Staropolskie prawo karne © Anna Karabowicz

Staropolskie prawo karne Prawo ziemskie charakter rodzimy, mało wpływów obcych systemów prawnych do rozbiorów nie rozróżniano prawa karnego od prawa cywilnego – nie wyodrębniano bezprawia karnego od cywilnego zasada prywatnoprawna podział przestępstw na prywatne i publiczne system kar kompozycyjnych, nierównych stanowo, zasadniczo łagodniejszych źródła: Statuty Kazimierza Wielkiego (2/3 artykułów zawierało normy prawa karnego) przepisy Korektury pruskiej i Statutów Litewskich praktyka orzecznicza zwyczaj Korektura praw 1532 r. – pomieszanie prawa karnego i cywilnego, prawa materialnego i procesowego, kazuistyka, wiele nowości, wpływy praw obcych Zbiór Praw Sądowych 1778 r. – unifikacja i ujednolicenie, zwiększenie zasady publicznoprawnej, zaostrzenie odpowiedzialności, wpływy humanitaryzmu (ograniczenie arbitralności, tendencja ku równości wobec prawa karnego, odnośnie co do najcięższych przestępstw przewidywał zasady nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege, zasada subiektywizacji i indywidualizacji odpowiedzialności, społeczna użyteczność kary Kodeks Stanisława Augusta 1791-1792 – eliminacja prawa zwyczajowego, zasady nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege, równość wobec prawa karnego, cele utylitarne kary, projekt litewski nie przewidywał kary śmieci, koronny w wyjątkowych sytuacjach © Anna Karabowicz

Staropolskie prawo karne Prawo miejskie opierało się na prawie niemieckim rodzime przepisy stanowione oraz praktyka i doktryna prawnicza zmieniające pierwotne prawo niemieckie (od XVI w. można mówić o polskim prawie) recepcja przepisów Constitutio Criminalis Carolina (Karoliny 1532) – przeróbka autorstwa Bartłomieja Groickiego; złagodzenie bardzo surowych norm surowsze od ziemskiego, teoria odstraszania Prawo wiejskie opierało się na polskim prawie zwyczajowym rozwijane przez orzecznictwo sądów chłopskich duży wpływ prawa niemieckiego oraz dzieł prawników miejskich od czasów nowożytnych coraz większy wpływ panów wsi na prawo karne wiejskie (stanowienie prawa i sądownictwo) – zróżnicowanie prawa wiejskiego łagodniejsze od prawa miejskiego © Anna Karabowicz

Przestępstwo przestępstwo było określane w sposób materialny – czyn, który stanowił zamach na jakieś dobro prywatne lub wspólne, od średniowiecza dodawano także element grzechu pecatum (na gruncie materialnej definicji przestępstwa jako czynu społecznie szkodliwego stał także Zbiór Praw Sądowych z 1778 r., choć nie łączył już tego z pojęciem grzechu) brak ogólnej definicji przestępstwa – w średniowieczu kanoniści i prawnicy włoscy sformułowali podział na delikty (delictum) i zbrodnie (crimen) brak sformułowania definicji poszczególnych przestępstw, dopuszczały karalność czynów nie zamieszczonych w kodeksie (np. Korektura Prawa z 1532 r.) – zasada analogii XVIII w., doktryna humanitarna prawa karnego – ścisłe określenie kręgu przestępstw, jak i znamion każdego czynu zasada nullum crimen sine lege poenali anteriori – przestępstwem tylko taki czyn, który był wyraźnie zakazany przez ustawę karną w czasie jego popełnienia – przewidywana częściowo przez Zbiór Praw Sądowych 1778 r., przez polski kodeks karny wojskowy z 1775 r., ustawę o sądach sejmowych z 1791 r., Kodeks Stanisława Augusta z 1792 r. katalog przestępstw ulegał zmianie, poszerzano ich krąg na przestępstwa publiczne © Anna Karabowicz

Podział przestępstw Prywatne przestępstwa zasada prywatnoprawna – dochodzenie sprawiedliwości przez samego pokrzywdzonego (jego bliskich) w drodze samopomocy lub prywatnej skargi w sądzie, możliwość zawarcia ugody, charakter prywatny kary przestępstwa pospolite, skierowane przeciwko osobom prywatnym Publiczne przestępstwa zasada publicznoprawna – przestępstwa naruszające porządek społeczny, także te skierowano przeciwko osobom prywatnym, ścigane z urzędu przez organy państwa, kara miała charakter publiczny w średniowieczu konstrukcja miru (pokoju publicznego, powszechnego) – jego strażnikiem był monarcha; istniał mir osobowy, miejscowy lub mieszany: monarcha otaczał specjalną ochroną pewne osoby, miejsca lub osobę w pewnym miejscu; przestępstwo prywatne dokonane z naruszeniem miru stawało się publicznym (Księga elbląska: za zabójstwo na gościńcu groziła główszczyzna i 50 grzywien za złamanie miru), zakaz zawarcia ugody przestępstwa przeciwko państwu, władzy państwowej, kościołowi, skarbowi, sądom, władzom w średniowieczu o publicznym charakterze przestępstwa decydowało kryterium formalne (ściganie z urzędu), od XVI w. decydowało kryterium materialne, tj. naruszonego dobra w czasach nowożytnych szczegółowe ustawodawstwo wprowadzało zasadę obowiązkowej represji karnej w przypadku poważniejszych przestępstw – wprowadzono subsydiarną skargę publiczną (konstytucja z 1510 r., przewidywana w Korekturze Praw 1532), tzn. wprowadzono obowiązek pokrzywdzonego (krewnych) do wniesienia skargi pod groźbą kary główszczyzny szlacheckiej, a jeśli nikt nie wniósł skargi, skargę miał wnieść starosta, zakazywano jednania (konstytucja o mężobójstwie 1588 r.) rozszerzanie kręgu przestępstw publicznych szczególnie w XVIII w. stosowanie kar publicznych od XVI w. podział istniał także w prawie miejskim (kryterium kary: kara publiczna na życiu lub zdrowiu, skórze lub włosach o kara prywatna, majątkowa) i wiejskim (kryterium ścigania, przy publicznych ścigano z inicjatywy zwierzchności dominialnej © Anna Karabowicz

