4. Wiedza o języku Studia Podyplomowe „Polski Język Migowy” 2013-2014 Prof. dr hab. Marek Świdziński Zakład Językoznawstwa Komputerowego Instytut Języka Polskiego UW e-mail: m.r.swidzinski@uw.edu.pl Konsultacje (pok. 1): śr 14.00-15.00, sob (w dniach zjazdów) Strona przedmiotu — szukaj pod: http://www.mswidz.republika.pl/ 1

Co to jest język naturalny? Aparat pojęciowy analizy tekstu. Program Co to jest język naturalny? Aparat pojęciowy analizy tekstu.  Poziomy struktury tekstu. Podstawy morfologii. Derywacja i gniazda słowotwórcze. Fleksja polska. Elementarz składni.  Świat znaczeń: podstawy leksykologii. Leksykografia. Komunikacja językowa. Zróżnicowanie języków świata. Typologia języków. Inne. 2

Wykład 4: Podstawy morfologii

Przypomnienie Główne zadanie lingwisty: szukanie opozycji. Rozbieżności między kształtem a znaczeniem: znak zerowy, wariancja i neutralizacja. Dwa typy konstrukcji (czyli: znaków złożonych): konstrukcje morfologiczne i konstrukcje składniowe. Frazy a zdania. Gramatyka języka polskiego obejmuje morfologię (słowotwórstwo i fleksję) oraz składnię. Diakryty nie należą do gramatyki! Języki wizualno-przestrzenne to pewien typ języka naturalnego. 4

Znajomość języka Iksiński zna język A: zna słówka (SUROWIEC), umie rozbierać wyrażenia (ANALIZA), umie łączyć słówka w wyrażenia (SYNTEZA). Co to jest znajomość czynna / bierna? Jak szacować stopień znajomości? Różne kombinacje A.-C.

Dwie gramatyki? Składniki kompetencji językowej słownik, gramatyka, gramatyka. Jedna gramatyka – czy dwie gramatyki?

ARMAVIRUMQUECANOTROIAEQUIPRIMUS ABORISITALIAMFATOPROFUGUSLAVINAQUE Analiza tekstu obcego Łacina: ARMAVIRUMQUECANOTROIAEQUIPRIMUS ABORISITALIAMFATOPROFUGUSLAVINAQUE VENITLITORA Arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris Italiam, fato profugus, Lavinaque venit litora ‘czyny męża-i, Troi który pierwszy od wybrzeży do-Italii, losem miotany, lawińskich-i przybył brzegów’ Opiewam czyny męża, który pierwszy od brzegów Troi, miotany przez los, przybył do Italii i wybrzeży Lawinium. 7 7

Angielski: Analiza tekstu obcego Our Father who art in heaven, hallowed be thy name. Thy kingdom come. Thy will be done on earth, as it is in heaven. Give us this day our daily bread, and forgive us our trespasses, as we forgive those who trespass against us, and lead us not into temptation, but deliver us from evil.

Nasz Ojcze, który jesteś w niebie, niech się święci Twoje imię, Analiza tekstu obcego Nasz Ojcze, który jesteś w niebie, niech się święci Twoje imię, niech nadejdzie Twoje królestwo, Niech Twoja wola się wypełni na ziemi, tak jak w niebie. Daj nam w tym dniu naszego codziennego chleba i wybacz nam nasze przewiny, tak jak my wybaczamy tym, którzy działają przeciwko nam I prowadź nas nie do pokus, tylko wybaw nas od zła. 9 9

Analiza tekstu obcego Koreański: anna-nun ku-eykey pyenci-lul sey-pen-ul ponay-ess-ta. ‘Anna-TOP on-dla list-OB trzy-raz-OB wysłać-PRZE-OZN’ Anna to mu trzy razy list wysłała.

Analiza tekstu obcego Polski: Goście są zachwyceni urodą ich najmłodszych córek.

