Nauki kognitywne II wykład dla Ph. in Sc. – dr Ł. Kurek, dr M. Hohol 18.04.2013: Podstawy językoznawstwa kognitywnego

Zdolności językowe okiem kognitywistów…

Noam Chomsky i jego wpływ na językoznawstwo kognitywne Podstawowe cele badawcze: Jak dzieci przyswajają sobie różne języki? Jak za pomocą skończonej liczby środków (reguł) generujemy nieskończoną ilość zrozumiałych wyrażeń? Założenia: Prymat syntaktyki nad semantyką Atomizm lingwistyczny (znaczenie = suma znaczeń morfemów) Paradygmat teoriomnogościowy (zdanie = uporządkowany zbiór matryc cech fonologicznych), językoznawstwo zmatematyzowane Istnienie modułu LAD (the language acquisition device)

Embodied-Embedded Mind Procesy poznawcze nie polegają (jedynie) na komputacjach Umysł jest ucieleśniony (embodied) Osadzony (embedded) w kulturze, języku, praktykach społecznych

Modele kategoryzacji (1) Definicyjne ze względu na WKW = Warunki Konieczne i Wystarczające od Arystotelesa do Noama Chomsky’ego (II) Prototypowe Ludwig Wittgenstein Eleanor Rosch George Lakoff i współpracownicy

Modele definicyjne WKW Inspiracje i założenia filozoficzne Arystoteles: rzecz = istota rzeczy + przypadłości Kategorie (pojęcia) odnoszą się do istot rzeczy – poprzez definicję, kategoria odnosi się do cech konstytutywnych rzeczy Kategoria to własność świata, która jest rzutowana na umysł i język (nie tworzymy, ale odkrywamy kategorię X) Cechy kategorii i należących do nich egzemplarzy Kategorie posiadają ostre granice Przynależność do kategorii na zasadzie tertio non datur Wszystkie egzemplarze podpadające pod kategorię mają ten sam status (nie ma obiektów wyróżnionych)

Modele definicyjne WKW Przykłady: MĘŻCZYZNA = „człowiek, dorosły, samiec” KOBIETA = „człowiek, dorosły, samica” CZŁOWIEK = „nieopierzone, dwunożne stworzenie”; „zwierzę rozumne”; „zwierzę komunikujące się” itd. GRA = ??? Problemy modelu WKW: Skąd mamy wiedzieć jaka jest istota danej rzeczy? Jak rozstrzygać, który zestaw WKW jest najlepszy? Czy dany obiekt faktycznie nie może należeć do dwóch (i więcej) kategorii? Co z kategorią PTAK skoro istnieją kurczaki, strusie i pingwiny?

Wittgenstein: destrukcja modelu WKW § 66 Przypatrz się np. kiedyś temu, co nazywamy „grami”. Chodzi mi tu o gry typu szachów, gry w karty, w piłkę, gry sportowe itd. Co jest im wszystkim wspólne? – Nie mów: „Muszą mieć coś wspólnego, bo inaczej nie nazywałyby się ’grami’” – tylko patrz, czy mają coś wspólnego. – Gdy im się bowiem przypatrzysz, to nie dojrzysz wprawdzie niczego, co byłoby wszystkim wspólne, dostrzeżesz natomiast podobieństwa, pokrewieństwa – i to cały ich szereg. A więc się rzekło: nie myśl, lecz patrz! – Spójrz np. na gry typu szachów z ich rozmaitymi pokrewieństwami. Przejdź następnie do gier w karty: znajdziesz tu wiele odpowiedników tamtej klasy, ale też wiele rysów wspólnych znika, a pojawiają się inne. Gdy przechodzimy teraz do gier w piłkę, to niektóre cechy wspólne się zachowują, a wiele z nich się zatraca. (…). W wynik tych rozważań brzmi: Widzimy skomplikowaną siatkę zachodzących na siebie i krzyżujących się podobieństw; podobieństw w skali dużej i małej”.