Rodzaje przestępstw Prawo ziemskie Przestępstwa publiczne przeciwko władzy i państwu, od XII jako zbrodnia obrazy majestatu (crimen leasae maiestatis), normy prawa zwyczajowego, konstytucje z 1510 r. (chroniła osobę króla, senatorów, posłów, urzędników; obejmowała nim każdy zamach przeciwko państwu, także zdradę stanu, szpiegostwo, spisek, bunt itp.), 1539 r. (ograniczenie zakresu do osoby króla; wyodrębnienie osobnej zbrodni zdrady, crimen perduellionis) i 1588 r. (zamachy na osobę króla, spiski przeciwko monarsze); ustawa o sądach sejmowych 1791 r. (określiła różne postaci tego przestępstwa), sejm grodzieński przywrócił obowiązywanie konstytucji z 1588 r. – kary śmierci, w tym kwalifikowane, utrata czci, majątku przeciwko religii panującej – herezje (od 1424 r. jako crimen leasae maiestatis divinae), apostazja (od 1424 r. do poł. XVI w. i od 1668 r.), wyznawanie arianizmu (od 1658 r.), bluźnierstwo, świętokradztwo, krzywoprzysięstwo – kary wymierzały sądy kościelne, egzekucja świecka przestępstwa skarbowe – zabór mienia monarszego, nieuiszczanie świadczeń publicznych, naruszanie regaliów, fałszowanie monety (karane spaleniem) przeciwko władzy i sądom – nieposzanowanie władzy, wyciągnięcie miecza lub zranienie w obliczu króla, starosty, sądu, uchylanie się od wymiaru sprawiedliwości, zakłócenia obrad sądu, sejmu, sejmików przestępstwa urzędnicze – przestępstwa wyższych urzędników w sprawach służbowych, najczęściej urzędników sądowych, szeroka penalizacja tak zaniechań, jak i nadużyć władzy inne – przestępstwa wojskowe (dezercja, zmiana chorągwi, niestawiennictwo na wyprawę), łotrostwa (rabunki na drodze), najazdy na domy szlacheckie, fałszerstwa sądowe © Anna Karabowicz

Rodzaje przestępstw Prawo ziemskie Przestępstwa prywatne przeciwko życiu i zdrowiu – od XIV-XV w. zabójstwo szlachcica karane było karą publiczną (grzywna dla monarchy lub sądu) obok prywatnej; od XVI w. rozróżniano zabójstwa kryminalne (umyślne) – kara śmierci, ścięcia, oraz cywilne (nieumyślne) – kara wieży dolnej 1 rok i 6 tygodni oraz główszczyzna; kwalifikowane formy zabójstw (ojcobójstwo, małżonkobójstwo, dzieciobójstwo itp.) – kara kwalifikowana śmierci, infamia, konfiskata majątku, karalność pojedynków (od 1588 r. za samo wyzwanie nań kara 60 grzywien i pół roku wieży, król mógł się nań zgodzić); uszkodzenie ciała (okaleczenie bądź zranienie, pobicie) obraza czci – czynna lub słowna, mogła przybrać formę zniewagi lub potwarzy gwałty – na osobie (przeciwko wolności: uwięzienie, zgwałcenie, porwanie – za to ostatnie od XVI w. karano infamią, czasem śmierć, od 1631 r. ścigane z urzędu) lub majątku, przeciwko mieniu (rabunek, rozbój, podpalenie, fałszowanie miar i wag, przyjęcie zbiegłego poddanego – za co groziła od XV w. kara państwowa, kradzież zwykła lub kwalifikowana – za którą karano powieszeniem) inne – przeciwko moralności i dobrym obyczajom (nierząd, cudzołóstwo, homoseksualizm, sodomia, kazirodztwo) © Anna Karabowicz