Lematyzacja Szukanie słówek w słowniku Arma virumque cano Troiae qui primus ab oris Italiam fato profugus Lavinaque venit litora virumque => VIR ‘mężczyzna’ Italiam => ITALIA ‘Italia’ venit => VENIO ‘przybywa(ć)’

Lematyzacja Our Father who art in heaven, hallowed be thy name. Thy kingdom come. Thy will be done on earth, as it is in heaven. Give us this day our daily bread, and forgive us our trespasses, as we forgive those who trespass against us, and lead us not into temptation, but deliver us from evil. art => BE ‘być’ thy => THOU ‘ty’, ‘twój’ trespasses => TRESPASS ‘wina’

Lematyzacja anna-nun ku-eykey pyenci-lul sey-pen-ul ponay-ess-ta. anna => ANNA ’Anna’ ku => KU ‘on’ ponay => PONAY ‘wysłać’ ul => UL ‘trzy’

Lematyzacja Polski: Goście są zachwyceni urodą ich najmłodszych córek. goście => GOŚĆ są => BYĆ zachwyceni => ZACHWYCIĆ // ZACHWYCONY urodą => URODA ich => ONI // ONE najmłodszych => MŁODY córek => CÓRKA

Słowa a znaki proste Wnioski: Słownik nie jest zbiorem słów wypisanych z tekstu. Słowa są upakowane W LEKSEMY (= hasła słownikowe). Dotyczy to przytłaczającej większości JN w świecie. A jak jest w PJM? Słowa nie są najprostszymi znakami. W gramatyce większości języków świata są reguły: budowy słów (MORFOLOGIA) budowy wyrażeń (SKŁADNIA).

Punkt wyjścia: morfemy „Słownik” morfemów: M = {-ank-, -ą, -czyta-, dyskretn-, dziś, -ent-, -i, -nik-, urzęd-, -ł-, od, ‑ość-, prze-, -y, -ów, stud-, wiadom-, -} Konstrukcje morfologiczne Surowiec: morfemy, konstrukcje morfologiczne. Produkt: słowa.

Konstrukcje morfologiczne Poprawne: studentki przeczytały dyskretną wiadomość urzędników Dewiacyjne: *studentanki *czytałk *dyskretn *przewiadomośćą urzędów (przypadkiem poprawne...)

Gramatyka słów: morfologia. Są języki, dla których Gramatyka = Morfologia

Punkt wyjścia: słowa „Słownik” słów:   S = {dyskretną, dziś, przeczytały, urzędników, od, studentki, wiadomość} Konstrukcje składniowe Surowiec: słowa, konstrukcje składniowe. Produkt: wyrażenia (frazy lub zdania).

Konstrukcje składniowe Poprawne: Studentki przeczytały dziś dyskretną wiadomość od urzędników. Dyskretną od urzędników wiadomość studentki dziś przeczytały. Przeczytały dziś od urzędników wiadomość dyskretną studentki. Dewiacyjne: *Studentki wiadomość dziś od dyskretną urzędników przeczytały.

Gramatyka wyrażeń Gramatyka wyrażeń: składnia. Są języki, dla których Gramatyka = Składnia.

Języki wysoce fleksyjne Gramatyka języka typu polszczyzny obejmuje: morfologię i składnię. Polski — język wysoce fleksyjny (HIL = highly inflected language).   Słowa polskie przeważnie nie są znakami prostymi.

Słowo, forma wyrazowa, leksem Co to znaczy słowo? Ile słów mamy mamy poniższym zdaniu:   Mamy mamy, drogie mamy, młodsze od niejednej mamy, ale mamy lubią wasze mamy. Odpowiedzi: 6 - 5 - 4 - 3 - 2 - 1 - 0...

Słowo, forma wyrazowa, leksem Rozróżnienia: a. jednostki konkretnej (fizycznego wystąpienia pewnego obiektu) i jednostki abstrakcyjnej — klasy wystąpień; [ang. token — type] b. jednostki niezinterpretowanej i jednostki zinterpretowanej.

Słowo, forma wyrazowa, leksem słowo — napis między spacjami lub znakami interpunkcyjnymi; forma wyrazowa — słowo z interpretacją gramatyczną (część mowy, ewentualne wartości kategorii fleksyjnych, ewentualnie nazwa jednostki słownikowej); leksem — zbiór form wyrazowych o tym samym odniesieniu do rzeczywistości (i o podobnym kształcie).