Wpływ Wittgensteina § 67 Podobieństw tych nie potrafię scharakteryzować lepiej niż jako „podobieństw rodzinnych”, gdyż tak właśnie splatają się i krzyżują rozmaite podobieństwa członków jednej rodziny: wzrost, rysy twarzy, kolor oczu, chód, temperament itd., itd. (…) idea podobieństw rodzinnych – ogromny wpływ nie tylko na językoznawstwo, ale także na filozofię nauki (sieciowe powiązania międzyteoretyczne – forthcoming…)

Model prototypu Podstawowe założenia: Przynależność od kategorii nie jest ostra – nie WKW, ale podobieństwa rodzinne (przykład Wittgensteina) Egzemplarze należące do kategorii nie są takie same – niektóre egzemplarze są bardziej prototypowe (centralne) od innych (peryferyjnych) Granice kategorii nie są stałe – mogę być zmienne, np. w czasie (200 lat temu gry komputerowe nie należały do kat. GRA)

Model prototypu Definicja prototypu Najlepszy przedstawiciel kategorii – dla każdego i w każdym czasie Dowody z psychologii kognitywnej (Eleanor Rosch) Eksperymenty na preferencje, badanie czasów reakcji, priming Czym jest kategoria? W ujęciu prototypowym jest trwałym mechanizmem kognitywnym Problem „standardowego” (Rosch) modelu prototypu: L. Barsalou odkrył, że prototypy są rozwiązaniami ad hoc Kategoryzujemy nie ze względu na trwałe prototypy, ale na zmienne, związane z bieżącym kontekstem i potrzebą reprezentacje mentalne Kontekst kulturowy ma ogromny wpływ na kategoryzację

Prototyp

Teoria metafor Lakoffa Sprzeciw wobec ujęcia metafor przez Arystotelesa Metafora to: „(…) zachowujące relacje inferencyjne odwzorowanie (mapping) pomiędzy dwoma domenami (źródłową i docelową) – mechanizm neuronalny, który dopuszcza wykorzystanie struktury wnioskowania jednej dziedziny pojęciowej (powiedzmy, geometrii) w innej dziedzinie (np. arytmetyce)” (G. Lakoff, R. Nunez) Joseph Grady mówi wręcz o zachowaniu poznawczej topologii w odwzorowaniach metaforycznych.

Przykłady metafor pojęciowych argumentowanie to wojna „Zbił argumenty przeciwnika” „Twoje twierdzenia da się obalić” „Jeżeli użyjesz tej strategii, to on cię pokona” miłość to podróż „Idziemy razem przez życie”, „Nie opuszczę cię aż do śmierci” „Nasz związek znalazł się na rozdrożu”

Od metafor podstawowych do złożonych Metafory orientacyjne (np. dół-góra – szczęśliwy to w górę, smutny to w dół) Metafory ontologiczne (np. czas pieniądz; argumentacja to wojna) Złożone metafory (np. życie to podróż [A Purposeful Life Is a Journey Metaphor] Miłość to podróż [Love is a Journey] metafory składowe: Cele są miejscami przeznaczenia [Purposes are Destinations] Działania są ruchami [Actions are Motions] i in. przykłady z języka Nie opuszczę cię aż do śmierci Idziemy razem przez życie

Dowody za istnieniem metafor (kryteria koherencji i konwergencji) Skoro metafory należą do kognitywnej nieświadomości (cognitive unconscious), to skąd wiemy, że istnieją? Eksperymenty z wykorzystaniem primingu (prymowania) Systematyczność działania: metafory są systematyczne, np. działanie metafory miłość to podróż działa systematycznie w wielu przypadkach Polisemia: Crossroads (rozdroże fizyczne lub życiowe) Stuck (odnosi się zarówno do fizycznego zaklinowania, jak i zablokowania przez kogoś, bycia w tarapatach (to be stuck) Teoria metafor radzi sobie świetnie z wieloznacznością (przeniesienie: domena  domena) Plastyczność języka (jak tworzymy nowe słowa)

Dowody za istnieniem metafor (kryteria koherencji i konwergencji) Studia historyczne nad zmianami znaczenia (Sweetser): Metafory mogą pokazywać takie zmiany. Myślenie to widzenie: na wielu przykładach pokazała jak słowa z domeny widzenia zmieniły znaczenie (gdzie były oryginalne) na słowa z domeny myślenia. Studia nad uczeniem się języka przez dzieci: Przyswajanie metafor pojęciowych ma dwa etapy: (I) łączenie, (II) dzielenie W etapie (I) widzenie jest skorelowane z przyrostem wiedzy U małych dzieci słowa z domeny widzenia są synonimiczne ze słowami z domeny myślenia – nie ma tu metaforyczności W etapie (II) dziecko uczy się dzielić domeny – pojawia się metaforyczność. Inne badania: gesty (b. ważne wg Lakoffa)

