Zagadnienia ustrojowe i prawne w Królestwie Polskim Ćwiczenia 12.03.2015 r. Gr. 11

Geneza Królestwa Polskiego W marcu 1813 r. Aleksander I powołał Radę Najwyższą Tymczasową Księstwa Warszawskiego; Kompromisowe rozwiązanie „sprawy polskiej” ujęto w traktatach przyjaźni rosyjsko-austriackim i rosyjsko-pruskim z 3 maja 1815 r., na mocy których dokonano podziału Księstwa Warszawskiego; uzgodniono, że: Austria odzyska część Galicji Wschodniej, utraconą w 1809 r., oraz Galicji Zachodniej; Prusy odzyskają obszar stanowiący zachodnią część Księstwa Warszawskiego, nazwaną Wielkim Księstwem Poznańskim; Kraków z okręgiem zostanie ogłoszony Wolnym Miastem pod protektoratem trzech mocarstw; Z pozostałego terytorium Księstwa Warszawskiego zostanie utworzone Królestwo Polskie, połączone z Rosją unią dynastyczną. Postanowienia tych traktatów zostały potwierdzone w akcie końcowym Kongresu Wiedeńskiego z 9 czerwca 1815 r. W dniu 20 czerwca 1815 r. ogłoszono powstanie Królestwa Polskiego z Rządem Tymczasowym.

Periodyzacja KRÓLESTWA POLSKIEGO Era konstytucyjna Królestwa Polskiego: od nadania konstytucji przez Aleksandra I (podpisana w dniu 27 listopada 1815 r., weszła w życie w dniu 24 grudnia 1815 r.) do upadku Powstania Listopadowego; Ograniczanie odrębności Królestwa Polskiego: od nadania Statutu Organicznego z 26 lutego 1832 r. do upadku Powstania Styczniowego; Likwidacja odrębności Królestwa Polskiego po upadku Powstania Styczniowego.

Ustawy zasadnicze Królestwa Polskiego Konstytucja Królestwa Polskiego z 1815 r.: Zasady Konstytucji Królestwa Polskiego Aleksander I podpisał 25 maja 1815 r. w Wiedniu; Projekt konstytucji opracował w sierpniu 1815 r. Ludwik Plater; W 1815 r. po raz drugi w dziejach doszło do nadania ustawy zasadniczej dla państwa polskiego przez obcego monarchę (cara rosyjskiego); Po wybuchu Powstania Listopadowego Sejm wprowadził zmiany do tekstu konstytucji, usuwając w szczególności postanowienia dotyczące króla, w związku z detronizacją dynastii Romanowów; znowelizowany tekst konstytucji obowiązywał do upadku powstania. Statut organiczny z 1832 r.: Opracowany w październiku 1831 r. przez specjalną Komisję do spraw Królestwa Polskiego, został podpisany przez Mikołaja I w dniu 26 lutego 1832 r.; Stanowił podstawę prawną autonomii administracyjnej Królestwa Polskiego i prawny wyraz ograniczania jego odrębności ustrojowych (autonomia administracyjna w miejsce konstytucyjnej).

Pozycja ustrojowa monarchy Według konstytucji z 1815 r. każdorazowy car był królem Polski na zasadzie dziedziczności tronu w dynastii Romanowych (polsko-rosyjska unia dynastyczna). Konstytucja z 1815 r. przyznała królowi rozległe kompetencje wypowiadanie wojny; zawieranie pokoju; rozporządzanie dochodami budżetu; nominacja na urzędy państwowe i nominacja duchownych wszystkich wyznań; nadawanie nobilitacji i tytułów honorowych; prawo łaski; sprawowanie władzy wykonawczej „w całej rozciągłości” za pośrednictwem ministrów i innych organów państwowych; król uzyskał znaczny udział w prawodawstwie (np. wyłączna inicjatywa ustawodawcza, prawo sankcji ustaw sejmowych) i wymiarze sprawiedliwości (sądy wydawały wyroki w imieniu króla); wydawanie dekretów królewskich; Osoba królewska była „święta i nietykalna”; wprowadzono kontrasygnatę aktów monarchy przez właściwego ministra.

