Dwa uzupełniające się podejścia do nauczania zachowań werbalnych u dzieci z autyzmem Monika Suchowierska

Plan prezentacji O czym będziemy mówić? O czym nie będziemy mówić? Dwa podejścia do nauczania zachowań werbalnych Charakterystyka Cechy korzystne i niekorzystne Komplementarna natura obu podejść O czym nie będziemy mówić? Programowanie nauczania zachowań werbalnych

Nauczanie mowy Wyzwanie dla nauczycieli Stosowana analiza zachowania Stopień zaburzenia Trudności w uczeniu się Umiejętności osoby uczącej Stosowana analiza zachowania Metoda wyodrębnionych prób Uczenie sytuacyjne

Stosowana analiza zachowania Zachowanie występuje w kontekście (środowisku) Kiedy zachowanie występuje, jest ono poprzedzone bodźcami wywołującymi (antecedentami) Kiedy zachowanie występuje, ma ono zawsze następstwa

Stosowana analiza zachowania Niektóre antecedenty (zwłaszcza te, które występują systematycznie) wpływają na przyszłe zachowania Niektóre następstwa (zwłaszcza te, które występują systematycznie) wpływają na przyszłe zachowania (wzmocnienia pozytywne, kary i konsekwencje neutralne)

Stosowana analiza zachowania Podstawowa jednostka analizy to: Antecedent – Zachowanie – Następstwo SD : O SR

Metoda wyodrębnionych prób Technika uczenia polegająca na rozbijaniu złożonych umiejętności na prostsze i systematycznym uczeniu każdej „pod-umiejętności” Wyodrębniona próba to mała cząstka procesu uczenia Wykorzystywana przez terapeutów w uczeniu jeden-na-jeden Składa się z konkretnych elementów

Metoda wyodrębnionych prób Elementy wyodrębnionej próby Sygnał od nauczyciela Podpowiedź nauczyciela Reakcja ucznia Konsekwencja wykonanej reakcji Przerwa między kolejnymi próbami

Metoda wyodrębnionych prób Sygnał od nauczyciela Krótki Odnoszący się konkretnie do tego, co chcemy nauczyć Mało zmieniający się Podobny do używanego w środowisku naturalnym Wypowiadany jeden raz

Metoda wyodrębnionych prób Podpowiedź Związana z reakcją Słowna Wskazująca Modelująca Fizyczna Związana z bodźcem Wewnątrzbodźcowa Zewnątrzbodźcowa

Metoda wyodrębnionych prób Reakcja i następstwo Poprawna: wzmocniona Poprawna + uwaga = silne wzmocnienie Poprawna + brak uwagi = umiarkowane wzm. Niepoprawna: informacja zwrotna i próba korekcyjna Niepoprawna + uwaga = docenienie Niepoprawna + brak uwagi = informacja zwrotna z poleceniem Brak reakcji: podpowiedź

Metoda wyodrębnionych prób Przerwa pomiędzy próbami Dziecko się uczy Poprzez konsekwencje Czekania Terapeuta się uczy Sygnał dla dziecka Czas dla terapeuty

Przygotowanie środowiska Nagrody Pomoce Arkusze do rejestracji

Przed rozpoczęciem próby Uczeń i nauczyciel siedzą, mając łatwy dostęp do wszystkich pomocy

Pozyskanie uwagi dziecka 1. Pozyskanie uwagi: „Jasiu!” lub „Popatrz”

2. Wydanie polecenia: „Dopasuj” Sygnał od nauczyciela 2. Wydanie polecenia: „Dopasuj”

3. Uczeń prawidłowo wykonuje polecenie Reakcja dziecka 3. Uczeń prawidłowo wykonuje polecenie

4. Uczeń jest nagrodzony: „Świetnie!" Konsekwencja 4. Uczeń jest nagrodzony: „Świetnie!"

Przerwa między próbami 5. Nauczyciel zabiera pomoce

Przerwa między próbami 6. Nauczyciel zapisuje dane w arkuszu

Metoda wyodrębnionych prób Organizacja W czasie sesji jeden-na-jeden 50% sesji na edukacji ustrukturalizowanej W blokach kilka do kilkunastu minut Po każdej godzinie terapii 5-10 min przerwy Przerwa w środku dnia

Metoda wyodrębnionych prób Korzystne cechy Możliwość wykonania wielu powtórzeń Uczenie stosunkowo łatwe Odpowiednie do uczenia podstawowych umiejętności Łatwe do wdrażania w terapii indywidualnej oraz w grupie Cele terapeutyczne, umiejętności do nauczenia i pomoce naukowe jasno sprecyzowane