Rodzaje przestępstw Prawo miejskie przestępstwa przeciw miastu – przeciw interesom miasta, jego obronności, zdrada, spiski, bunty, obraza urzędników, naruszanie zakazów w sprawie zbytków, naruszanie porządku publicznego przeciw religii – herezja, apostazja, czary przeciw życiu i zdrowiu, przeciw czci przeciwko stosunkom pracy – bunty czeladników, strajki, żebractwo przeciw moralności (cudzołóstwo, bigamia, zgwałcenie, porwanie, homoseksualizm, sodomia, kazirodztwo, pokątna prostytucja – dozwolona w domu publicznym, stręczycielstwo) przeciw mieniu – kradzieże, rabunek, rozbój, fałszowanie, oszustwa przeciwko obowiązkowi wierności – zdrada pana Prawo wiejskie przestępstwa publiczne – oddawane sądom miejskim, grodzkim – bunty przeciw władzy, rozbój, czary przestępstwa ścigane z inicjatywy pana – przeciw interesom dworu, przeciw bezpieczeństwu i spokojowi, przeciw religii i kościołowi, przeciw dobrym obyczajom, przeciw interesom gromady przestępstwa prywatne – ścigane z oskarżenia prywatnego – przeciw życiu i zdrowiu, gwałty, przeciw mieniu, przeciw czci © Anna Karabowicz

Odpowiedzialność karna rozwój w stronę oparcia odpowiedzialności na podstawie A. obiektywnej (rzeczywisty związek przyczynowy między zachowaniem sprawcy a skutkiem) oraz B. subiektywnej czyli winie na początku odpowiedzialność oparta była na obiektywnej podstawie – fakcie bezprawności czynu i związku przyczynowym, od Statutów Kazimierza Wielkiego odpowiedzialność musiała opierać się na subiektywnej podstawie © Anna Karabowicz

Przedmiotowa strona przestępstwa czyn przestępczy – działanie, czynne zachowanie się, które wywołało bezprawne zmiany w świecie zewnętrznym; w konkretnych przypadkach karano także bierne zachowanie (zaniechanie, np. nieudzielenie pomocy napadniętemu, odmowę pogoni za przestępcą, niedopełnienie obowiązku przez urzędnika); w zasadzie przestępstwa miały charakter skutkowy (bezskutkowe wyjątkowo, np. herezja) związek przyczynowy pomiędzy zachowaniem się a skutkiem przestępczym z początku rozumiano go w sposób formalny (oznaczało jakiekolwiek powiązanie w szczególności prawne osoby sprawcy ze skutkiem, np. za utopienie w stawie odpowiadał właściciel stawu, za upadek z drzewa – właściciel drzewa) Statuty Kazimierza Wielkiego – związek przyczynowy rozumiany w sposób nieograniczony – sprawca odpowiadał nie tylko za bezpośrednie, konieczne skutki zachowania, ale i za skutki przypadkowe, wynikające z przyczyn od sprawcy niezależnych (np. za zranienie w bójce po ciemku odpowiadał ten, kto zgasił świecę – wg Korektury z 1532 r. tylko wtedy gdy czynił to rozmyślnie) czasy nowożytne – koncepcja tzw. przeciętnego związku przyczynowego – brano pod uwagę tylko przeciętne, bezpośrednie skutki; stosowano także zasadę wyłącznej przyczyny (praktyka sądowa ograniczała odpowiedzialność za skutki uboczne – obdukcja zwłok, oględziny ran; zasada, że śmierć po roku od zadania ran nie nastąpiła z powodu ich zadania) © Anna Karabowicz

Podmiotowa strona przestępstwa (1) podmiotem przestępstwa mógł być tylko człowiek podmiotowa strona przestępstwa – subiektywny, psychiczny stosunek, wewnętrzne nastawienie, naganne z punktu widzenia prawa, sprawcy do czynu (świadomość + wola, czyli zamiar = wina) z początku odpowiedzialność obiektywna, skutkowa – sprawca odpowiadał za skutek niezależnie od swojego nastawienia wewnętrznego do czynu (czy popełnione umyślnie, nieumyślnie czy z przypadku) od XIII w. – tendencja ku subiektywizacji odpowiedzialności, pojawienie się pojęcia winy, któremu sprzyjało prawo kanoniczne z jego traktowaniem przestępstwa jako grzechu (pecatum) rozwój przez doktrynę, praktykę i ustawodawstwo: Statuty Kazimierza Wielkiego – ugruntowanie pojęcia winy, ale rozróżnianej kazuistycznie © Anna Karabowicz