Pozycja ustrojowa Namiestnika - zastępca króla podczas jego nieobecności w państwie; mianowany i odwoływany przez króla; sprawowanie władzy wykonawczej i administracyjnej; przewodniczył Radzie Stanu; wydawał postanowienia w czasie posiedzeń Rady Administracyjnej; wymóg kontrasygnaty odpowiedniego ministra; do 1826 namiestnikiem był Józef Zajączek; uprawnienia namiestnika przejęła Rada Administracyjna; w latach 1832 – 1856 urząd namiestnika pełnił Iwan Paskiewicz; połączenie władzy cywilnej i wojskowej; przewodniczył Radzie Administracyjnej;

Pozycja ustrojowa Namiestnika 1862 r.- ponowne przewodnictwo przywróconej Radzie Stanu; do 1863 sprawowanie władzy za pośrednictwem naczelnika rządu cywilnego i dowódcy wojsk; po wybuchu powstania styczniowego ponowne przejęcie władzy cywilnej i wojskowej; urząd namiestnika zlikwidowano w 1874 r.; zastąpił go generałgubernator – przedstawiciel rządu centralnego Rosji.

Rada Stanu Zgromadzenie Ogólne (Rada Stanu): - przewodniczył mu król lub namiestnik, ewentualnie pierwszy członek Rady Administracyjnej; skład: ministrowie (5), zwyczajni radcy stanu (10), nadzwyczajni radcy stanu, referendarze zwyczajni (9), sekretarz stanu oraz inne osoby powołane przez monarchę; przygotowywanie projektów aktów prawnych i wnoszenie projektów ustaw do sejmu; przyjmowanie sprawozdań od komisji rządowych oraz sporządzanie na tej podstawie raportu ogólnego o stanie kraju; sądownictwo administracyjne nad wszystkimi urzędnikami mianowanymi przez króla; brak uprawnień sądu kasacyjnego;

Rada Stanu 2) Rada Administracyjna: organ doradczy namiestnika, skład: 5 ministrów i inne osoby powołane przez króla, w 1826 r. przejęła najwyższą władzę wykonawczą jako organ kolegialny pod przewodnictwem prezesa mianowanego przez króla, po upadku powstania listopadowego jej funkcję przejął Rząd Tymczasowy, w 1832 r. statut organiczny przywrócił Radę Administracyjną oddzielając ją od Rady Stanu, skład: namiestnik, trzej ministrowie, generalny kontroler i inne osoby mianowane przez króla, po likwidacji Rady Stanu w 1841 r. przejęła kompetencje ustawodawcze, uchwalanie budżetu i rozpatrywanie sprawozdań urzędów – sytuacja taka utrzymywała się do 1861 r. (przywrócenie Rady Stanu), istniała do 1867 r., jej uprawnienia przejął Komitet Urządzający ds. Królestwa Polskiego. 10

Rada Stanu 3) druga Rada Stanu 1832 - 1841: przewodniczył namiestnik lub wyznaczony członek, skład: dyrektorzy komisji rządowych, kontroler generalny Najwyższej Izby Obrachunkowej, sekretarz stanu, radny stanu i osoby powołane przez monarchę, wnoszenie projektów ustaw do Rady Państwa Cesarstwa Rosyjskiego (Departamentu ds. Królestwa Polskiego), odebranie kompetencji sądownictwa administracyjnego, w 1841 r. zniesiona ukazem carskim – jej kompetencje przejęło Ogólne Zgromadzenie Warszawskich Departamentów Senatu Rządzącego, któremu przewodniczył namiestnik; 11

Rada Stanu 4) trzecia Rada Stanu 1861 - 1867: rozpatrywanie projektów aktów prawnych dotyczących Królestwa, opracowywanie budżetu, przyjmowanie sprawozdań od organów administracyjnych i skarg na urzędników. 12

Komisje rządowe - sprawowały bezpośredni zarząd kraju na szczeblu centralnym. 1) Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, 2) Sprawiedliwości, 3) Spraw Wewnętrznych i Policji, 4) Wojska, 5) Przychodów i Skarbu, 6) sekretarz stanu – minister bez teki: Statut organiczny z 1832 r.: zastąpienie ministrów dyrektorami głównymi, likwidacja Komisji Wojny oraz włączenie Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego do Komisji Spraw Wewnętrznych i Policji (przywrócono w 1861 r.), 13

Komisje rządowe - sprawowały bezpośredni zarząd kraju na szczeblu centralnym. - organami pomocniczymi komisji były rozmaite organy kolegialne: dyrekcje, wydziały, towarzystwa, sekcje, rady, działalność komisji i ich organów pomocniczych: wykonawcza – realizacja aktów prawnych wydanych przez króla i namiestnika, naradcza – wydawanie instrukcji, przedstawianie raportów. - zniesione stopniowo po upadku powstania styczniowego. - naczelnymi magistraturami były obok komisji: Naczelna Izba Obrachunkowa i Prokuratoria Generalna. 14

