Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 12): Naród- etniczność (2)

1. Kształtowanie się nowoczesnego narodu – przykład Polski: etap I) Polska - od państwa do narodu: powstanie państwa i kształtowanie się Rzeczypospolitej szlacheckiej: pochodzenie nazwy „Polska”; państwo Mieszka I a chrześcijaństwo; XII wiek– świadomość wspólnej dynastii, historii i prawa; rozbicie dzielnicowe i jednoczenie kraju – przyłączenie Mazowsza do Korony w 1526 r.; XV i XVI wiek – świadomość „ciała królestwa polskiego” – bycie Polakiem ze względu na zamieszkiwanie na jego terytorium i podleganie władzy królewskiej; świadomość języka polskiego jako czynnika wyodrębnienia i jedności zbiorowości (wiek XVI) oraz narodziny literatury w języku polskim.

2. Od państwa do narodu - Rzeczypospolita szlachecka: unia lubelska (1569 r.) – połączenie Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego; powstanie „polskiego szlacheckiego narodu politycznego”: wspólnota polityczna - zamieszkanie na terytorium i udział w podejmowaniu decyzji politycznych, obejmuje ok. 8-10% populacji kraju. pojęcie „Rzeczypospolita” – jako politycznej i społecznej organizacji obywateli mającej na celu jej wspólne dobro; schyłek Rzeczypospolitej szlacheckiej - zagrożenie bytu państwowego: próby reform w końcu XVIII wieku; stan szlachecki a etniczno-kulturowe pojęcie narodu; Konstytucja 3 Maja (bardziej „otwarte” etnicznie rozumienie narodu).

3. Polska - od narodu do państwa: etap II: okres zaborów – tworzenie narodu kulturowego: wzrost roli języka polskiego (1807 r. „Słownik języka polskiego” Samuela B. Lindego): język polski łączy szlachtę i chłopów i przekracza granice religijne, kierując ku wspólnemu dziedzictwu kulturowemu („ojczyzna polszczyzna”); rozwój oświaty w języku polskim (walka o język narodowy); znaczenie kultury (literatury) romantycznej. świadomość wspólnej historii (dziejów) oraz rola symboli narodowych (Wawel i Częstochowa); zmiany społeczno-gospodarcze („u-obywatelnienie” chłopów); wzrost znaczenia świadomości narodowej „innych” – Litwinów, Ukraińców i Białorusinów.

4. Druga Rzeczypospolita i Polska po 1945 r.: Polska po I wojnie światowej jako państwo wielo-etniczne: mniejszości narodowe: 14%- Ukraińcy, 8,5%- Żydzi, 3,1%- Białorusini, 2,3%- Niemcy i 3,1%- inni) ; mniejszości jako jedna z ważniejszych kwestii politycznych; problem: naród państwowy czy naród kulturowo-etniczny? II wojna światowa i jej konsekwencje społeczne (rola podziałów etnicznych w trakcie wojny, a przez to możliwości przeżycia); Polska w nowym kształcie terytorialnym po 1945 r.: wysiedlenia i weryfikacja narodowościowa oraz repatriacja; Polska jako państwo jednolite narodowościowo; ożywienie etniczne w latach 80-tych XX wieku (problem Niemców i Ślązaków) i wyzwania dotyczące uznania mniejszości narodowych.

5. Perspektywy ewolucji „polskości”: przemiany kanonu kultury narodowej: czy następuje obecnie zerwanie z tradycją „romantyczną”? naród w polityce: idee narodowe w bieżącej polityce (dyskusja o patriotyzmie); polityka pamięci historycznej. „mediatyzacja” idei narodowych: naród w kulturze popularnej - sport, kuchnia, turystyka; konkurencja i „widoczność” cywilizacyjna narodów w mediach światowych. skutki integracji europejskiej i globalizacji („płynna narodowość”): czy i jak przetrwa polskość w szerszym świecie? wyzwania wielokulturowości w Polsce: mniejszości narodowe, otwartość na świat i imigracja.

6. Dwa kierunki myślenia o „narodzie” w historii: naród jako „uwieńczenie logiki dziejów”: długie tradycje, przeznaczenie i los narodu; podział społeczeństw na narody jako „starożytny” i naturalny sposób klasyfikacji społeczeństw. naród jako „pojęcie operacyjne”: powstaje w wyniku różnych okoliczności historycznych; Weber naród to „największa z grup przejawiających wiarę we wspólne pochodzenie”; doświadczenia europejskie i potrzeba uzasadnienia państwa narodowego; naród „się staje”, przez większość swojej historii ludzie mogli „obyć się bez narodów”.