Podmiotowa strona przestępstwa (2) wina umyślna (przestępstwo popełnione umyślnie, dolus) – naganna świadomość i wola=zamiar – sprawca zdaje sobie sprawę, że jego zachowanie doprowadzi do przestępstwa oraz chce tego, ma taką wolę; najszybciej odróżniane od przypadku; od XV w. odróżniano winę umyślną od nieumyślnej w przypadku zabójstw; Korektura Praw z 1532 r. rozróżniała winę umyślną od nieumyślnej w stosunku do większej ilości przestępstw; orzecznictwo trybunalskie przewidywało za zabójstwo umyślne karę śmierci zamiar bezpośredni – sprawca ma świadomość i zamiar popełnienia przestępstwa zamiar pośredni – z prawa niemieckiego w okresie nowożytnym, sprawca odpowiadał za wszystkie skutki przestępstwa, także te, których nie obejmował swoim zamiarem ani świadomością (np. odpowiadał za zabójstwo w przypadku zamiaru jedynie pobicia, gdy ofiara zmarła), przewidywał go Zbiór Praw z 1778 r. zamiar ewentualny wina nieumyślna (przestępstwo popełnione nieumyślnie, culpa) – problemy z rozróżnieniem od przypadku, nauka włoska, Statuty Kazimierza Wielkiego przewidywały za przestępstwo nieumyślne jedynie karę prywatną (nawiązkę), orzecznictwo trybunalskie przewidywało za zabójstwo nieumyślne karę wieży dolnej lekkomyślność – sprawca ma świadomość, że jego zachowanie prowadzi do przestępstwa, ale błędnie sądzi, że tego uniknie, nie ma zamiaru niedbalstwo – sprawca nie tylko nie ma zamiaru popełnienia przestępstwa, ale nawet go nie przewiduje, chociaż mógł i powinien go być przewidzieć; problemy z rozróżnieniem niedbalstwa od przypadku przypadek (casus) – eliminacja odpowiedzialności za przypadek od Statutów Kazimierza Wielkiego (statut małopolski nie przewidywał kary za śmierć przygodną); od poł. XVII w. prawo ziemskie rozróżniało winę nieumyślną od przypadku (tylko przy zabójstwach), podobnie miejskie, w prawie wiejskim łączono ją z przypadkiem; orzecznictwo trybunalskie przewidywało za przypadkową śmierć jedynie główszczyznę © Anna Karabowicz

Brak odpowiedzialności - bezkarność pojawiły się w miarę uwzględniania okoliczności popełnienia przestępstwa przy wymierzaniu kary – powodowały obniżenie lub zaostrzenie sankcji albo całkowicie wykluczały odpowiedzialność powodując bezkarność czynu; wynikały z: z braku bezprawności czynu – w pewnych okolicznościach mimo wypełnienia zewnętrznych (przedmiotowych) znamion przestępstwa, czynu nie traktowano jako przestępstwa, gdyż te okoliczności legalizowały, pozbawiały cech bezprawności czyn; traktowane kazuistycznie, brak ogólnych zasad; na początku nie odróżniano obu grup z braku winy sprawcy – pojawiły się później, dopiero w czasach nowożytnych, w miarę rozwoju tendencji subiektywizacji odpowiedzialności; okoliczności, które wyłączały lub umniejszały winę, gdyż wpływały na poczytalność (potencjalną lub realną) sprawcy, tj. możliwość rozpoznania przez niego motywów i znaczenia czynu oraz zdolność pokierowania działaniem; cechy psychiki lub stan świadomości uniemożliwiał postawienie zarzutu z powodu popełnionego czynu; traktowane kazuistycznie szczególnie w prawie ziemskim © Anna Karabowicz

Okoliczności powodujące brak bezprawności czynu początek – zaczepka słowna lub czynna skierowana przeciw zaczepionemu (jego bliskim, poddanym), z początku powodowała bezkarność nawet w przypadku przesadnej odpowiedzi; Statuty Kazimierza Wielkiego: bezkarność zranienia, zabicia zaczepiającego (tylko chłopa); odpór nie musiał być równy atakowi, ale bezpośredni; znana we wszystkich systemach prawnych; bezkarność zabicia szlachcica z początku zniesiona w 1472 r. (okoliczność łagodząca); w czasach nowożytnych ograniczano bezprawność do pobicia lub zranienia napastnika; pozostała bezkarność w przypadku tzw. „zasięścia drogi”, gdy torowało się ją siłą obrona konieczna – powstawała z początku; w razie bezprawnego i bezpośredniego zamachu na dobro prawnie chronione (życie, zdrowie, mienie, cześć) napadnięty miał prawo odparcia go siłą; nie znosiła odpowiedzialnośći odszkodowawczej (tj. konieczności zapłacenia główszczyzny); by skutkować bezkarnością musiała być (jeśli przekroczono granice obrony koniecznej czyn podlegał karze, ale łagodniejszej): konieczna – w inny sposób nie można było odeprzeć zamachu rzeczywista – a nie np. z chęci zemsty natychmiastowa – w czasie trwania napaści lub bezpośrednio po niej proporcjonalna – dokonana odpowiednimi środkami przy zachowaniu równowagi między zamachem a sposobem odparcia samopomoc – w średniowieczu chodziło o dokonanie krwawej zemsty, z czasem ograniczona do zabójstwa przestępcy złapanego na gorącym uczynku; zakaz przez Zbiór Praw z 1778 r.; samopomoc stanowa: bezkarność zabójstwa chłopa podającego się za szlachcica (1557), zranienie lub pobicie szlachcica pijącego z plebejuszami, zabójstwo infamisa lub banity © Anna Karabowicz

