ROZWÓJ PSYCHOMOTORYCZNY DZIECI I MŁODZIEŻY OKRES DORASTANIA

Dojrzewanie jest to całość przemian, jakim podlega organizm dziecka, przeobrażając się w organizm osoby dorosłej.

Zmiany te zachodzą jednocześnie w budowie zewnętrznej i wewnętrznej

W przypadku zmian wewnętrznych organizmu, wywołane jest to tzw W przypadku zmian wewnętrznych organizmu, wywołane jest to tzw. grą hormonów, które uaktywniają przysadkę mózgową i układ rozrodczy człowieka. Pod wpływem hormonów płciowych gruczoły rozrodcze zaczynają produkować komórki rozrodcze (plemniki i komórki jajowe), człowiek staje się zdolny do podjęcia aktywności seksualnej (dojrzałość seksualna) oraz do rozmnażania (dojrzałość rozrodcza). Osiągniecie tej zdolności jest jednak wyznacznikiem tylko dojrzałości seksualnej i płciowej

Samo dojrzewanie biologiczne polega na zmianach w budowie zewnętrznej człowieka. Gwałtownemu wzrostowi ciała towarzyszy także powiększenie się narządów wewnętrznych: serca, płuc, nerek. Dojrzewanie zostaje zakończone, gdy wszystkie narządy i układy są w pełni rozwinięte i następuje wtedy dojrzałość cielesna.

Okres dojrzewania na ogół bywa dzielony na 3 fazy: przygotowawcza - prepubertalna, czyli przedpokwitaniowa, trwająca 2-3 lata od ok. 8-9 do 10-12 roku życia właściwego dojrzewania - pubertalna, czyli pokwitaniowa, trwająca na ogół 4 lata od 11-12 do 15-16 roku życia pełnej dojrzałości - postpubertalna, czyli popokwitaniowa (dorastania), trwająca u dziewcząt do ok. 16-18 roku życia, u chłopców do 18-21 roku życia.

SPECYFIKA ROZWOJU FIZYCZNEGO W WIEKU DORASTANIA

Obejmuje on zmiany anatomiczne i fizjologiczne, Rozwój fizyczny w wieku dorastania polega na dalszym rozwoju struktury i funkcji organizmu. Obejmuje on zmiany anatomiczne i fizjologiczne, a więc zwiększanie się wysokości i ciężaru ciała , zmiany w proporcjach organów i ogólnym kształcie ciała oraz dojrzewanie fizjologiczne, znajdujące wyraz przede wszystkim w dojrzewaniu płciowym. Procesy te są ze sobą ściśle powiązane i wpływają na siebie nawzajem. Dla wieku dorastania , a zwłaszcza jego początków, znamienne jest ogólne przyspieszenie tempa rozwoju w porównaniu z okresem poprzednim.

Wzrost i ciężar ciała Intensywny przyrost wysokości u dziewcząt zaczyna się co najmniej w wieku 11 lat i trwa do 14 roku życia, po czym gwałtownie spada chłopcy natomiast najbardziej intensywnie rosną w wieku 13 – 15 lat. Zwiększone tempo wzrastania występuje więc u dziewcząt o dwa lata wcześniej niż u chłopców , toteż w wieku 13-14 lat dziewczęta są na ogół wyższe od chłopców. W następnych latach chłopcy coraz bardziej przewyższają dziewczęta osiąganym wzrostem. Należy zwrócić uwagę na duże różnice indywidualne występujące zarówno wśród dziewcząt, jak i wśród chłopców.

Jeśli chodzi o ciężar ciała , to u dziewcząt wzrasta on najbardziej w 14 i 15 roku życia u chłopców między 15 a 17 rokiem życia. Tak więc zwiększone tempo przyrostu ciężaru ciała , podobnie jak wysokości , występuje wcześniej u dziewcząt niż u chłopców. Osiągniętym ciężarem ciała dziewczęta przewyższają chłopców średnio w wieku od 13 do 15 roku życia. Różnice indywidualne w ciężarze ciała są jeszcze większe niż w zakresie wzrostu.

