachty powiatu; I stopień: próba wwiązania w obecności 2 świadków; jak odparto próbę, woźny składał relację, pozwanie zasądzonego na rok grodzki (nałożenie zakładu potrójnego = 6-krotność wartości przedmiotu sporu); II stopień: ponowna próba wwiązania, gdy odparto znów pozywano na rok grodzki, gdzie nakazywano zapłatę potrójnego zakładu i zarządzano rumację (usunięcie siłą) i grożono banicją; III stopień: urzędnik grodzki (wicesgerent) i woźny z 2 szlachciców, próba rumacji bez użycia siły – gdy odparta, pozywano na rok starościński i orzekano banicję procesową; IV stopień: przy użyciu pachołków starościńskich lub ewent. pospolitego ruszenia – w formie zajazdu, usunięcie z dóbr siłą dłużnika, którego jako banitę można było zabić © Anna Karabowicz

Proces ziemski 11 Odrębności w procesach karnych w średniowieczu obowiązek wykrycia i ścigania przestępstw ciążył na opolu, potem gromadach wiejskich („gonienie śladem” z „krzykiem i wołaniem”) zawieszenie lub uchylenie ścigania azyl – udzielany przez dwór monarszy lub kościół katedralny; azyl wojewodziński (przemirz) listy żelazne i inhibicyjne – monarcha mógł zapewnić nietykalność na pewien czas przez tzw. list żelazny (glejt); lub zakazywał pozywaniu lub wstrzymywał proces (l. inhibicyjny) amnesta i prawo łaski – wykluczały ściganie i karalność, amnestia w stosunku do grupy przestępców, prawo łaski skierowane było indywidualnie; 1538: zakaz prawa łaski przez króla od kary wieży za zabójstwo między szlachtą; od kon. XVI w. prawo łaski przeszło na sejm przedawnienie (dawność) – uniemożliwiało wszczęcie procesu, nie przedawniały się przestępstwa publiczne, prywatne po 3 latach lub szybciej instytucja skrutynium od XVI w. – stosowana przy przestępstwach publicznych i prywatnych (zabójstwach), które musiały być ścigane, a z jakiegoś powodu nie wystąpił oskarżyciel prywatny; z urzędu przeprowadzał je w imieniu sądu instygator ustanawiany w sądach grodzkich, ziemskim, Trybunale Koronnym i sądzie marszałkowskim; postępowanie wszczynał z własnej inicjatywy lub w wyniku donosu (delacji); śledztwo przeprowadzał bez obecności i wiedzy podejrzanego; obowiązek zeznań przez świadków; zeznania spisywano jako dowody na rozprawę; w sądzie występował jako oskarżyciel z urzędu; 1538: w sprawach obrazy majestatu i zdrady obok instygatora występował delator mieszany proces – przewidywany przez ustawę o sądach ziemskich z 1792 r., konstytucje z 1793 r. przewidywały szerokie zastosowanie skargi publicznej; sądy powstania kościuszkowskiego stosowały pełny proces mieszany © Anna Karabowicz

Proces ziemski 12 Odrębności w procesach karnych c.d. środki zapobiegawcze uwięzienie (areszt) przy ciężkich przestępstwach, przywilej z 1430-1433 nemine captivabimus nisi iure victum rękojemstwo – od XV w. zasadniczy środek w stosunku do szlachty osiadłej środki dowodowe ordalia (sądy boże) – oparte na przekonaniu, że Bóg nie dopuści do skrzywdzenia strony niewinnej lub mającej rację Jednostronne – próba rozpalone żelaza, próba wody zimnej i gorącej, losowanie, próba komunii dwustronne – pojedynek sądowy w zasadzie osobiście (wyj. zastępstwo ze względu na wiek, płeć, chorobę), zwycięstwo oznaczało wygranę w procesie; próba krzyża tortury – stosowane w przypadku przy przestępstwie obrazy majestatu, zdradzie kraju, łotrostwie, nawet w stosunku do szlachty, ale nie osiadłej © Anna Karabowicz