Okoliczności powodujące brak bezprawności czynu stan wyższej konieczności – w przypadku niebezpieczeństwa bezpośrednio i rzeczywiście zagrażającego dobru prawnie chronionemu można było w celu usunięcia niebezpieczeństwa poświęcić inne dobro prawnie chronione przy zachowaniu proporcjonalności; np. stan nędzy, który skłonił do kradzieży, znane wyłącznie prawu miejskiemu, a nie znane prawu ziemskiemu i litewskiemu ugoda z pokrzywdzonym – w przypadku przestępstw prywatnych; zobowiązywała do rezygnacji ze skargi sądowej, zwolnienie od kary, ale nie od obowiązku odszkodowania; zakaz jednania przy mężobójstwie (1496, 1588) przedawnienie (dawność) – uniemożliwiało ściganie i karalność; dotyczyło tylko przestępstw prywatnych; wg Statutów Kazimierza Wielkiego termin dawności wynosił 3 lata (zabójstwo, łupiestwo), rok (dla lżejszych przestępstw); 1505 r.: dawność 1 rok i 6 miesięcy dla tzw. 4 artykułów grodzkich z tytułu „gorącego gwałtu” sądzonych przez sądy grodzkie (podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej, zgwałcenie); z czasem przedawnienie dotyczyło tylko odszkodowania, a nie kary publicznej (Korektura 1532 r. 3 lata i 3 miesiące dla umyślnego zabójstwa przedawnienie skargi o zapłatę główszczyzny); Zbiór Praw z 1778 r. znosił przedawnienie skargi o zabójstwo, termin 8 tygodni dla skarg o gwałt, zranienie, najście na dom inne – do Statutów Kazimierza Wielkiego bezkarne zabójstwo kobiety nierządnej, zabójstwo dłużnika w średniowieczu, w czasach nowożytnych zabójstwo, zranienie, uwięzienie przy wypełnianiu obowiązków służbowych © Anna Karabowicz

Okoliczności powodujące brak winy sprawcy nieletniość prawo ziemskie – nieletni karany był łagodniej w przypadku najcięższych przestępstw; Statut Litewski II (1566): wiek 14 lat; III (!588): karalność po 16. r.ż.; Zbiór Praw (1778): po 18 r.ż. Przy ciężkich przestępstwach; generalna zasada w Kodeksie Stanisława Augusta prawo miejskie – do 12 r.ż. Brak karalności, 12-14 lat: karani, gdy działali z rozeznaniem, ale nie śmiercią niepoczytalność – w prawie miejskim chorego psychicznie karano jak małoletniego błąd – co do faktu lub prawa, umyślny lub nieumyślny, znany w Korekturze Praw (1532); w prawie miejskim i częściowo w ziemskim błąd co do faktu wyłączał lub zmniejszał winę; błąd co do prawa w zasadzie nie powodował bezkarności inne okoliczności – w prawie miejskim winę wyłączał przymus fizyczny, pijaństwo © Anna Karabowicz

Formy zjawiskowe przestępstwa sprawstwo – osoba przez swoje działanie realizująca znamiona przestępstwa współsprawstwo – kilka osób popełnia ten sam czyn na podstawie porozumienia; w średniowieczu karano ich jednakowo; Statuty Kazimierza Wielkiego: odróżniano przy zabójstwie głównego zabójcę – który podlegał surowszej karze – od wspólników (ci traktowani jako współsprawcy albo pomocnicy); podobnie Korektura Praw (1532), ale nie przy zabójstwie szlachcica przy napadzie na jego dom; 1588: równa odpowiedzialność przy mężobójstwie; praktyka sądowa różnicowała kary w zależności od zaangażowania przy popełnianiu czynu pomocnictwo – z początku nie odróżniane od współsprawstwa albo traktowane jako oddzielne przestępstwo; umyślne udzielanie innej osobie pomocy w popełnieniu przestępstwa; praktyka sądowa różnicowała kary w zależności od zaangażowania przy popełnianiu czynu podżeganie – nakłanianie innej osoby do popełnienia przestępstwa, udzielanie rady, zgody, polecenia; zasadniczo traktowane jako oddzielne przestępstwo; praktyka sądowa różnicowała kary w zależności od zaangażowania przy popełnianiu czynu poplecznictwo – pomoc po dokonaniu przestępstwa; zasadniczo traktowane jako oddzielne przestępstwo; praktyka sądowa różnicowała kary w zależności od zaangażowania przy popełnianiu czynu © Anna Karabowicz

Formy stadialne przestępstwa zamiar – sam zamiar za prawem kanonicznym nie podlegał karze przygotowanie – nie odróżniano od usiłowania usiłowanie – działanie bezpośrednio zmierzające do popełnienia przestępstwa, ale nie doprowadzające do jego dokonania z powodu zaistnienia przyczyn od sprawy niezależnych (przypadek lub interwencja osoby trzeciej); gdy odpowiedzialność była oparta na skutku usiłowanie nie podlegało karze; ale w miarę subiektywizacji odpowiedzialności zaczęto rozciągać ją na usiłowanie (które z punktu widzenia nastawienia psychicznego sprawy było tożsame z dokonaniem – świadomość i wola); traktowane kazuistycznie jako osobne przestępstwa (np. planowanie zdrady, „zadanie trucizny”, noszenie broni na zgromadzeniach, wyjęcie miecza w obecności króla); karane na równi z dokonaniem dokonanie © Anna Karabowicz