Zjawisko wzmożonego tempa przyrostu długości ciała i jego ciężaru w przeciągu stosunkowo krótkiego czasu ( 2-3 lata ) określane jest przez badaczy tego okresu jako skok pokwitaniowy. Skok pokwitaniowy jest zjawiskiem stałym, występuje u wszystkich dzieci, istniejące zaś różnice indywidualne i środowiskowe dotyczą jedynie intensywności, czasu występowania i trwania tego procesu.

Skok pokwitaniowy dotyczy także innych wymiarów ciała, jak np Skok pokwitaniowy dotyczy także innych wymiarów ciała, jak np. długości kończyn, obwodu głowy, szerokości miednicy itp. Występuje on wcześniej u dziewcząt niż u chłopców w zakresie wysokości i ciężaru ciała, natomiast później w zakresie tzw.podściółki tłuszczowej; jej przyrost jest jednak większy u dziewcząt, natomiast przyrost siły mięśniowej większy i szybszy u chłopców.

Różnice w rytmie wzrastania różnych organów , tkanek czy części ciała u młodzieży w okresie dorastania powodują przejściowe dysproporcje w sylwetkach dorastających dziewcząt i chłopców

Szybkim przyrostom wysokości i ciężaru towarzyszą zmiany kształtów ciała. Pojawiają się drugo i trzeciorzędowe cechy płciowe. U dziewcząt rozszerzają się kości miednicowe, formują się piersi. U chłopców rozrastają się kości barkowe, pojawia się zarost na twarzy, następuje mutacja głosu. U obu płci pojawia się owłosienie w okolicach narządów płciowych i pod pachami. W sposób nader charakterystyczny zmieniają się proporcje twarzy.

Struktura okresu dojrzewania u chłopców Wiek 12-14 lat: 1 - początek przyspieszonego wzrastania, 2 - opuszczenie się moszny, powiększenie jąder i następnie prącia, 3 - pojawienie się zarostu wokół części płciowych, początek zarostu na twarzy, 4 - powiększenie brodawek piersiowych i ściemnienie ich barwy, Wiek 14-16 lat: 1 - wydłużanie krtani, mutacja głosu, 2 - rozwój owłosienia pachowego i wokół brodawek piersiowych, 3 - pogrubienie rysów twarzy, 4 - zmazy nocne — polucje, Wiek 16-18 lat: 1 - głos męski, 2 - pełny rozwój i skręcenie owłosienia okolicy pachowej i łonowej, 3 - rozrost mięśni i wzrost siły mięśniowej, 4 - wyrazistość rysów twarzy, wyraźnie męski profil (tzw. Jabłko Adama).

Struktura okresu dojrzewania u dziewcząt: Wiek 10-12 lat: 1 - początek przyspieszonego wzrastania, 2 - powiększanie się i obrzęk brodawek piersiowych, 3 - pogrubienie rysów twarzy, rozwój podskórnej tkanki tłuszczowej, Wiek 12-14 lat: 1 - wyraźny rozwój bioder (początek formowania sylwetki kobiecej), 2 - szybki rozwój piersi, aż do typowej dla kobiet dorosłych, 3 - pojawienie się owłosienia łonowego, 4 - pogrubienie rysów twarzy, 5 - wystąpienie cykli miesięcznych — menstruacje, Wiek 14-16 lat: 1 - typowo kobieca budowa ciała, 2 - pełne owłosienie okolicy łonowej i pachowej, 3 - rozwój w pełni kobiecych rysów twarzy.

Zmiany w budowie i działalności organów wewnętrznych

gruczołów wydzielniczych skóry W okresie pokwitania wzmaga się działalność gruczołów wydzielniczych skóry Skóra pod wpływem układu współczulnego wykazuje wielką aktywność, wzmaga się wydzielanie gruczołów potowych. Pot zmienia swój skład chemiczny i staje się bardziej kwaśny. W związku z obfitym wydzielaniem gruczołów łojowych skóry powoduje jej otłuszczenie, powstają wówczas w niej różnego rodzaju grudki (na nosie, czole oraz na plecach i klatce piersiowej).

