Pojęcie, funkcje i klasyfikacje prognoz dr inż. Arkadiusz Borowiec Zakład Nauk Ekonomicznych Instytut Inżynierii Zarządzania Politechnika Poznańska

POJĘCIE PROGNOZY Przewidywanie to wnioskowanie o zdarzeniach nieznanych na podstawie zdarzeń znanych. Zdarzeniami nieznanymi mogą być takie, które bądź zachodzą w czasie późniejszym w stosunku do czasu, w jakim następuje przewidywanie, bądź zaszły wcześniej niż czynność przewidywania i nadal trwają w czasie, bądź zaszły w czasie wcześniejszym w stosunku do czasu, w jakim dokonuje się przewidywania, i które w czasie, w jakim się przeprowadza przewidywanie, już nie zachodzą. W skrócie: Zdarzenia nieznane należą do przeszłości lub przyszłości. Zdarzeniami znanymi są natomiast tylko takie, które już zaszły, a więc należą do przeszłości.

POJĘCIE PROGNOZY Rys. 1. Przewidywanie Szkolnym przykładem wnioskowania o zdarzeniach nieznanych, należących do przeszłości, jest określenie na podstawie próby - składu urny zawierającej kule białe i czarne w niewiadomym stosunku. Przykładem praktycznym jest określenie bogactwa złoża minerału za pomocą próbnych wierceń. W przypadku orzekania o zdarzeniach już istniejących, ale nie poddających się badaniu wyczerpującemu, bądź takich, których wyczerpujące badanie jest w danej chwili zbyt kosztowne, stosuje się zwykle szacowanie statystyczne, tj. wnioskowanie o populacji na podstawie próby, z użyciem odpowiednich reguł.

POJĘCIE PROGNOZY Wnioskowanie o zdarzeniach, które zajdą w czasie późniejszym niż czynność przewidywania, a więc należących do przyszłości, odbywające się również na podstawie informacji o przeszłości, nazywamy przewidywaniem przyszłości. Rodzaje przewidywania przyszłości:

POJĘCIE PROGNOZY O przewidywaniach racjonalnych mówimy wówczas, gdy wnioskowanie jest logicznym procesem przebiegającym do przesłanek, tj. od zbioru faktów należących do przeszłości i ich interpretacji, do konkluzji. O przewidywaniach zdroworozsądkowych mówimy wtedy, gdy przesłanki i tok wnioskowania są oparte na doświadczeniu, bez posługiwania się regułami nauki. Mogą to być przewidywania pogody przez ludzi związanych z naturą (górali) czy przewidywania wielkości sprzedaży dokonywane przez bacznych kupców. O przewidywaniach naukowych przyszłości mówimy wtedy, gdy w procesie wnioskowania korzystamy z reguł nauki. Przewidywania nieracjonalne Zachodzą wtedy, gdy przesłanki nie zostały podane i (lub) nie zachowano związku między przesłankami a konkluzją. Do tej grupy zaliczamy wszelkie wróżby i proroctwa, które niekoniecznie muszą być fałszywe.

POJĘCIE PROGNOZY Prognozowanie to racjonalne, naukowe przewidywanie przyszłych zdarzeń. Na gruncie prognozowania sformułowano różnorodne definicje prognozy. Oto dwa kontrastujące ze sobą ujęcia: Z. Czerwiński uważa, że : „Przez prognozę rozumiemy sąd o zajściu określonego zdarzenia w czasie określonym z dokładnością co do momentu (punktu) lub okresu (przedziału) czasu, należącego do przyszłości”. Z. Hellwig podaje zaś taką definicję: „Prognozą statystyczną nazywać będziemy każdy sąd, którego prawdziwość jest zdarzeniem losowym, przy czym prawdopodobieństwo tego zdarzenia jest znane i wystarczająco duże dla celów praktycznych”.

POJĘCIE PROGNOZY sformułowany z wykorzystaniem dorobku nauki Zróżnicowanie definicji jest usprawiedliwione różnorodnością sytuacji prognostycznych, celów, metod i badań. Niemniej jednak w dalszych rozważaniach prognozę należy rozumieć jako sąd o następujących właściwościach: sformułowany z wykorzystaniem dorobku nauki odnoszący się do określonej przyszłości weryfikowany empirycznie niepewny, ale akceptowany

POJĘCIE PROGNOZY Prognoza odnosi się do obiektu, którym może być: kraj, region, przedsiębiorstwo, człowiek, Układ Słoneczny, Kosmos itd. W obiektach zachodzą zjawiska: gospodarcze, psychiczne, fizyczne, chemiczne, biologiczne i inne. Zjawiska dają się opisać za pomocą zmiennych, wśród których wyróżnia się zmienne ilościowe, czyli wielkości, oraz zmienne jakościowe. Zdarzenie, o którym mówi się w definicjach prognozy, polega na tym, że zmienna przyjmuje określony stan, wyrażony liczbą w przypadku zmiennej ilościowej, opisem zaś słownym w przypadku zmiennej jakościowej.