Słowo, forma wyrazowa, leksem Słowo mamy reprezentuje 5 form wyrazowych: (a) czasownikową o wartości pierwszej osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego (mamy(1os,mno,ter)) (b) rzeczownikową o wartości dopełniacza liczby pojedynczej (mamy(dop,poj)); (c) rzeczownikowa o wartości mianownika liczby mnogiej (mamy(mian,mno)); (d) rzeczownikowa o wartości biernika liczby mnogiej (mamy(bier,mno) ); (e) rzeczownikowa o wartości wołacza liczby mnogiej (mamy(woł,mno)).

Słowo, forma wyrazowa, leksem Słowa typu mamy — homonimy. Czy jest to problem PJM? Rozwiązywanie wszelkiej homonimii: dehomonimizacja. LEKSEM  hasło słownikowe. Odgadywanie leksemu: lematyzacja. SŁOWNIK (składnik systemu językowego): zbiór form wyrazowych. LEKSYKON (kompendium): zbiór leksemów (a więc — zbiór zbiorów form wyrazowych).

Operacje na słowach student => studenta, studentowi,..., studenci, studentów,..., studentach,... student => studentka, studencik, studencki, studenteria, studentowaty, arcystudent, niestudent,... czytał => czytałem, czytałam, czytałom, czytałeś,..., czytam, czytasz, czyta,..., czytaj,..., czytano,.., czytać, czytając,... czytał => doczytał, odczytał, poczytał, przeczytał, sczytał, zaczytał,..., czytywał, doczytywał, odczytywał,...

Operacje na słowach A tak naprawdę: STUDENT == {student, studenta, studentowi,..., studenci, studentów,..., studentach,...} STUDENT => STUDENTKA, STUDENCIK, STUDENCKI, STUDENTERIA, STUDENTOWATY, ARCYSTUDENT, NIESTUDENT,...

Operacje na słowach CZYTAĆ== {czytałem, czytałam, czytałom, czytałeś,..., czytam, czytasz, czyta,..., czytaj,..., czytano,.., czytać, czytając,...} CZYTAĆ => DOCZYTAĆ, ODCZYTAĆ, POCZYTAĆ, PRZECZYTAĆ, SCZYTAĆ, ZACZYTAĆ,..., CZYTYWAĆ, DOCZYTYWAĆ, ODCZYTYWAĆ,...

Operacje na słowach DYSKRETNY == {dyskretny, dyskretna, dyskretne, dyskretnego, dyskretnej, dyskretnego, dyskretnemu, dyskretnej, dyskretnemu,..., dyskretni, dyskretne, dyskretnych, dyskretnym,..., dyskretniejszy,..., najdyskretniejszy,...} DYSKRETNY => NIEDYSKRETNY, PRZEDYSKRETNY,..., DYSKRECJA,..., DYSKRECJONALNY,...

Słowotwórstwo Problem słowotwórstwa Dwa typy leksemów: Typ A: STUDENTKA, PRZECZYTAĆ, WIADOMOŚĆ, URZĘDNIK Typ B: DZIŚ, DYSKRETNY, OD Typ A.: podzielne słowotwórczo (derywaty). Typ B.: niepodzielne słowotwórczo.

Dwie morfologie Niebieskie: fleksja Fioletowe: słowotwórstwo (derywacja)

Dwie morfologie Morfologia – zbiór reguł, które robią: słowa z morfemów FLEKSJA leksemy z leksemów SŁOWOTWÓRSTWO Słowotwórstwo – słabo gramatyczne.

Morfologia wizualno-przestrzenna W językach wizualno-przestrzennych – morfologia silnie rozwinięta. PJM ma bogate słowotwórstwo. Na następnym wykładzie – podstawy słowotwórstwa. I konkurs dla Was...

Podsumowanie Znajomość języka A: znajomość słówek i reguł budowy / rozbioru wyrażeń. Słownik to zbiór leksemów (= haseł słownikowych). Dla „słownika” morfemów – gramatyka słów: morfologia. Dla „słownika” słów – gramatyka wyrażeń: składnia. Polski – język wysoce fleksyjny (HIL = Highly Inflected Language). Terminy: słowo – forma wyrazowa – leksem. Słowotwórstwo jest w niewielkim stopniu gramatyczne.