Układ kostny i mięśniowy rozwijają się w różnym tempie, przy czym układ kostny rozwija się szybciej niż układ mięśniowy. Dziewczęta wykazują słabszy rozrost mięśni i mniejszą siłę mięśniową niż chłopcy. Różnica ta stopniowo się pogłębia, a wybitnie zaznacza się w okresie pokwitania i wówczas większą siłę dla wszystkich grup mięśniowych reprezentują już mężczyźni.

Układ sercowo-naczyniowy ulega również swoistym przeobrażeniom. Między 12 a 16 rokiem życia notuje się wzrost ciężaru i objętości serca. Pogłębienie i zwolnienie częstotliwości skurczów serca wpływa na zwiększenie ciśnienia w naczyniach krwionośnych Pobudliwość nerwowa odbija się w znacznym stopniu na akcji serca , powodując wahania w ciśnieniu. Naczynia krwionośne wykazują wielką nadwrażliwość Masa mięśnia sercowego osiąga już rozmiary prawie takie jak u dorosłego osobnika.

Poważnym przeobrażeniom ulega również układ nerwowy. Zmiany anatomiczne dotyczą przede wszystkim struktury mózgu i polegają na zwiększeniu się rozmiarów komórek mózgowych, różnicowaniu się ich funkcji, wzroście rozgałęzień końcowych dendrytów i neurytów , na powstawaniu nowych włókien i coraz większej ich specjalizacji. Zakańcza się proces różnicowania i dojrzewania komórek nerwowych (około 14 roku życia) i zostaje osiągnięty stan podobny do występującego u człowieka dorosłego. Zmiany funkcjonalne układu nerwowego objawiają się w nadmiernej wrażliwości i pobudliwości tego układu oraz w zachwianiu równowagi podstawowych procesów pobudzenia i hamowania.

Układ oddechowy Wraz ze wzrostem organizmu intensywnie wzrastają płuca, a co za tym idzie ich pojemność i wydolność tlenowa. W początkowej fazie pokwitania - w wieku 12 lat ilość oddechów na minutę (około 19 oddechów) jest prawie taka sama jak u dorosłego człowieka (20 oddechów) lecz pojemność płuc jest jeszcze znacznie mniejsza niż u dorosłego mężczyzny. Średnio u 12 latka wynosi około 250 ml, a u dorosłego około 500 ml

Układ rozrodczy Uaktywnienie rozwoju układu rozrodczego obserwuje się już około 7-9 roku życia (pod wpływem hormonów gonadotropowych wydzielonych przez przysadkę mózgową). Zasadnicze jednak kształtowanie się układu rozrodczego następuje w okresie pokwitania. U dziewcząt macica powiększa się, równocześnie zmienia się jej struktura a także traci swój cylindryczny kształt i staje się bardziej zaokrąglona; trzon wydłuża się do 2/3 , z kolei szyjka skraca do 1/3 wielkości macicy.Pochwa poszerza się i pogłębia. W pochwie pojawia się wielowarstwowy nabłonek. W jajnikach zaczynają dojrzewać pierwotne pęcherzyki jajnikowe i w kolejnych cyklach owulacyjnych uwalniane są komórki jajowe. U chłopców pierwsze objawy pokwitania obserwuje się nieco później niż u dziewcząt. Rozwój jąder polega głównie na zwiększaniu się ich wymiarów i zmianach mikrostruktury kanalików nasiennych, gdzie rozpoczyna się produkcja plemników. Następuje również rozwój prostaty i gruczołów dodatkowych.