POJĘCIE PROGNOZY Niekiedy zjawiska dają się opisać wyczerpująco za pomocą jednej zmiennej: wtedy mówimy o zjawiskach prostych. Zjawiskiem prostym jest wielkość produkcji kopalni węgla kamiennego, ponieważ do jej opisu wystarczy użyć danych dotyczących wielkości wydobycia (np. w t/m-c). O zjawiskach złożonych zaś mówimy, gdy do ich opisu trzeba użyć więcej niż jednej zmiennej, np. - produkcja w przedsiębiorstwie wytwarzającym wiele asortymentów wyrobów, gdy do jej opisu używa się fizycznych jednostek miary (np. produkcja soków owocowych w l/m-c, dżemu w kg/m-c) - warunki mieszkaniowe ludności (np. powierzchnia mieszkań w mkw/osobę, wyposażenie w gaz, energię elektryczną i wodę, charakter zabudowy, narażenie na hałas, itd.)

POJĘCIE PROGNOZY Prognoza jest sądem o stanie zmiennej lub zmiennych w przyszłości określonej: explicite przez podanie momentu lub przedziału czasu („zatrudnienie w przedsiębiorstwie A w dniu 1.01.2008r. będzie wynosić 2530 osób”), bądź.. implicite („Jan Kowalski będzie dobrym studentem” – w domyśle: w czasie studiów, które rozpocznie dzięki pomyślnie zdanemu egzaminowi wstępnemu”) Określenie explicite jest konieczne w przypadku zmiennej ilościowej. Empiryczna weryfikowalność prognozy oznacza, iż samo sformułowanie prognozy jest precyzyjne i że jest określony explicite lub implicite czas, w którym prognoza ma być sprawdzona.

POJĘCIE PROGNOZY Ostatnią właściwością prognozy jest niepewność. Prognoza jako zdanie w sensie logiki jest prawdziwa lub fałszywa. Wartość logiczna tego zdania jest faktem obiektywnym. W stosunku do każdego zdania człowiek może wyrazić swe przekonanie co do jego prawdziwości. Przekonanie to jest subiektywne, ponieważ człowiek może się w swych opiniach mylić. Przekonanie może być stanowcze, całkowite, co prowadzi do pełnej akceptacji lub odrzucenia zdania, bądź niestanowcze, co prowadzi do niestanowczej stopniowalnej akceptacji lub odrzucenia zdania. Zdania odnoszące się do przyszłości mogą niekiedy być stanowczo akceptowane. Dotyczy to tautologii („w przyszłym miesiącu cena benzyny będzie taka sama jak dziś lub się zmieni”) i stwierdzeń banalnych („jutro będzie wtorek”, „jutro Marek będzie o dzień starszy”). Stwierdzenia banalne mogą być tylko praktycznie pewnie, a nie absolutnie pewne. Bowiem może nastąpić katastrofa: koniec świata lub Marek wpadnie pod samochód i umrze. Tautologii i stwierdzeń banalnych nie uważamy za prognozy. Prognozami są tylko zdania, co do których przekonanie jest niestanowcze, stąd krótka nazwa stwierdzeń niestanowczych lub niepewnych.

POJĘCIE PROGNOZY Podstawy ontologiczne obejmują naturę zjawisk i ich wzajemne powiązania. Sieć powiązań między zjawiskami jest mniej lub bardziej gęsta i silna. Jej istnienie sprawia, że w kształtowaniu się zmiennych opisujących zjawiska pojawiają się prawidłowości, tym wyraźniejsze i trwalsze, im silniejsze są powiązania. Zerwanie powiązań lub gwałtowna zmiana ich charakteru wymaga dużej energii, są to więc zdarzenia rzadkie. Zwykle występują ewolucyjne zmiany powiązań i takież zmiany prawidłowości. Mówi się wtedy o bezwładności, inercji prawidłowości, i to właśnie zjawisko pozwala na prognozowanie. Podstawy gnoseologiczne prognozowania wynikają z wiedzy o naturze zjawisk oraz mechanizmach ich kształtowania się. Wiedza ta stale się zwiększa, co pozwala sądzić, że prognozy będą coraz lepsze, trafniejsze i pewniejsze.

