POWSTANIE WARSZAWSKIE

Przyczyny i przebieg powstania Od strony militarnej powstanie było wymierzone przeciwko Niemcom, jednak jego strategicznym celem była próba ratowania powojennej suwerenności, przedwojennego kształtu granicy wschodniej poprzez odtworzenie w stolicy Polski legalnych władz państwowych, będących naturalną kontynuacją władz przedwojennych. Miało to uniemożliwić narzucenie Polsce marionetkowych władz uzależnionych od Związku Sowieckiego, zainstalowanych w Lublinie jako Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Wystąpienie w Warszawie miało także zanegować ustalony jeszcze przez aliantów na konferencji teherańskiej pod koniec 1943 nowy porządek polityczny w Europie Wschodniej, zgodnie z którym USA i Wielka Brytania zgadzały się na prowadzoną przez Józefa Stalina politykę faktów dokonanych na ziemiach polskich. W świetle tych ustaleń powstanie warszawskie miało skomplikować podział na strefy operacyjne w myśl którego Polska znajdowała się w strefie operacyjnej ZSRR (przez co wojska aliantów zachodnich ani oddziały pozostające pod ich dowództwem nie mogły tu operować – przewidywano przybycie do stolicy spadochroniarzy polskich z zachodu 1 SBS oraz obserwatorów alianckich). Dnia 29 lipca do Warszawiaków zaapelował przez radio moskiewskie Związek Patriotów Polskich nawołując ludność Warszawy do powstania przeciw Niemcom. Komunikaty, będące powtórzeniem tej audycji, nadawała także czterokrotnie dnia 30 lipca 1944 roku (w godzinach: 15.00, 20.55, 21.55, i 23.00) moskiewska Radiostacja im. Tadeusza Kościuszki. W obliczu zbliżania się Armii Czerwonej do Warszawy i okolic, jej sukcesów na froncie i pozytywnej oceny jej możliwości dalszej ofensywy, zdecydowano o wybuchu powstania. Wobec sprzyjającej sytuacji na froncie polscy dowódcy przewidywali, iż powstanie powinno trwać zaledwie kilka dni, zaś w rzeczywistości jego walki trwały 63 dni. Straty po stronie polskiej wyniosły około 10 tys. zabitych i 7 tys. zaginionych, 5 tys. rannych żołnierzy oraz od 120 do 200 tysięcy ofiar spośród ludności cywilnej. Wśród zabitych przeważała młodzież, w tym ogromna większość warszawskiej inteligencji.

Po stronie niemieckiej straty wyniosły 10 tys. zabitych, 6 tys Po stronie niemieckiej straty wyniosły 10 tys. zabitych, 6 tys. zaginionych, 9 tys. rannych żołnierzy, 300 zniszczonych czołgów i samochodów pancernych. Według zeznań von dem Bacha, złożonych w 1947 roku w Warszawie, wyniosły 10 tysięcy zabitych oraz 7 tysięcy zaginionych i 9 tysięcy rannych – dane te zostały przyjęte przez historiografię. W dniu wybuchu powstania warszawskiego SS-Reichsführer Heinrich Himmler, powołując się na dyspozycję Hitlera, wydał rozkaz zniszczenia miasta i wyniszczenia ludności cywilnej Warszawy. Rozkaz ten, według zeznań Ericha von dem Bacha w Norymberdze w 1946, brzmiał następująco: 1. Ujętych powstańców należy zabijać bez względu na to, czy walczą zgodnie z Konwencją Haską, czy też ją naruszają. 2. Nie walcząca część ludności, kobiety i dzieci, ma być również zabijana. 3. Całe miasto ma być zrównane z ziemią, to jest domy, ulice, urządzenia w tym mieście i wszystko, co się w nim znajduje. Podczas walk zburzonych zostało około 25% zabudowy miasta, a po ich zakończeniu, w wyniku celowego burzenia i palenia miasta przez niemieckie oddziały niszczycielskie (niem. Vernichtungskommando), dalsze 35%. Wobec zniszczenia około 10% zabudowy w obronie miasta we wrześniu 1939 roku i 15% w wyniku powstania w getcie warszawskim, pod koniec wojny około 85% miasta leżało w gruzach. Zniszczony został wielowiekowy dorobek kulturalny i materialny.