Rodzaje odpowiedzialności karnej odpowiedzialność za cudze czyny zbiorowa odpowiedzialność rodzinno-rodowa – odpowiedzialność w drodze samopomocy, krwawej zemsty; z czasem zamiast zemsty okup, który spłacać mieli też krewni sprawcy; Statuty Kazimierza Wielkiego: odpowiedzialność za krewnobójstwo potomków sprawcy (wyłączenie ich od dziedziczenia po zabitym); edykt wieluński (1424) – infamia dla potomstwa spalonego na stosie heretyka terytorialna – odpowiedzialność wsi, miast i opoli; w średniowieczu i czasach nowożytnych za nieujawnienie, przechowywanie sprawcy lub niepodjęcie za nim pościgu (zapłata główszczyzny) indywidualna odpowiedzialność – odpowiedzialność głowy domu/gospodarstwa za przestępstwa domowników/chłopów (małopolski Statut Kazimierza Wielkiego), ale już Korektura Praw ograniczyła odpowiedzialność pana za czyny poddanych; w prawie miejskim pan odpowiadał za czyny sługi; w prawie wiejskim rodzice lub gospodarze odpowiadali za niemoralne prowadzenie się dzieci lub czeladzi; w prawie ziemskim burmistrz i 1 z rajców podlegali (od 1520, 1538 r.) karze ścięcia w przypadku samowolnego ukarania przez sąd miejski bez udziału starosty szlachcica, który dopuścił się gwałtów w mieście odpowiedzialność za własne czyny – od XII-XIII w. karę na życiu i ciele ponosił tylko sprawca; Statuty Kazimierza Wielkiego znosiły odpowiedzialność ojca za czyny syna i vice versa; skutki infamii dla krewnych sprawcy zniosła ustawa o sądach sejmowych (1791) © Anna Karabowicz

Racjonalizacja kary religijna – najstarsza, odpokutowanie (ekspiacja) za przestępstwo wobec Boga sprawiedliwościowa (odwetowa, bezwzględna, absolutna) – naturalna potrzeba człowieka odpłaty za wyrządzoną krzywdę; zemsta rodziny, rodu, panującego; od X w. zasada talionu (kara miała być dolegliwością odpowiadającą tej, jakiej sprawa zadał ofierze); w Polsce zasada talionu rzadko stosowana (w odniesieniu do przestępstw na życiu i zdrowiu), raczej w postaci talionu symbolicznego (kary odzwierciedlające); na jej gruncie stały Statuty Litewskie, Korektura Praw, Zbiór Praw prewencyjna (celowościowa, utylitarna) – zapobieganie popełnianiu przestępstw prewencja generalna (ogólna) – odstraszanie od popełnienia przestępstw przez innych, potencjalnych sprawców; dominowała od końca średniowiecza do Oświecenia; na jej gruncie powstała teoria odstraszania w Polsce w XVI-XVIII w., skutkowała zaostrzeniem represji karnej; większy wpływ w prawie miejskim (już od XV w.) Prewencja indywidualna (szczególna) – powstrzymanie danego sprawcy od dalszego popełniania przestępstw; nosiły elementy pokuty, poprawy sprawcy; od średniowiecza do XVIII w.; w Polsce głównie w sądach wiejskich; w okresie Oświecenia wzrost znaczenia pod wpływem kierunku humanitarnego w nauce prawa karnego mieszana – zawierała elementy z w/wym. racjonalizacji © Anna Karabowicz

Zasady wymiaru kary (1) różnice społeczne – od XI-XII w. do XVIII w. przynależność społeczna sprawcy i ofiary wpływały przede wszystkim w prawie ziemskim na wymiar kary np. przy zabójstwie (plebejusz za zabicie szlachcica zawsze kara śmierci bez możności zamiany na karę majątkową, od 1532 r. za zranienie tylko tracił rękę a nie życie, zaś szlachcic za zabicie plebejusza płacił tylko główszczyznę), zgwałceniu (gwałt na szlachciance – 50 grzywien, na chłopce – 6 grzywien, jeśli nastąpił w lesie lub na polu, gdzie nie kazano jej pójść – „trzysta”); 1768: zakaz karania chłopów śmiercią przez panów, równość wobec prawa przewidywała ustawa o sądach sejmowych i Kodeks Stanisława Augusta sposoby oznaczania kary – arbitralność orzekania w średniowieczu szczególnie w stosunku do przestępstw politycznych; możliwość stosowania analogii; podział na kary zwyczajne (przewidziane w prawie) i nadzwyczajne; w Oświeceniu zasada nulla poena sine lege © Anna Karabowicz