POJĘCIE PROGNOZY Utrudnieniem prognozowania społecznego jest to, że sama prognoza stanowi zjawisko społeczne, które łącznie z innymi może oddziaływać na prognozowane zdarzenie. Ludzie mogą wpływać na prognozowane zdarzenie w rozmaity sposób, w tym także przez sam fakt ogłoszenia prognozy. Wyróżnia się: Prognozy samorealizujące się – np. ogłoszenie prognozy wzrostu cen może doprowadzić do wykupu towarów i spowodować wzrost cen, który by nie nastąpił bez tej prognozy. Prognozy samounicestwiające się – np. prognoza rekordowo wysokiego napływu gości świątecznych do Zakopanego może zniechęcić wiele osób do wyjazdu z powodu obaw o wzrost cen i trudności ze znalezieniem noclegu: w rezultacie napływ gości może być mniejszy od spodziewanego. Zjawisko oddziaływania prognozy na przewidywane zdarzenia jest nazwane efektem Edypa. Prognozy społeczne są na ogół mniej pewne niż fizyczne czy przyrodnicze. Prognozy społeczne nie mogą eliminować niepewności co do przyszłego stanu świata: prognozy te są użyteczne, gdyz tę niepewność redukują.

FUNKCJE PROGNOZ Głównym celem prognozowania społecznego jest wspomaganie procesów decyzyjnych, stąd podstawową funkcją prognoz jest funkcja preparacyjna, według której prognozowanie jest działaniem, które przygotowuje inne działania. Prognosta opracowuje prognozy dla podmiotu podejmującego decyzje, zwanego decydentem. Decydentem może być pojedynczy człowiek, grupa osób, podmiot gospodarczy lub instytucja.

FUNKCJE PROGNOZ Drugą, ważną funkcją prognoz jest funkcja aktywizująca, która polega na pobudzaniu do podejmowania działań sprzyjających realizacji prognozy, gdy zapowiada ona zdarzenie korzystne, i przeciwstawiających się jej realizacji, gdy przewidywane zdarzenia są oceniane jako niekorzystne. Rozróżnienie zmiennych nie sterowanych i sterowanych pozwala wskazać tę funkcję. Klasyfikacja zdarzeń jako korzystnych lub niekorzystnych wymaga zastosowania systemu wartości przyjętego w danym społeczeństwie lub przez jego jednostki zainteresowane prognozą. W trakcie prognozowania trzeba liczyć się ze zróżnicowaniem przestrzennym i czasowym systemu wartości. Zmiany systemu wartości w czasie mogą prowadzić do podejmowania sprzecznych ze sobą działań - wspierających lub unicestwiających prognozę. Do zachowania jasności procesu prognozowania konieczne jest więc ujawnienie systemu wartości decydenta i prognosty.

FUNKCJE PROGNOZ Funkcja aktywizująca prowadzi do wyznaczania prognoz badawczych, których zadaniem jest wszechstronne rozpoznanie przyszłości i ukazanie wielu możliwych jej wersji. Wśród prognoz badawczych wyróżnia się: prognozy ostrzegawcze, których zadaniem jest przewidywanie zdarzeń niekorzystnych dla odbiorcy prognozy Przykładem prognozy ostrzegawczej w przedsiębiorstwie jest prognoza udziału wyrobów nie odpowiadających normom jakościowym albo prognoza spadku sprzedaży. Prognozy takie dają przedsiębiorstwu czas na zmianę niekorzystnych tendencji. Prognoza badawcza odgrywa więc ważną rolę społeczną – jest stymulatorem działań w stosunku do zmiennych sterowanych.

FUNKCJE PROGNOZ Prognozy mogą wreszcie pełnić funkcję informacyjną, polegającą na oswajaniu ludzi z nadchodzącymi zmianami i zmniejszaniu lęku przed przyszłością. Ogłoszenie niektórych prognoz może wywołać spokojne, opanowane reakcje na zmiany, a nawet akceptację zapowiadanych zmian. Rozważając funkcje prognoz należy zwrócić uwagę, że funkcja aktywizująca i informacyjna nie wymagają na ogół prognoz obdarzonych wysokim stopniem zaufania, funkcja preparacyjna zaś może być spełniona tylko wtedy, gdy stopień zaufania odbiorcy do prognozy jest wysoki. Tę ostatnią prognozę nazywamy realistyczną.