Uzbrojenie polskich oddziałów Broń ręczna Ukryta przez oddziały Wojska Polskiego we wrześniu 1939 roku (pistolety Vis, karabiny wz. 98 i 98a, karabinki wz. 29, ręczne karabiny maszynowe Browning wz. 1928) Zdobyta na wojskach okupanta (pistolety P08 Parabellum, karabiny Mauser, pistolety maszynowe MP40); Pochodząca ze zrzutów aliantów (pistolety M1911, pistolety maszynowe Sten, granatniki PIAT) Wyprodukowana przez Armię Krajową – pistolety maszynowe Błyskawica i Sten, miotacze ognia wzór K; granaty własnej produkcji "sidolówki" i "filipinki", butelki zapalające "koktajl Mołotowa"; Zakupiona od zdemoralizowanych oddziałów wojskowych i paramilitarnych państw osi. Broń pancerna Wyprodukowana przez Armię Krajową Samochód pancerny "Kubuś" Zdobyczna Pz.Kpfw. V "Panther" Ausf. G - "Magda" (nazwa nadana przez załogę), oficjalnie "Pudel". Utracony 11 sierpnia; Pz.Kpfw. V "Panther" Ausf. G - "WP". Podpalony przez powstańców 10 sierpnia; Jagdpanzer 38 (t) Hetzer – "Chwat" - wbudowany w barykadę; Sd.Kfz. 251/3 Ausf. D – "Szary Wilk"; Sd.Kfz. 251/1 Ausf. D – "Starówka".

Stan uzbrojenia oddziałów powstańczych – stan na 1 sierpnia 1944 rano karabiny – 2 629 szt. z czego wykorzystano ok. 1 000 szt. ręczne karabiny maszynowe (rkm) – 145 szt. z czego wykorzystano 60 szt. ciężkie karabiny maszynowe (ckm) – 47 szt. z czego wykorzystano 7 szt. pistolety maszynowe (pm) – 657 szt. z czego wykorzystano ok. 300 broń przeciwpancerna: karabiny ppanc – 29 szt. z czego wykorzystano 29 szt. PIATy wykorzystano 6 szt. działka przeciwpancerne – 2 moździerze i granatniki – 16 pistolety – 3 846 szt. z czego wykorzystano 1 700 szt. ponadto: granaty ręczne i ppanc – 44 387 z czego wykorzystano 25 000 szt. butelki zapalające – ok. 12 000 materiały wybuchowe (różne) – ok. 1300 kg Posiadany stan uzbrojenia pozwalał sformować 70 plutonów zdolnych do prowadzenia działań przez 2 dni. Oznacza to, że w godzinie "W" (17:00) uzbrojonych było do 3 500 powstańców na 36 500 zmobilizowanych. W lipcu 1944 roku okupant zlikwidował magazyny z 78 000 szt. granatów ręcznych i 170 szt. miotaczy płomieni. Ponadto po fali aresztowań utracono kontakt z częścią konspiracyjnych magazynów broni, np. w 1947 roku w budynku przy ulicy Leszno z gruzów wydobyto 678 szt. stenów i błyskawic i ponad 60 000 tys. szt. amunicji do nich (należy jednak dodać, że w świetle ostatnich badań historyków informacja ta jest kwestionowana, przynajmniej co do ilości odnalezionej broni). Powodem nie wykorzystania reszty uzbrojenia był bardzo krótki czas mobilizacji – 12 godzin oraz trudności z przetransportowaniem broni w miejsca mobilizacji poprzez okupowane miasto.