Zasady wymiaru kary (2) okoliczności inne zasady łagodzące – wątpliwości natury prawnej i faktycznej, upływ czasu, przyznanie się do winy, pojednanie z pokrzywdzonym, wykazanie skruchy, zły stan zdrowia, ciąża, naprawienie szkody obciążające – naruszenie miru, recydywa (powrót do przestępstwa) generalna i specjalna (prawo chełmińskie – za I recydywę kara śmierci; prawo polskie – za II recydywę kara śmierci, od 1505 r. za III; B. Groicki – za III recydywę); przyłapanie na gorącym uczynku (złapanie w czasie 24 h od przestępstwa); przestępstwo w miejscach publicznych; z użyciem rusznicy, w nocy, ucieczka z miejsca przestępstwa inne zasady zbieg przestępstw – realny (2 czyny przez tego samego sprawcę w stosunku do tego samego poszkodowanego): kumulacja lub absorpcja kary (1 czyn a 2 lub więcej przestępstw): 1 kara, ale surowsza prawo łaski – prerogatywa monarchy jako iudex supremus; stosowane generalnie (amnestia) lub indywidualnie; od XVI w. kompetencja sejmu, od 1776 r. Rady Nieustającej pozostawienie na łasce – sankcja fakultatywna, wykonanie orzeczonej kary zależało od uznania pokrzwdzonego zamiana kary – stosowana w systemie kompozycyjnym; w Polsce w prawie miejskim karę śmierci na karę pieniężna i infamię, w prawie wiejskim kara śmierci na pieniężną lub chłostę zakłady (vadia) – w przypadku możliwego naruszenia prawa król/starosta z urzędu lub na wniosek ustanawiał zakład pieniężny na tego, kto naruszyłby pokój © Anna Karabowicz

Kary prywatne krwawa zemsta (wróżda) – z początku nieograniczona (co do podmiotów, czasu, sposobu); z czasem ograniczona tylko między szlachtą w przypadku mężobójstwa; stopniowo ograniczono zakres podmiotowy tylko do sprawcy; 1421 r. przedawnienie (20 l.); zakaz stosowania przy zabójstwie porywacza kobiety czy przy daniu początku; 1453 r. obowiązek zapowiedzenia zemsty („odpowiedź”) – zabójcę należało obwołać publicznie na pogrzebie lub w czasie 6 tyg. wobec władzy i wpis do ksiąg sądowych, 3-krotne ogłoszenie przez woźnego na rynku; 1588 r. zakaz wróżd, nawet odpowiedzi; eliminacja zemsty przez propagowanie pojednania stron (kara pieniężna i pokora) kary pieniężne – ekwiwalent zemsty, świadczone przy rezygnacji z ich wykonania; system zastępczych kar pieniężnych (system kompozycyjny) powstały w średniowieczu, największa rola w XIV-XV w.; od XV w. kary pieniężne obok publicznych, dochodzone w osobnym „cywilnym” postępowaniu; występował w nich element kary i odszkodowania główszczyzna – wypłacana rodzinie zabitego, za poddanego pobierał ją czasem nawet w całości pan feudalny; XIII w. 50 grzywien za rycerza, 30 za chłopa; Statut małopolski Kazimierza Wielkiego: odpowiednio 60 i 10 grzywien (wielkopolski: niższe); 1493 r. za szlachcica 120 grzywien, 1588 r. 240 grzywien (z użyciem rusznicy – 480); od XVI/XVII w. świadczona obok kary publicznej; główszczyzna za chłopa: 1581: 30 grzywien, 1631: 100 grzywien (1/2 panu); za mieszczanina tyle samo ile za chłopa (kobiety 1/2 główszczyzny) nawiązka – za rany powodujące trwałe kalectwo: 1/2 główszczyzny; za pobicie rycerza w XIII w.: 6 grzywien, a chłopa: kara „trzysta”; za krwawą ranę szlachcicowi: 10 grzywien (XVII w.: 20); a chłopu: 1/2 grzywny + 1 grzywnę panu © Anna Karabowicz

Kary publiczne (1) kara śmierci – rozpowszechnienie na skutek stosowania prawa niemieckiego; orzekana częściej niż przewidywały to normy prawne; stosowana w przypadku, gdy sprawca nie mógł się wykupić karą pieniężną; 1631: zabójstwo chłopa przez chłopa karane śmiercią; 1776: zakaz kary śmierci za czary, kodeks karny wojskowy 1775: złagodzenie sposobu jej wykonywania; Zbiór Praw 1778: poszerzenie kręgu przestępstw nią zagrożonych; projekt koronny Kodeksu Zygmunta Augusta ograniczał przypadki kary śmierci; litewski nie przewidywał jej w ogóle zwykła – przez ścięcie (kara rycerska – za większość pospolitych przestępstw); powieszenie (hańbiąca – głównie za kradzież); utopienie (kobieca, hańbiąca – za kradzież, dzieciobójstwo, spędzenie płodu), rozstrzelenie Kwalifikowana – ukamienowanie (archaiczna – za zdradę); obcinanie członków, ćwiartowanie (za przestępstwa p/ko monarsze); ukrzyżowanie (za poddanie grodu); spalenie żywcem na stosie (za przestępstwa religijne; czarownictwo, sodomię, fałszowanie monety); gotowanie w oliwie; łamanie kołem; wbicie na pal (za najście domu); zawieszenie żywcem na haku (za zbójnictwo); wypuszczenie kiszek (za okradanie uli pszczelich); zakopanie żywcem (dzieciobójstwo, gwałt na dziewicy); rozszarpywanie końmi; kara worka (za krewnobójstwo 1588) kara okaleczenia (mutylacyjna) – obcięcie, połamanie, przekłucie kończyn (za zranienie, targnięcie się na rodziców, urzędników), obcięcie uszu, nosa, włosów (za niewielką kradzież); wyrwanie języka (za przestępstwa popełnione mową); wyłupienie oczu, napiętnowanie; kastracja © Anna Karabowicz