układ pokarmowy i wydalniczy Jeśli chodzi o układ pokarmowy i wydalniczy to w okresie pokwitania jest on już w zasadzie ukształtowany tak jak u osoby dorosłej. Warto przy tej okazji wspomnieć, że kończy się proces wymiany zębów mlecznych na stałe (który rozpoczął się około 5—6 roku życia i trwa mniej więcej do 12 roku życia). Wówczas wypadają ostatnie zęby mleczne i pojawiają się zęby trzonowe. Trzustka w swojej roli trawieniu tłuszczów osiąga w okresie pokwitania poziom właściwy dla człowieka dorosłego W tym okresie następuje zwiększanie wydzielania żółci, charakterystyczne dla człowieka dorosłego

Fizjologiczne podłoże przeobrażeń w budowie ciała oraz zmianach w narządach wewnętrznych stanowią wzmożone procesy wydzielania gruczołów dokrewnych, do których należą : przysadka mózgowa szyszynka tarczyca grasica trzustka nadnercze gruczoły płciowe

Gruczoły dokrewne wydzielają do krwi substancje czynne, zwane hormonami, które wywierają wpływ na przemianę materii oraz na szybszy lub powolniejszy rozwój poszczególnych tkanek organizmu. Powodują w ten sposób przyspieszenie lub zwolnienie jego wzrostu.

ROLA HORMONÓW W DOJRZEWANIU PŁCIOWYM Hormony przysadki mózgowej działają pobudzająco na czynności tarczycy i kory nadnerczy oraz przyczyniają się do rozwoju gruczołów płciowych męskich (jądra) i żeńskich (jajniki) , które stanowią tzw. pierwszorzędne cechy płciowe. Hormony nadnercza wpływają na rozwój drugorzędnych cech płciowych (anatomiczne różnice w budowie narządów płciowych żeńskich i męskich). Hormony wytwarzane przez gruczoły płciowe powodują powstawanie trzeciorzędnych cech płciowych (głównie różnic w budowie ciała kobiety i mężczyzny).

Rozwój psychiczny w okresie dorastania

i dynamiką przeżyć emocjonalnych Okres pokwitania, czyli proces przeobrażenia się dziecka w człowieka dorosłego, różni od poprzednich faz rozwojowych treścią, przebiegiem, intensywnością i dynamiką przeżyć emocjonalnych Charakterystyczną cechą okresu dorastania jest intensywny rozwój intelektualny. Kształtuje się myślenie abstrakcyjne, formalne, logiczne, hipotetyczno – dedukcyjne. Rozwój samoświadomości i samooceny doprowadza do krystalizacji obrazu samego siebie oraz poczucia własnej odrębności. Typowe zachowania młodzieży w okresie dorastania to nasilenie krytycyzmu w stosunku do wszystkiego, a zwłaszcza do rodziców i otoczenia dorosłych. Narastają konflikty z rodzicami, kryzys ich autorytetu i osłabienie więzi emocjonalnych. Uwidacznia się podatność na wpływy grupy rówieśniczej. Zawieranie przyjaźni indywidualnych oraz w ramach „paczek” rówieśników. Szukanie kontaktów heteroseksualnych, tworzenie się „par”.

Spostrzeżenia w wieku pokwitania stają się dokładniejsze, bogatsze w szczegóły, wielostronne w treści i bardziej świadome. Dzieje się tak dlatego że sprawność poszczególnych zmysłów osiąga swój szczytowy rozwój. Doskonalenie uwagi dowolnej i procesów myślowych umożliwia dokładną analizę i syntezę spostrzeganej rzeczywistości. W okresie dorastania zmienia się orientacja w przestrzeni i czasie. Zmiana ta dokonuje się w związku z rozwojem zarówno spostrzeżeń, jak i wyobrażeń oraz pojęć przestrzennych i czasowych. W zakresie pamięci zmiany dokonujące się u dorastających wyrażają się przede wszystkim posługiwaniem się w większej mierze niż dotychczas pamięcią logiczną. Pamięć mechaniczna nie zanika lecz rozwija się nadal. Dorastający potrafi uczyć się szybciej i lepiej niż dziecko. Większą rolę niż dotychczas zaczyna odgrywać możliwość zrozumienia materiału dzięki rozwijającym się zdolnościom myślenia abstrakcyjnego