7. „Przełom” w badaniach nad narodem - trzy prace w 1983 r.: Ernst Gellner, „Narody i nacjonalizmy”: nacjonalizm jest ideologia jednocząca sfragmentaryzowane społeczeństwo industrialne. Benedict Anderson, „Wspólnoty wyobrażone”: w jaki sposób przekonać członków populacji do odczuwania bliskości i wspólnoty z „innymi” i symbolami? nacjonalizm to rodzaj dyskursu (narracji), który przedstawia wspólnotę polityczną jako skończoną, suwerenną i obejmującą wszystkie klasy społeczne. Erick Hobswam i Terence Ranger, „Wynalezienie tradycji”: społeczne oddziaływanie tych tradycji – traktujemy rytuały narodowe jako wspólnotowe i „starożytne”; wynajdywanie tradycji i tworzenie poczucia wspólnoty dokonuje się w ramach systemu publicznej edukacji i świata sztuki (pomniki, dzieła muzyczne, dzieła literackie itp.).

8. Industrializacja (nowoczesność) i nacjonalizm – Ernest Gellner: postać i dorobek Ernesta Gellnera (1925-1995) - „Narody i nacjonalizmy”; nacjonalizm jest zjawiskiem nowoczesnym i nie ma on ciągłości ze „światem przednowoczesnym” : „Francuska wieś może wychować francuskiego chłopa, ale nie może wykształcić francuskiego obywatela”. industrializacja wymusza potrzebę „wspólnej kultury” i instytucji – systemu oświaty, który może wykształcić specjalistów i świadomych „narodowo” obywateli; ludzie stają się „nacjonalistami” nie ze względu na tradycję lub sentyment, lecz z powodów obiektywnych, praktycznej konieczności funkcjonowania w społeczeństwie industrialnym; nacjonalizm jako ideologia, która przyjmuje za zasadę to, że „jednostki polityczne” (państwa) powinny pokrywać się z „jednostkami narodowościowymi” (narodami); nacjonalizm jest związany z kulturową homogenicznością.

9. Industrializacja (nowoczesność) i nacjonalizm (cdn. Gellnera): nacjonalizm poprzez istnienie narodu „stwarza go” - realnie istnieje nacjonalizm, który „czasami” przekształca zastane kultury w narody. nacjonalizm jest ideologia jednocząca „sfragmentaryzowane” społeczeństwo industrialne: dlaczego to jest logicznie przypadkowe, a „socjologicznie konieczne”? potrzeba wspólnej kultury – przede wszystkim język jako wspólny dla wszystkich środek społecznej komunikacji; funkcje (pozytywne) nacjonalizmu: łączy ludzi mimo różnic społecznych (i ekonomicznych); daje poczucie godności (likwidacja „obywateli drugiej kategorii”); pozwala identyfikować się z „naszym” państwem oraz stworzyć „liberalny” system polityczny.

10. Benedict Anderson, Wspólnoty wyobrażone 10. Benedict Anderson, Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997 (1983/1991): praca klasyczna, nowatorska, często cytowana, ale słabo znana (!); wykazywał w niej nie tyle iluzoryczność, ile „symboliczną” naturę narodów; narody są zjawiskiem towarzyszącym powstawaniu nowoczesnych społeczeństwa; naród jest zjawiskiem ze sfery kultury: nacjonalizm jest traktowany nie jako ideologia polityczna państwa narodowego, lecz jako system kulturowy. ich wyobrażeniowy charakter wskazuje nie tyle na ich „nierealność”, ile na symboliczne zapośredniczenie; definicja „narodu”: „jest to wyobrażona wspólnota polityczna, wyobrażona jako nieuchronnie ograniczona i suwerenna”, ale dla autora: narody są realnymi grupami wymagającymi od swoich członków poświęcenia, które wykształciły się w wyniku wielowiekowego rozwoju i są ważnym elementem nowoczesności.

11. B. Anderson - przyczyny rozprzestrzeniania nacjonalizmu: naród a język (podstawowym spoiwem narodowym jest język „narodowy”); rola „kapitalizmu drukowanego” (społeczne znaczenie druku i stopniowej likwidacji analfabetyzmu); „język druku”: stworzenie obszaru komunikacji masowej (publicznej), utrwalanie języka, standaryzacja języka (uzyskanie statusu oficjalnego). „język druku” – literatura i gazety: literatura piękna – powieści (losy bohaterów, wtopienie ich historii w dzieje społeczności, tworzenie wyobrażenia „naszego” – narodowego świata społecznego”); gazety („jednodniowy bestseller”) i konsekwencje czytania gazet: jest to masowa i regularna ceremonia; później (1991) podkreślał rolę spisów ludności, map i muzeów.