Kary publiczne (2) proskrypcja (wywołanie) – fikcyjna śmierć skazanego, który przestawał istnieć dla prawa, tracił podmiotowość prawną, majątek ulegał konfiskacie, za najcięższe przestępstwa szlachcica infamia – pojawiła się w XIV w. z proskrypcji; musiała być publicznie ogłoszona; utrata praw publicznych, czci, prawa piastowania urzędów; w okresie nowożytnym także powodowała wyjęcie spod prawa (infamis musiał uchodzić z kraju, bo można go było zabić i otrzymać za to jego majątek), Zbiór Praw 1778: instytucja śmierci cywilnej; za najcięższe przestępstwa (kwalifikowane zabójstwo, herezję, apostazję, porwanie kobiety, rabunku na drogach); 1791: za czyny przeciwko narodowi i za ucieczkę z więzienia; w prawie miejskim za hańbiące przestępstwo przeciwko mieniu, po wykupieniu się od kary śmierci banicja – powstała z infamii w XVI w.; na początku jako środek przymusu dla osób unikających wymiaru sprawiedliwości; utrata tylko praw cywilnych i politycznych, a nie czci; można go było zabić, ale nie otrzymać jego majątku kary na czci – od XIV w., alternatywnie obok kar pieniężnych wobec szlachty; osobna kara utraty szlachectwa albo tylko czci szlacheckiej (utrata praw politycznych) bądź jedynie utrata prawa piastowania urzędów kary cielesne – wykonywane publicznie służąc prewencji generalnej; nie przewidziane przez Kodeks Stanisława Augusta: chłosta (plagi) za drobne przestępstwa, jako dodatkowa kara; max do 1000, co równało się karze śmierci; pręgierz, klatka żelazna, kuna (liszka; metalowa obręcz lub łańcuch przytwierdzony do ściany kościoła, skazany stał w niej zakuty w czasie nabożeństw), gąsior (przylegające 2 deski z półkolistymi wyżłobieniami na szyję skazańca, który stał na czworakach), kłoda (dyby, 2 skręcone belki z otworami na ręce i nogi), „biskup” (2 wydrążone połówki drzewa) © Anna Karabowicz

Kary publiczne (3) kary pozbawienia wolności – w średniowieczu do czasu skazania, wykonania wyroku); później sporadycznie jako samoistna kara; w czasach nowożytnych (1493, 1496) w prawie ziemskim za mężobójstwo kara wieży 1 rok i 6 tygodni, z czasem max do 4 lat i 24 tygodni; 1538: podział na wieżę dolną (umyślne zabójstwo) i górną (nieumyślne zabójstwo, wyzwanie na pojedynek); państwowe więzienia pojawiły się w XVII-XVIII w. w twierdzach, gdzie wykorzystywano siłę roboczą skazanych; w prawie miejskim też małe znaczenie (za drobne przestępstwa); w prawie wiejskim od XVIII w.; pierwsze nowoczesne więzienie w 1767 r. w Warszawie; Zbiór Praw – kary: wieży, więzienia, domu poprawy od 3 dni do dożywocia; 1736 w Warszawie utworzono domy poprawy kary majątkowe publiczne kary pieniężne – pobierane przez monarchę lub sąd, za przestępstwa publiczne i cięższe prywatne równolegle z karą prywatną, wymierzane w grzywnach; XIV-XV przy zabójstwach: k. „siedmdziesiąt” („nielitościwa” – za kradzież mienia królewskiego, podpalenie, zabójstwo); „pięćdziesiąt” (za zgwałcenie szlachcianki, zabójstwo); „piętnastu” (za obrazę słowną, czasem za zabójstwa), „dwunastu” (kwalifikowana kradzież), „sześciu” (zwykła kradzież, zranienie, zgwałcenie chłopki), „trzysta” (300 kruszów, kawałków soli – za naruszenie posiadania, pobicie w karczmie) konfiskata majątku – z początku łącznie z innymi srogimi karami (za ciężkie przestępstwa pospolite i publiczne); czasem samoistnie (niestawienie się na pospolite ruszenie, herezja); okres nowożytny – za obrazę majestatu, wyrządzenie strat dla skarbu państwa, XV/XVI w. król nie zatrzymywał majątku (1576: musiał nadać go innemu szlachcicowi na najbliższym sejmie); nie przewidywał jej Kodeks Stanisława Augusta; w prawie miejskim za przestępstwa p/ko miastu, w prawie wiejskim jako pozbawienie gospodarstwa kara utraty urzędu – za przestępstwa urzędnicze oficjeli nie mianowanych dożywotnio, np. niższych urzędników sądowych (za wymuszanie łapówek) © Anna Karabowicz