W procesach spostrzegania coraz więcej miejsca zaczyna zajmować obserwacja, co wpływa na wyraźny rozwój pamięci sensownej. Przełomowy pod tym względem jest 13 rok życia. Wzrasta też liczba zapamiętywanych słów abstrakcyjnych. Zapamiętywanie materiału abstrakcyjnego wzrasta szybciej niż materiału konkretnego. Ważnym zjawiskiem charakteryzującym rozwój pamięci w okresie dorastania, jest przekształcenie się pamięci mimowolnej (zapamiętywanie czegoś bez wysiłku i nastawienia by zapamiętać) w dowolną ( zapamiętujemy to, co chcemy zapamiętać tak by materiał spostrzegany nie uległ zapomnieniu ). Centralne znaczenie w rozwoju umysłowym dorastającej młodzieży odgrywają procesy myślenia. Pogłębia się zdolność analizy i syntezy, rozwija się myślenie abstrakcyjne i logiczno – dedukcyjne. Poszczególne operacje myślowe takie jak porównanie, uogólnianie, wnioskowanie, dowodzenie, klasyfikacja i inne osiągają coraz wyższy poziom. Rozpoczynający się okres krytycyzmu to czas, w którym obiektem krytyki są ludzie z bliższego i dalszego otoczenia oraz fakty i zjawiska z otaczającej rzeczywistości społecznej.

Dużą rolę w okresie dorastania odgrywa wyobraźnia Dużą rolę w okresie dorastania odgrywa wyobraźnia. Znajduje ona wyraz w marzeniach i twórczości młodzieży. Treść marzeń i fantazji zależy w dużym stopniu od warunków, w jakich młodzież żyje. Kontakty społeczne, wpływy środowiskowe i wychowawcze stanowią nieodzowny warunek dla normalnego i pomyślnego rozwoju uczuciowego dorastających. Kształtują się uczucia wyższe – społeczne, moralne, estetyczne. W miarę rozwoju wzrastania sprawność fizyczna i rozwój wszystkich funkcji psychicznych. Dorastający nabierają cech świadomej i celowej działalności. Okres dorastania to kryzys zaufania do rodziców. Pojawia się w 12 roku życia, dochodzi do szczytu w wieku 15 – 16 lat, po czym stopniowo słabnie. W miarę dorastania przeobrażeniu ulegają wzajemne stosunki między dziewczętami i chłopcami. Dziewczęta i chłopcy zaczynają interesować się sobą nawzajem i starają zwrócić na siebie uwagę.

OGÓLNIE RZECZ BIORĄC W OKRESIE DOJRZEWNIA CHARAKTERYSTYCZNE JEST: rozpoczynanie poszukiwań i doświadczeń poza środowiskiem rodzinnym wycofywanie nadmiaru oczekiwań, zainteresowań, emocji, pragnień z rodziców i w ogóle z postaci rodzicielskich, i przenoszenie ich na samych siebie i na ważne osoby w otoczeniu ważne stają się przyjaźnie i przynależność do grupy rówieśników Towarzyszą temu z jednej strony postawy buntu, agresji, złości skierowanej wobec rodziców i postaci ich zastępujących - jak nauczyciele, wychowawcy, pedagodzy, z drugiej strony, poczucie osamotnienia i opuszczenia przez innych. Typowym mechanizmem obronnym, jakiego młodzież wówczas używa, by nie przeżywać "nieprzystających zbuntowanemu" uczuć, jest odwrócenie afektu. Pragnienia zależności zmieniają się w bunt, szacunek w pogardę, podziw w szyderstwo.