Dowódcy powstania warszawskiego Wg stanu na 1 lipca 1944 gen. Tadeusz Komorowski (pseudonim "Bór") komendant główny AK gen. Tadeusz Pełczyński (pseudonim "Grzegorz") zastępca komendanta głównego AK płk Antoni Chruściel (pseudonim "Monter") komendant Okręgu Warszawskiego ppłk Edward Pfeiffer (pseudonim "Radwan") komendant Obwodu I – Śródmieście ppłk Mieczysław Niedzielski (pseudonim "Żywiciel") komendant Obwodu II – Żoliborz ppłk Jan Tarnowski (pseudonim "Waligóra") komendant obwodu III – Wola ppłk Mieczysław Sokołowski (pseudonim "Grzymała") komendant Obwodu IV – Ochota ppłk Aleksander Hrynkiewicz (pseudonim "Przegonia") komendant Obwodu V - Mokotów ppłk Antoni Żurowski (pseudonim "Andrzej Bober") komendant Obwodu VI - Praga mjr Kazimierz Krzyżak (pseudonim "Bronisław") komendant Obwodu VII - powiat warszawski mjr Stanisław Babiarz (pseudonim "Wysocki") komendant Obwodu VIII - Okęcie ppłk Jan Mazurkiewicz (pseudonim "Radosław") komendant Kedywu

Oddziały Kedywu podporządkowane dowództwu okręgu warszawskiego Zgrupowanie pułku Baszta Zgrupowanie Radosław Brygada Dywersji Broda 53 Batalion Zośka Oddział Dysk Batalion "Parasol" Batalion Miotła Batalion Pięść Batalion Czata 49 Oddział Leśnik Batalion Chrobry II

Oddziały okręgu warszawskiego AK Grupa Warszawa Północ - Wachnowski Zgrupowanie Róg Batalion Bończa Batalion Dzik Batalion im. Czwartaków (AL) Batalion Gustaw 104 Kompania Syndykalistów Załoga PWPW Batalion Harnaś Zgrupowanie Paweł Batalion Antoni Batalion Wigry Zgrupowanie Kuba - Sosna: Batalion Chrobry I Batalion Łukasiński Batalion Gozdawa Oddział Barry

Zgrupowanie Krybar: Batalion Bicz Batalion Konrad Załoga Elektrowni przy ul. Tamka Grupa Śródmieście Północ - Radwan: Batalion Kiliński Zgrupowanie Chrobry II Zgrupowanie Gurt Zgrupowanie Bartkiewicz Korpus Bezpieczeństwa Organizacja Wojskowa Grupa Śródmieście Południe - Sławbor: Batalion Ruczaj nie Kryska Batalion Golski Batalion Zaremba - Piorun Batalion Bełt Dywizjon Jeleń

Obwód Żywiciel: Zgrupowanie Żaglowiec Zgrupowanie Żbik Zgrupowanie Żmija Zgrupowanie Żniwiarz Zgrupowanie Żubr Zgrupowanie Żyrafa Obwód Wola Obwód Ochota 7 Pułk Piechoty Garłuch Obwód Praga Obwód Obroża Grupa Kampinos