Proces miejski 1 oparte na Zwierciadle Saskim (pocz. XIII w.) wpływ procesu rzymsko-kanonicznego prace Mikołaja Jaskiera, Bartłomieja Groickiego odrębności w stosunku do procesu skargowego ziemskiego: skarga – krótka, zawierająca przedmiot roszczenia i podstawy prawne pozew ustny ogłaszany przez podwojskiego, od XVI w. pisemny dla patrycjuszy i w sprawach ważniejszych krótki termin do rozprawy od pozwu (1-3 dni) niestawiennictwo powoda powodowało tylko utratę terminu i wystosowanie kolejnego pozwu, dla pozwanego oznaczało wstępne zaoczne zasądzenie, termin zawity dopiero 3 lub 4 rok określone stadia rozprawy; po wysłuchaniu skargi 2-tygodniowa przerwa dla pozwanego na przygotowanie repliki dokumenty publiczne były niepodważalnym dowodem wyroki zaskarżalne do rady miejskiej jako II instancji © Anna Karabowicz

Proces miejski 2 proces karny – inkwizycyjny, kształtował się od XIII w.; w Polsce występował w formie łagodniejszej; wszczynany z urzędu, wszystkie funkcje procesowe były połączone w osobie sędziego, który występował w roli oskarżającego, broniącego i wyrokującego, był tajny i pisemny, legalna teoria dowodowa; stadia: inkwizycja generalna – wszczynane z urzędu przez sędziego-inkwirenta, postępowanie informacyjne bez wiedzy i przesłuchiwania podejrzanego, w celu określenia faktu popełnienia czynu i okoliczności, ewentualnego sprawcy (wizja lokalna i sumaryczna, przesłuchanie świadków bez przysięgi) inkwizycja specjalna – skierowana przeciwko konkretnej osobie; właściwe śledztwo prowadzone tajnie przez osobnego sędziego (instygatora); podejrzany stawał się oskarżonym; z reguły aresztowano go na podstawie decyzji sądu, poddawano szczegółowemu i pod przysięgą przesłuchaniu w formie odpowiedzi na z góry przygotowane pytania (artykuły dowodowe); dowody: dzieliły się na pełne (przyznanie do winy, zeznania 2 świadków pod przysięgą, opinie biegłych, dokumenty, wizje lokalne) i niepełne (poszlaki, zeznania 1 świadka); świadkowie przesłuchiwani protokolarnie, osobno, niejawnie wobec oskarżonego, obowiązek składania zeznań tortury – nie stosowane względem doktorów nauk, szlachty osiadłej, urzędników, starców, dzieci, kobiet brzemiennych; tylko 3-krotne tortury; najpierw skłanianie do dobrowolnych zeznań, potem groźba zastosowania tortur, wiązanie i sadzanie na miejscu ich stosowania; potem zeznania musiały być potwierdzone osądzenie – na podstawie formalnej oceny dowodów, gdy dowody niepełne można było wymierzyć karę z podejrzenia; gdy były poszlaki uwalniano od sądu co nie oznaczało uniewinnienia; od wyroku karnego zakaz apelacji © Anna Karabowicz

Szczególne procesy proces o czary - 1487 r. w Kolonii wydano dzieło pt. Młot na czarownice (J. Sprenger, H. Kramer), pol. tłum. 1614 r.; apogeum „polowania na czarownictwie” w XVII w., w Polsce ostatni proces w 1775 r.; proces uproszczony, wszczynano z urzędu na skutek „nominacji” (powołania); areszt (trzymanie w „beczce czarownic” lub kłodzie, golenie); ordalia: próba wody, wagi, łez, igły proces gościnny – w prawie miejskim, gościem był ktoś, kto mieszkał daleko (w ciągu 1 dnia nie mógł przybyć do sądu); mógł mieć posiedzenie każdego dnia, wyrok do zachodu słońca proces graniczny – ustalenie granic spornej nieruchomości; dokonywał tego komornik lub podkomorzy (od XVI w. sędziowie graniczni z przysięgłymi geometrami) proces o zbiegłych poddanych – odzyskiwanie zbiegów, którzy uciekli do innej dzielnicy; skarżący miał prawo udowodnić prawo do zbiega (przysięga z 6 współprzysiężnikami); od XVI w. celem procesu było odzyskanie zbiega i osadzenie ich z powrotem, proces toczył się pomiędzy dawnym a nowym panem chłopa © Anna Karabowicz