12. Zalety i krytyka tej pracy: przecenianie siły i „czaru” tożsamości narodowych - zbyt jednostronna (pozytywna) ocena nacjonalizmu: wspólnota braterstwa oparta na braterstwie, w imię której ludzie są gotowi się poświęcać. używanie pojęcia „wspólnoty” - pomija istniejące podziały i konflikty, stąd pytania: jedna wspólnota, czy wiele wspólnot wyobrażonych?; stosunek „wspólnoty” do wspólnot innego typu (klasowych, religijnych itp.); czy tylko braterstwo (problem płci)?; niedocenianie roli wojen i konfliktów towarzyszących powstawaniu narodów, odrzucanie związków nacjonalizmu z rasizmem, czy antysemityzmem; brak uwzględnienia wpływu innych mediów.

13. Erick Hobswam i Terence Ranger, „Wynalezienie tradycji”: analiza XIX –wiecznego nacjonalizmu romantycznego; utwierdzenie nowych tradycji narodowych jako „odwiecznych”; społeczne oddziaływanie tych tradycji – traktujemy rytuały narodowe jako wspólnotowe i „starożytne”; znaczenie tej pracy: „wynalezienie” obejmuje nie tylko tradycje, ale również tożsamości, etniczność itp.. naród jako kulturowe „logo” : wynajdywanie tradycji i tworzenie poczucia wspólnoty dokonuje się w ramach systemu publicznej edukacji i świata sztuki (pomniki, dzieła muzyczne, dzieła literackie itp.); kontrolowanie pamięci społecznej oraz wykluczanie „niuansów” narodowo- etnicznych.

14. Michael Billig, Banalny nacjonalizm, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008 (oryg. 1995): podejście psychologiczne (podejście dyskursywne); ludzi należy badać w ich naturalnym środowisku (ich sferze życia codziennego i zrozumienia sytuacji społecznych, w jakich się znajdują); decydująca rola języka w konstruowaniu jaźni i rzeczywistości - badanie ma dotyczyć nie tyle prawdziwości (fałszywości) danego dyskursu, ile jego ideologicznych skutków (podtrzymania relacji władzy); nacjonalizm: krytyka dotychczasowych ujęć nacjonalizmu, brak namysłu nad nacjonalizmem rutynowym, codziennym; stąd ważniejsze jest badanie nacjonalizmu, które jest zakorzenione w codziennym życiu rozwiniętych państw narodowych; nacjonalizm to wzorce potocznego dyskursu, które sprawiają, że świat jawi się nam trwale podzielony na państwa narodowe; przenika codzienne życie społeczne w stopniu większym, niż zdajemy sobie z tego sprawę - jest tak powszechny, że niedostrzegany - bo stał się normą.

15. cdn. Michael Billig: ważne pytanie Billiga - dlaczego ludzie nie zapominają o swojej tożsamości narodowej? - odpowiedź – ponieważ „rzeczywistość” jest stale flagowana narodowo (duże znaczenie „flagowania nie-odświętnego”; flagowanie odbywa się w sposób dyskursywny przez banalne zwroty i nawyki językowe, które służą jako narodowe „przypominacze”.   banalny nacjonalizm- dzięki codziennym i rutynowym „flagowaniom” narodowe sacrum staje się częścią codziennego życia, zamiast ograniczyć się do specjalnych miejsc kultu lub świąt; narodowe emocje i pojęcia (lojalność, ksenofobia) opierają się na wspólnych sądach, przekonaniach, wyobrażeniach o „nas „ i o „ich” i są wyrażane w obrębie wzorców dyskursu; trywialność nacjonalizmu sprawia, że „mistycyzm narodowy” staje się elementem naszej codzienności, staje się czymś bliskim, swojskim i gotowym; narodowe tożsamości są głęboko zakorzenione w banalnych praktykach życia codziennego.

16. Retoryka nacjonalizmu: język polityków: politycy zwracają się do nas („rodacy”, „nasi” itp.); przywołują tożsamość narodowa (obrona narodowych interesów); używają określeń ”my”, „ten”, „tutaj” itp. kultura – prasa codzienna: przywoływanie perspektywy (roli) „państwa i narodu”: informacja o pogodzie jako czynnik utrwalający obraz państwa – narodu (mapa kraju jako geograficzne „logo” narodu); informacje z kraju i zagranicy (podział wieści z kraju i ze świata); informacje sport owe (wojenna metaforyka, świętowanie „naszych” triumfów) .

17. Krytyka Billiga: jego studium jest ograniczone – brak np. uwzględnienia roli „flagowania” w innych , ważnych sferach życia społecznego (np. w kulturze popularnej); autor nie uwzględnia relacji banalnego nacjonalizmu z banalnym kosmopolityzmem, regionalizm w życiu codziennym; nie bada, jak są odbierane rzeczywiście „banalne” zwroty narodowe w codziennych interakcjach; redukcjonizm – autor skupiał się na analizie retoryki bez uwzględnienia szerszych uwarunkowań społecznych i politycznych; Banalny nacjonalizm nie mówi o ideologii nacjonalistycznej, lecz o naszej świadomości (mentalności,) która nie potrafi wyobrazić sobie życia poza państwem narodowym i nigdy nie zapomina o tym, że jesteśmy członkami konkretnego narodu.