Policja oraz oddziały SS Siły niemieckie Oddziały wojska 31 lipca 1944 dowództwo nad garnizonem warszawskim przejął gen. por. Reiner Stahel, dysponował on siłami w liczbie 11 000 żołnierzy: Jednostki alarmowe Wehrmachtu w liczbie 5 000 żołnierzy niemieckich; Jednostki lotnictwa 4 000 żołnierzy (1 000 na Okęciu, 700 na Bielanach, 1 000 na Boernerowie, 300 na Służewie i 1 000 z obsługi baterii przeciwlotniczych); Jednostki "Wachtregiment Warschau" (bataliony "Patz" oraz "Baltz"), 2 bataliony strzelców (nr 996 i 997), szwadron zwiadowczy SS (350 żołnierzy wyposażonych w działa i broń ciężką), strażnicy zakładów przemysłowych "Rüstungskommando", własowcy, oddziały Turkmenów – ogółem ok. 2 000 żołnierzy. Policja oraz oddziały SS Dowódca policji i jednostek SS dystryktu warszawskiego, płk. policji Paul Otto Geibel, dowodził łącznie siłami w ilości 5 710 policjantów i SS-manów: 3 bataliony "Schutzpolizei" – 1 000 policjantów III Batalion 22 Pułku [III/SS-Pol. Rgt.22] dowódca Major der Schutzpolizei Schöpp I Batalion 17 Pułku [I/SS-Pol. Rgt.17] d-cą 17. dowódca Oberstleutnant policji Erwin Gresser III Batalion 23 Pułku [III/SS-Pol. Rgt.23] dowódca Major der Schutzpolizei Otto Bundke Żandarmeria – 260 ludzi Policja porządkowa "Ordnungspolizei" – 200 ludzi Obsada urzędów, budynków policji itd. – 200 ludzi Sicherheitspolizei (mjr Hahn) ( Al. Róż ) – 700 ludzi Kompania Ukraińców – 150 ludzi (Al.Szucha 9 i 21) 2 bataliony SS "Stauferkaserne" – 1 000 żołnierzy Batalion szkolny grenadierów pancernych SS – 400 żołnierzy Kompanie rezerwowe ( Dom Akademicki na Pl.Narutowicza) (300 ludzi) Batalion SA ( ul Koszykowa ,kompanie na mieście) - 400 policjantów Kawaleria SS – 350 grenadierów i własowców Oddział SS w budynku szkoły Nauk Politycznych (w tym kompania Ukraińców) – 400 żołnierzy Oddział SS na ul. Tarczyńskiej 150 żołnierzy Oddział SS na Żoliborzu – 300 żołnierzy

Oddziały porządkowe W różnych uzbrojonych formacjach strażniczych znajdowało się ok. 3 500 ludzi, były to następujące oddziały: Straż kolejowa "Bahnschutz", Straż zakładowa "Werkschutz", Batalion ochrony transportów. Oznacza to, że w dniu wybuchu powstania Niemcy, zgodnie z polskimi źródłami historycznymi opartymi na relacjach szefa SS i policji na Dystrykt Warszawski, płk. policji Paula Otto Geibela oraz gen. Ericha von dem Bacha-Zalewskiego i mjr Kurta Fischera , wliczając udział uzbrojonej ludności niemieckiej i drobnych oddziałów ochronnych, dysponowali w Warszawie około 20 000walczących. Z tej liczby 16 000 znajdowało się w lewobrzeżnej części Warszawy, gdzie toczyły się główne walki, a reszta w części prawobrzeżnej.