Struktura zdarzeń Programy motoryczne Sriniego Narayanana „Aspekt – ogólna struktura zdarzeń – ma pojęciową strukturę i logikę. Narayanan odkrył, że dokładnie te same struktury neuronalne, które umożliwiają kontrolę motoryczną, charakteryzują również pojęciową strukturę aspektu językowego, sam mechanizm neuronalny, który pozwala na kontrolę ruchów ciała może odpowiadać za logiczne wnioskowania o strukturze działania w ogóle”. Lakoff, Johnson, Philosophy in the Flesh

Programy kontroli motorycznej (Srini Narayanan) Są one uniwersalne (ruchy) i przenoszone na strukturę języka (aspect). ‘getting into a state of readiness’ ‘the initial state’, ‘the starting process’ ‘the main process (either instantaneous or prolonged)’ ‘an option to stop’, ‘an option to resume’ ‘an option to iterate or continue the main process’ ‘a check to see if a goal has been met’ ‘the finishing process’ ‘the final state’

Schematy wyobrażeniowe „powtarzający się dynamiczny wzorzec naszych interakcji percepcyjnych i programów motorycznych, który nadaje spójność naszemu doświadczeniu” (Mark Johnson) schemat pojemnika, schemat część-całość, schemat góra-dół, schemat połączenia, schemat centrum-peryferie, schemat pierwszy plan-tło, schemat źródło-ścieżka-cel

Schematy wyobrażeniowe (Image Schemas) Schemat pojemnika nasze ciała to pojemniki, w których mieszczą się narządy oraz płyny inne obiekty w świecie bywają również pojemnikami, które mieszczą jakieś obiekty, substancje itd… elementy strukturalne schematu pojemnika wewnątrz kontur na zewnątrz w obrębie schematu funkcjonuje logika z zasadą wyłączonego środka metafory: pole widzenia to pojemnik

Ucieleśnione rozumienie Jedno zdarzenie może być konceptualizowane za pomocą różnych schematów, metafor, metonimii itd. mogą być one również mieszane (blending). Analiza kognitywna Jądra Ciemności Conrada – M.Kimmel: „Jest oczywiste, że o ile ogólnie struktura powieści zbudowana jest wokół fizycznej podróży, o tyle metaforycznie jest to podróż do granic ludzkiej duszy – tę dwuznaczność widać już w samym tytule” (za: Z. Kövecses, s. 326). „Najbardziej fundamentalną funkcją schematów wyobrażeniowych jest stworzenie przez czytelnika skondensowanej reprezentacji, której może użyć do pamiętania fabuły” (za: ibidem).

Proces konstrukcji znaczeń….

Empiryczne wsparcie językoznawstwa kognitywnego Propriocepcja: zmysł orientacji i znajomości położenia własnego ciała proprioceptory zlokalizowane są w mięśniach i ścięgnach dzięki propriocepcji znamy pozycję własnego ciała bez udziału wzroku Olivier Sacks określa propriocepcję jako „szósty zmysł” utrata propriocepcji skutkuje „bezcielesnością” – znajomość pozycji ciała możliwa jest tylko dzięki kontroli wzrokowej Schemat ciała (Head i Holmes) jest „(…) nieświadomą mapą ciała, która umożliwia nam programowanie i monitorowanie ruchu różnych części ciała” (Gallese, s. 173). Obraz ciała (Schilder) to świadoma percepcja własnego ciała

Empiryczne wsparcie językoznawstwa kognitywnego

Semantyka znaturalizowana: podsumowanie Zdaniem Lakoffa i Johnsona rozumienie (semantyka) dzięki metaforom sprowadza się do: (1) naszych ciał (aparatu kognitywnego) (2) naszych interakcji z doświadczeniem fizycznym (manipulowanie obiektami, poruszanie się) (3) naszych interakcji z innymi ludźmi (w obrębie wspólnoty kulturowej) W klasycznym językoznawstwie znaczenie związane było z cechami istotnymi (inherentnymi) – modele WKW. W językoznawstwie kognitywnym znaczenie jest interakcyjne (dzięki metaforom przenosimy interakcje napotykane w świecie fizykalnym na byty abstrakcyjne) W zw. z tym, że semantyka jest splątana ze składnią działa metafora bliskość to siła oddziaływania, np. składnia może odzwierciedlać odległość w związku przyczynowym: „Sam zabił Henryka” „Sam spowodował śmierć Henryka”