18. „Codzienność” tworzenia poczucia narodowego: antropologia „nacjonalizmu”: flaga narodowa (jako metonimia narodu), mityczny wymiar (pamięć początków), kultura popularna. wpływ kultury popularnej (i jej mechanizmów) na utrwalanie myślenia w kategoriach narodowych; bezrefleksyjne „hartowanie” poczucia tożsamości narodowej: „narodowe” krajobrazy; „święte miejsca”; sport (zawody sportowe); kanon kuchni narodowej. pytanie: w jaki sposób – wyobrażony („wynaleziony”) naród staje się czymś realnym, mającym na nas przemożny wpływ?

19. Nacjonalizm a kultura popularna: spory dotyczące rozumienia „kultury popularnej” (a kultura wysoka i obawy przed amerykanizacją); kultura popularna jako „masowy pośrednik” umożliwiająca istnienie narodu jako „wspólnoty wyobrażonej” i decydująca o sile tożsamości narodowych; kultura popularna – masowość, dostępność i dominacja: retoryka „my” i „oni”, dyskurs odrębności, narodowe narracje, rytuały i symbole. „popnacjonalizm” - od homo nationalis do homo populus nationalis (nie przekłada się na wzrost zaangażowania politycznego i poświęcenia wobec narodu); przemiany nacjonalizmu a kultura ponowoczesna – osłabianie (?) myślenia w kategoriach poświęcenia, obowiązku i lojalności wobec narodu, różnice narodowe nabierają charakteru źródła indywidualnych doznań i przyjemności.

20. Ewolucja współczesnego nacjonalizmu –od lat 80. XX wieku: może on, ale nie musi być zorientowany na tworzenie własnego państwa narodowego: narody mogą pozostawać niezależne od państwa. nacjonalizm współczesny stawia mocno na rozróżnienie między nacjonalizmem „starym” (z XIX wieku) stawiającym na suwerenność ludów, a nacjonalizmem stawiającym na samookreślenie kulturowe narodu; nacjonalizm współczesny nie musi być związany koniecznie z elitami: jest bardziej masowy i bywa częściej reakcją przeciwko elitom globalnym. współczesny nacjonalizm jest bardziej „reaktywny” niż aktywny, ma bardziej charakter kulturowy niż polityczny, jest bardziej skierowany na obronę swojej kultury niż budowę lub obronę państwa. nacjonalizm współczesny jest kulturowy: jest on bardziej nakierowany na zachowanie odrębności wspólnoty kulturowej jako „esencji narodu”.

21. Naród i nowoczesność (współczesne rozważania): ożywienie nacjonalizmu i „rasizmu” we współczesnej Europie (dlaczego?); Michel Wieviorka – splot nacjonalizmu i rasizmu jako skutki procesów „destrukturyzacji” (rozczarowanie nowoczesnością): zmiana kontekstu funkcjonowania społeczeństw „zachodnich” (globalizacja, osłabienie funkcji państwa opiekuńczego, upadek sektorów publicznych) - dyskusje na temat liberalizacji, państwa i wieloetniczności; negatywne skutki dotyczą „naszych” ludzi, „naszego” kraju, „naszego” sposobu” życia; „indywidualizacja” i krytyka skutków „nowoczesności”, pojawienie się postaw resentymentu i polityki resentymentu, odwoływanie się do „wspólnoty” i negatywne postawy wobec mniejszości; koncepcja „narodu” i koncepcja „większości etnicznej” są ze sobą powiązane (świadomość etniczna „większości” jest często „ukryta” i „milcząca”, ale może być łatwo zmobilizowana); pojęcie „mniejszości” etnicznej jest zależne od charakteru (formy) większości etnicznej.

22. Przemiany współczesnych socjologicznych zainteresowań nad narodem - czy możliwa jest socjologia narodu?: ewolucja zainteresowań nad „narodem”, przejście od refleksji „od kiedy i jak istnieje naród?” do zainteresowania narodem jako kategorią „praktyki społecznej” – najważniejsze to poznanie, w jaki sposób naród „działa”? rezygnacja z pytania „co to jest naród” (jako zbiorowości realnej) na rzecz pytań o zjawiska z nim związane; skupienie uwagi na funkcjonowaniu idei narodu w praktyce społecznej, czyli na badaniu: instytucji - narodu jako państwa narodowego; idei - nacjonalizmu (ideologii narodowej); postaw - „tożsamości” (narodowej).