Metoda wyodrębnionych prób Konsekwencje łatwe do przyznania Zapis danych mało skomplikowany Kolejne etapy uczenia dokładnie określone Postęp (lub jego brak) obserwowalny Pomocna w wyuczeniu zachowań sprzyjających uczeniu się

Metoda wyodrębnionych prób Ograniczenia Konieczność programowania generalizacji Podpowiedzi rzadko obecne w środowisku naturalnym Motywacja dziecka mało wykorzystywana podczas uczenia Uczenie kierowane przez nauczyciela Nauka spontanicznego wyrażania próśb utrudniona Przyznawanie natychmiastowych i silnych wzmocnień często niemożliwe w środowisku naturalnym

Metoda wyodrębnionych prób Sposób nauczania może skutkować wyuczeniem się sztywnego i schematycznego, a nie elastycznego i funkcjonalnego języka Metody uczenia silnie kontrolowane przez nauczyciela Interakcje pomiędzy nauczycielem i uczniem różnią się od tych doświadczanych w środowisku naturalnym Kontekst związany z użyciem mowy i nauczyciele mogą stać się warunkowymi bodźcami awersyjnymi Może ograniczać nauczycieli w łączeniu wyuczonych u dziecka umiejętności w spójną całość

Uczenie sytuacyjne Terminologia Wiele podobieństw Paradygmat języka naturalnego (the Natural Language Paradigm) Uczenie środowiskowe (milieu teaching) Uczenie incydentalne (incidental teaching) Wiele podobieństw

Uczenie sytuacyjne Cechy charakterystyczne Metody Krótkie i przyjemne dla ucznia Wykonywane w środowisku naturalnym Zainicjowane przez ucznia Stosowane w kontekście interesujących ucznia aktywności, przedmiotów i osób Metody Uczenie incydentalne (incidental teaching) Opóźnianie podpowiedzi (time delay) Procedura „polecenie-model” (mand-model)

Uczenie sytuacyjne Uczenie incydentalne Elementy Zachowania werbalne są kształtowane wtedy, gdy dziecko zainicjuje wypowiedź dotyczącą interesującego go zdarzenia Elementy Zaaranżowanie środowiska Oczekiwanie na inicjację dziecka Prośba nauczyciela skierowana do dziecka Dostarczenie dziecku interesującego go przedmiotu/aktywności

Uczenie sytuacyjne Uczenie incydentalne: przykład Kontekst: przygotowywanie budyniu; terapeuta miesza budyń Dziecko: „Ja!” (inicjacja) (sięga po łyżkę) Terapeuta: „Chcę zamieszać.” (modelowanie) Dziecko: „Chcę zamieszać.” (naśladowanie) Terapeuta: „Dobrze, możesz też zamieszać.” (potwierdzenie + rozwinięcie + wzmocnienie w postaci pożądanej aktywności)

Uczenie sytuacyjne Opóźnianie podpowiedzi Dwa rodzaje Przeniesienie kontroli bodźcowej z bodźców mniej związanych ze spontaniczną mową na bodźce wywołujące spontaniczne komunikaty Systematyczne odseparowywanie (opóźnianie) podpowiedzi od bodźca, który ma docelowo wywoływać poprawną reakcję Dwa rodzaje Stałe Progresywne

Uczenie sytuacyjne Opóźnianie podpowiedzi: przykład Kontekst: terapeuta trzyma książkę; dziecko próbuje wziąć ją od terapeuty Terapeuta nawiązuje kontakt wzrokowy z dzieckiem i modeluje: „Daj” Terapeuta czeka 3-5 sek., aby dziecko powtórzyło po nim Jeśli dziecko naśladuje, terapeuta daje dziecku książkę i chwali je Jeśli dziecko nie naśladuje, to terapeuta daje dziecku informację zwrotną („Spróbujemy jeszcze raz”) Terapeuta powtarza modelowanie

Uczenie sytuacyjne Opóźnianie podpowiedzi: przykład Po 5 poprawnych próbach z natychmiastową podpowiedzią, terapeuta opóźnia podpowiedź o 2 sek. Po poprawnym reagowaniu na opóźnienie 2 sek., terapeuta zwiększa opóźnienie do 4 sek. itd.