Korpsgruppe von dem Bach Podczas trwania powstania Niemcy wprowadzili do walki jednostki bojowe, które okryły się szczególnie złą sławą: Rosyjska Wyzwoleńcza Armia Ludowa (RONA) pod dowództwem Bronisława Kamińskiego- formacja ta wymordowała ok. 10 000 cywilnych mieszkańców Ochoty (Rzeź Ochoty).Po egzekucji Kamińskiego przez Niemców jednostka została przesunięta z rejonu Starówki do blokowania Puszczy Kampinoskiej.Następnie uległa rozbiciu w starciu z oddziałem por. "Doliny" z Grupy "Kampinos" mjr "Okonia". Sonderbataillon Dirlewanger złożony z kryminalistów oddział pod dowództwem Oskara Dirlewangera - formacja odpowiedzialna za zbrodnie na Woli (Rzeź Woli). Grupa policyjna Heinza Reinefartha sprowadzona z Poznania, w jej skład wchodziło: 16 kompanii policyjnych, kompania SS "Röntgen" i zmotoryzowany batalion policyjnej straży ogniowej – oddziały te wymordowały na warszawskiej Woli ok. 50 000 cywilnych mieszkańców (Rzeź Woli). Oddziały wschodnie, tzw. "własowcy„. W skład Korpsgruppe von dem Bach wchodziły ( w różnych okresach) następujące oddziały wschodnie : 69. Kosaken Abteilung - por. Schlachtermund - w grupie "Dirlewanger" (kozacki-rosyjski) później z zadaniem zagrodzenia partyzantom z Puszczy Kampinoskiej drogi na Żoliborz - 366 żołnierzy Aserbeidschanisches Feld Bataillon I./111 (turkmeński) - kpt. Werner Scharrenberg - 111 Batalion Azerski odpowiedzialny za masakry cywilów na ulicy Inflanckiej Wschodniomuzułmański Pułk SS (bez III batalionu) (azerbejdżański) 4 Batalion 57 Regimentu Kozaków - 490 żołnierzy 209 Kozacki Batalion Schutzmannschaften (rosyjski), 206 Batalion Schutzmannschaften (kozacki) 3 Pułk Kozaków (Kozacy dońscy) płk. Jakuba Bondarenki, (były oficer rosyjski, białogwardzista). Od 3 sierpnia jednostka przesunęła sie do Włoch i Błonia w celu blokady Kampinosu. 579 Dywizjon Kozaków (rosyjski) 580 Dywizjon Kawalerii (rosyjski) - 160 żołnierzy 572 Batalion Piechoty (kozacki- Kozacy dońscy) płk. Zinowiewa - walczył na Starym Mieście i Czerniakowie, a później na Żoliborzu -260 żołnierzy. II Batalion "Bergmann" (kaukaski) Ukraiński Legion Samoobrony (dowódca Petro Diaczenko) - do 15 września obsadzał zachodni brzeg Wisły (okolice Góry Kalwarii) , od 15 do 23 września 1944 Legion w sile ok. 400 ludzi brał udział w walkach z powstańcami na przyczółku czerniakowskim , działając przeciwko Zgrupowaniu "Radosław" i Zgrupowaniu "Kryska" oraz desantowanym oddziałom 9 Pułku Piechoty 3 Dywizji Piechoty z 1 Armii WP. Następnie przemianowany na 31. Schutzmannschafts-Bataillon der SD brał udział w działaniach przeciwko zgrupowaniu Armii Krajowej w Puszczy Kampinoskiej (operacja "Sternschnuppe") w dniach 27-30 września 1944.

Wbrew powszechnemu po wojnie mniemaniu w tłumieniu powstania udziału nie brały oddziały Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej (ROA) pod dowództwem Andriej Własowa, choć oddziały własowców wchodzące później w skład utworzonego pod koniec 1944 ROA brały udział w tłumieniu powstania warszawskiego. Do ROA wcielano także byłych członków rozwiązanej RONA, weszli w skład 1 dywizji ROA. Do tłumienia powstania, w trakcie trwających już walk, Niemcy użyli ponadto przechodzących na front 3 dywizji pancernych – Dpanc. SS "Totenkopf" która pozostawiła w dzielnicy Praga batalion grenadierów w liczbie 362 żołnierzy, Dpanc.-spad. "Hermann Göring", Dpanc. SS "Wiking" oraz powracającą z rejonu Radzymina, w dniu 4 sierpnia przebijającą się przez ulice Warszawy na południe w kierunku Grójca, 19. dolnosaksońską Dpanc. – z wszystkich nadciągających do Warszawy jednostek niemieckich utworzono korpus pod dowództwem gen. SS Ericha von dem Bacha (niem. Korpsgruppe von dem Bach), liczący ok. 25 000 żołnierzy, dołączając do tego część niemieckiej 9 Armii koncentrującej się na wschód od Warszawy z zadaniem utrzymania frontu obronnego w rejonie środkowej Wisły – łącznie z siłami będącymi wcześniej w Warszawie Niemcy użyli do tłumienia powstania warszawskiego ogółem ok. 50 000 ludzi.

Tereny opanowane przez powstańców na dzień 4 sierpnia 1994 – maksymalny zasięg terytorialny Powstania.