Sejm w Królestwie Polskim wyłączna inicjatywa ustawodawcza, prawo sankcji ustaw, zwoływanie, odraczanie i rozwiązywanie sejmu, mianowanie prezesa i sekretarza senatu oraz marszałka izby poselskiej;

Sejm w Królestwie Polskim 2) Senat: skład: co najwyżej 64 senatorów świeckich i duchownych, nie mniej niż 48 (wojewodowie, kasztelani, biskupi oraz książęta krwi), senatorowie mianowani byli przez króla, obradami kierował mianowany przez króla prezes, uchwały zapadały większością głosów; 16

Sejm w Królestwie Polskim 3) izba poselska: skład: 128 członków (77 wybieranych na sejmikach powiatowych, 55 deputowanych na zgromadzeniach gminnych), wybierano ją na okres 6 lat (co 2 lata odnawiano trzecią część jej składu), członkom izby przysługiwał immunitet. 17

Sejm w Królestwie Polskim Kompetencje sejmu: ustawodawstwo cywilne, karne i administracyjne, uchwalanie podatków i innych ciężarów publicznych oraz budżetu, stanowienie o systemie monetarnym, decydowanie o zaciągu do wojska, ograniczona kontrola rządu – uwagi o jego funkcjonowaniu przedkładane królowi, sąd sejmowy: w jego skład wchodzili wszyscy senatorowie – orzekał w najcięższych przestępstwach politycznych, 18

Sejm w Królestwie Polskim Proces ustawodawczy: - inicjowany przez cara za pośrednictwem Rady Stanu, która przygotowywała projekty ustaw,, - trafiały one do jednej z izb, - w izbach zajmowały się nimi właściwe komisje parlamentarne, które wszelkie zmiany konsultowały z Radą Stanu, - następnie trafiały na posiedzenie plenarne senatu lub izby poselskiej, - prawem stawał się projekt przyjęty przez obie izby, po uzyskaniu sankcji królewskiej Ostatnie posiedzenie sejmu odbyło się 23 września 1831 r. Po powstaniu listopadowym został rozwiązany. 19

Administracja terytorialna Podział terytorialny: województwa – komisja wojewódzka, obwody – kierowane przez komisarzy delegowanych z komisji wojewódzkich, powiaty, okręgi gminne. Zmiany w 1837 r.: gubernie – na czele stał gubernator, powiaty - naczelnik, okręgi. 20

Samorząd terytorialny rady wojewódzkie, rady powiatowe (od 1861 r.), rady miejskie, rady gubernialne, gromada jednowioskowa oraz gmina zbiorowa (od 1864 r.). 21

Sądownictwo Zasady wymiaru sprawiedliwości: zasada niezawisłości sądowej, oddzielenie sądownictwa cywilnego od karnego, sędziowie mianowani dożywotnio przez króla, nieusuwalność sędziów z urzędu bez prawomocnego wyroku sądowego. 22

Sądownictwo Struktura sądów: 1) sądownictwo cywilne: sądy pokoju (zwane powiatowymi): sędziowie wybierani przez rady wojewódzkie, trybunały cywilne: po jednym w każdym województwie, Sąd Apelacyjny w Warszawie; 2) sądownictwo karne: sądy policyjne, sądy policji poprawczej, sądy kryminalne, Sąd Apelacyjny: od 1834 r. sąd II instancji od wyroków sądów kryminalnych; również jako sąd kasacyjny po zniesieniu Rady Stanu w 1814 r.; 23

Sądownictwo 3) sądownictwo najwyższe: Sąd Apelacyjny – od 1834 r. postępowanie kasacyjne w sprawach karnych, Sąd Najwyższy Instancji - kasacja w sprawach cywilnych (zlikwidowany w 1841 r.), IX departament rosyjskiego Senatu Rządzącego – sprawy cywilne z odwołań od wyroków Sądu Apelacyjnego, X departament rosyjskiego Senatu Rządzącego – odwołania od wyroków Sądu Apelacyjnego wydanych w II instancji, departamenty zlikwidowano w 1874, odtąd sądownictwo rosyjskie; 24

Sądownictwo 4) sądownictwo administracyjne: I instancja - komisje wojewódzkie, od 1837 r. rządy gubernialne, II instancja – Delegacja Administracyjna→ Rada Stanu na Zgromadzeniu Ogólnym→ Ogólne Zebranie Warszawskich Departamentów Rządzącego Senatu→ Rada Stanu→ I Departament Senatu Rządzącego w Petersburgu; 5) sąd sejmowy: właściwy dla przestępstw zbrodni stanu i urzędniczych, składał się ze wszystkich senatorów. 25