Uczenie sytuacyjne Procedura „polecenie-model” Elementy Nauczyciel nie czeka na inicjację dziecka, ale sam rozpoczyna wymianę werbalną lub niewerbalną z dzieckiem Elementy Zaaranżowanie sytuacji w której nauczyciel i dziecko poświęcają uwagę tej samej rzeczy Gdy dziecko wykazuje szczególne zainteresowanie nauczyciel wydaje polecenie dziecku Poprawna odpowiedź - nauczyciel potwierdza odpowiedź i kontynuuje czytanie książki z dzieckiem Niepoprawna odpowiedź - nauczyciel modeluje odpowiedź i kształtuje prawidłowe reagowanie

Uczenie sytuacyjne Procedura „polecenie-model”: przykład Kontekst: nauczyciel i dziecko bawią się bańkami; kolej dziecka, aby dmuchało Terapeuta: „Co chcesz?” Dziecko: „Bańki.” Terapeuta: „Chcę dmuchać bańki.” Dziecko: „Chcę dmuchać bańki.” Terapeuta: „OK, chcesz dmuchać ze mną bańki. Proszę.” (potwierdzenie + rozwinięcie + wzmocnienie w postaci pożądanej aktywności)

Motywacja dziecka

Do góry!

Dziecko zainteresowane dorosłym

Inicjacja dziecka

Interakcja z dorosłym Na dół, na dół, na dół!

Uczenie sytuacyjne Korzystne cechy Wykorzystanie zainteresowań/motywacji dziecka Zapewnienie optymalnych warunków do uczenia spontanicznych próśb Wykorzystanie bodźców występujących w naturalnym środowisku Większe prawdopodobieństwo generalizowania wyuczonych umiejętności Mniejsze prawdopodobieństwo wystąpienia sytuacji potencjalnie awersyjnych dla dziecka

Uczenie sytuacyjne Mniejsze prawdopodobieństwo angażowania się przez dziecko w zachowania trudne Uczone interakcje werbalne podobne do tych występujących w życiu codziennym Nauczyciele częściej kojarzeni z efektywnymi (tj. funkcjonalnymi dla dziecka) interakcjami werbalnymi Różne zachowania werbalne ćwiczone naprzemiennie Interakcje pomiędzy nauczycielem i dzieckiem bardziej charakterystyczne do typowych interakcji

Uczenie sytuacyjne Ograniczenia Trudności w zastosowaniu procedur uczenia sytuacyjnego w szkole Nauczyciel musi umieć wykorzystać istniejącą motywację dziecka Nauczyciel musi być w stanie rozpoznać motywację dziecka Trudności w ciągłym reagowaniu na spontaniczne prośby dziecka

Uczenie sytuacyjne Szkolenie nauczycieli w efektywnym wdrażaniu uczenia sytuacyjnego trudne Programowanie uczenia sytuacyjnego i metody zbierania danych skomplikowane Zredukowana liczba powtórzeń danej umiejętności Mniejsze możliwości nauczenia dziecka radzenia sobie z frustracjami

Metoda wyodrębnionych prób Dwa podejścia Metoda wyodrębnionych prób Uczenie sytuacyjne Bodźce wybrane przez terapeutę ćwiczone do wyuczenia łatwe do produkowania wybrane przez dziecko różne w różnych sytuacjach edukacyjnych Interakcja terapeuta prezentuje bodziec bodziec nie jest wykorzystywany w czasie interakcji terapeuta i dziecko bawią się bodźcem bodziec wykorzystywany w interakcji Reakcja poprawna odpowiedź lub jej przybliżenie jest wzmacniane zależność pomiędzy reakcją a konsekwencją nie jest tak ścisła, więc próby reagowania są wzmacniane Konsekwencja rzeczowe i społeczne możliwość zabawy z interesującą dziecko zabawką, a także wzmocnienia społeczne

Uzupełnianie się obu podejść Ilość czasu i wysiłku poświęconego uczeniu daną metodą zależy od: Funkcji uczonego zachowania werbalnego Umiejętność nazywania, język receptywny, umiejętność imitacji Spontaniczne prośby Środowiska, w którym przebywa dziecko Przedszkole/szkoła Dom Umiejętności dziecka Etapy terapii

Podsumowanie Nauczanie zachowań werbalnych jest niezmiernie ważnym, lecz trudnym, elementem procesu terapeutycznego Metoda behawioralna oferuje efektywne strategie nauczania języka przy użyciu dwóch uzupełniających się podejść Oba podejścia mają wiele korzystnych charakterystyk i powinny być stosowane przez cały czas trwania terapii