Mówiąc o psychice dorastającej młodzieży należy wspomnieć o problemach związanych z różnicami dojrzałości płciowej poszczególnych osób w jednej grupie wiekowej DZIEWCZĘTA Wcześnie dojrzewające dziewczęta stoją przed trudnym zadaniem konfrontacji ze zmieniającym się obrazem własnego ciała. Z badań wynika, iż dziewczęta te są niezadowolone z własnego wyglądu, wzrostu, wagi. Łatwo można wyobrazić sobie, że ich wygląd jest nowością także dla grupy rówieśniczej. Budzi on zainteresowanie, zaciekawienie, a nieraz bardzo przykre komentarze.

Wydaje się, że o wiele mniej problemów z przystosowaniem (choć w głębi duszy martwi je to "opóźnienie" i zazdroszczą koleżankom) mają dziewczęta, które dojrzewają później. Zmiana ich wyglądu nie wywołuje już zdziwienia wśród rówieśników, nie odróżnia, jest "normalna". Wczesne dojrzewanie wśród dziewcząt łączyć się może z nieakceptowaniem siebie, obrazu własnego ciała, a co za tym idzie, niską samooceną. Dziewczęta dojrzewające wcześniej mają więcej problemów emocjonalnych, bardziej zaburzone zachowania, a także bardziej narażone są na zaburzenia odżywiania się. Oczywiście samo wczesne dojrzewanie nie jest przyczyną powyższych problemów, tylko to, że dziewczyna sobie z tym nie radzi, bo nie ma dostatecznego wsparcia w rodzinie, szczególnie gdy nałoży się na to trudna sytuacja domowa i duży poziom stresów.

Odmienną sytuację obserwujemy u chłopców. CHŁOPCY Odmienną sytuację obserwujemy u chłopców. Chłopcy lepiej radzą sobie z wcześniejszym dojrzewaniem, które traktują jako wyzwanie. Postrzegani są wtedy jako bardziej "dorośli", silni, wytrzymali, zaczynają przewodzić grupie rówieśniczej, w pewien sposób modelują zachowania później dojrzewających kolegów. To, co może być problemem dla chłopców, to właśnie ich dojrzewanie późniejsze. Chłopcy dojrzewający później traktowani są przez rówieśników jak "dzieci", ich prośby i potrzeby nie są uwzględniane, ponieważ kojarzą się ze "wstydliwym" okresem dzieciństwa. Są zwykle słabsi fizycznie, uzyskują gorsze wyniki w sporcie, grach zespołowych itp. Fakt ten może wpływać na to, iż stają się mniej atrakcyjnymi członkami grupy, podlegają czasowej "izolacji" lub wchodzą w rolę tzw. kozłów ofiarnych.

MOTORYCZNOŚĆ Szybkość wzrastająca ciągle w wieku wczesnoszkolnym nadal wzrasta. Dziewczęta szczyt szybkości swojego organizmu osiągają w wieku 13 – 14 lat. Chłopcy najlepsze wyniki w rozwoju szybkości osiągają dopiero w wieku 15-17 lat. Na okres dorastania przypada znaczny przyrost siły u dziewcząt. U chłopców występuje około 12 roku życia po czym następuje jej regres. Dynamiczny przyrost siły można zaobserwować u chłopców od 13 roku życia, punkt kulminacyjny przypada na 15 rok życia. Moc wzrasta równomiernie w trakcie wzrostu organizmu z punktem największego wzrostu około 11 roku życia. Wytrzymałość u dziewcząt nie wykazuje gwałtownego rozwoju, następuje stopniowo a najlepszym okresem tej cechy jest 10-13 rok życia. Największe przyrosty pojawiają się w 12 roku życia. Wytrzymałość najintensywniej rozwija się u chłopców w wieku 10-14 lat. W kolejnych latach tempo rozwoju tej cechy wyraźnie słabnie. Jeśli chodzi o zwinność i zręczność to cechą charakterystyczną dla tego okresu jest: spadek koordynacji ruchów, celowości, precyzji, wzmożenie napięcia mięśniowego i obawa przed ruchami trudnymi lub nowymi.