PROCES PROGNOZOWANIA Proces ten przebiega zazwyczaj w ten sposób, że wyznacza się wiele wariantów prognozy badawczej tej samej zmiennej, analizuje warunki i szanse wystąpienia każdego z nich i jako prognozę realistyczną wskazuje się wariant najbardziej wiarygodny. Niekiedy dodatkowo wskazuje się 2 lub 3 warianty dodatkowe o nieco mniejszej wiarygodności.

KLASYFIKACJA PROGNOZ Ze względu na sposób wyrażania stanu zmiennej, tj. określania zdarzenia prognozowanego, prognozy dzielimy na ilościowe i jakościowe. Ilościowa – prognozę nazywamy ilościową, gdy stan zmiennej jest wyrażony liczbą. Prognoza taka może być punktowa (gdy podaje się, że zmienna przyjmie określoną wartość) przedziałowa (gdy podaje się przedział liczbowy, który obejmie przyszłą wartość zmiennej) Sformułowanie prognozy ilościowej musi zawsze zawierać podany explicite czas zajścia zdarzenia. Tak np. „sprzedaż aut A w 2004r. wyniesie 120tys. sztuk” (prognoza punktowa), „energochłonność produkcji czystej w polskim przemyśle w 2010r. wyniesie 510-530GJ/1mln zł” (prognoza przedziałowa). Częściej, ze względu na niepewność wnioskowania o przyszłości, wyznacza się prognozy przedziałowe niż punktowe. Jakościowa – o prognozie mówimy, że jest jakościowa, gdy prognozowanym zdarzeniem jest stan zmiennej jakościowej lub słownie opisana sytuacja dotycząca zmiennej ilościowej. Przykłady: „ w 2003r. w Polsce będzie stosowana wyłącznie kontaktowa metoda metalizowania”, „na sesji nr 1234 cena akcji Dorsetu wzrośnie”.

KLASYFIKACJA PROGNOZ Ze względu na przebieg zmian prognozowanej zmiennej prognozy dzieli się na krótko-, średnio- i długookresowe. Wspomniane zmiany mogą mieć charakter ilościowy bądź jakościowy. Dla prognosty zmiany ilościowe wyrażają się zwiększeniem lub zmniejszeniem wartości zmiennej prognozowanej, występujący zgodnie z wykrytą, dotychczasową prawidłowością, np. trendem lub funkcją regresji. Zmiany jakościowe, polegające na zmianie istotnych cech zjawiska, znajdują wyraz w odejściu od dotychczasowej prawidłowości, np. w zmianie postaci trendu, zmianie charakteru związków, objawiającej się w zmianie wartości parametrów funkcji regresji lub wręcz zaniku dotychczasowych związków i pojawieniu się nowych, tj. w zmianie czynników wpływających na zmienną prognozowaną.

KLASYFIKACJA PROGNOZ Prognoza krótkookresowa – to prognoza na taki przedział czasu, w którym zachodzą zmiany tylko ilościowe. Uprawnione jest wtedy korzystanie z inercji zmiennej i wyznaczanie prognozy przez ekstrapolację dotychczasowych trendów lub związków. Sterowanie w takim przedziale czasu jest mało skuteczne. Prognoza średniookresowa – dotyczy takiego przedziału czasu, w którym mogą wystąpić zarówno zmiany ilościowe, ale i śladowe zmiany jakościowe. Metoda musi uwzględnić oba typy zmian, a więc musi odchodzić chociaż umiarkowanie od ekstrapolacji. Sterowanie jest możliwe w dość szerokim zakresie. Prognoza długookresowa – dotyczy takiego przedziału czasu, w którym mogą wystąpić zmiany ilościowe, jak i poważne zmiany jakościowe. Sterowanie w tym przypadku jest możliwe tylko w szerokim zakresie. Metoda prognozowania musi uwzględnić oba typy zmian.

KLASYFIKACJA PROGNOZ Prognoza krótkookresowa dla przedsiębiorstwa odnosi się zwykle do najbliższych 2 lub 3 miesięcy, dla gospodarki kraju – do 1 roku. O charakterze prognozy decyduje wielkość obiektu oraz istota zachodzących w nim zjawisk. Im obiekt jest większy, tym większa jest jego inercja, stąd prognozy dla dużego obiektu jako całości nawet w stosunkowo długim przedziale czasu mogą mieć charakter prognoz krótkookresowych. Pewne zjawiska w wielkim obiekcie mogą się zmieniać szybko (np. inflacja), a inne wolno (np. przekształcenia strukturalne gospodarki). W niektórych dziedzinach, dla których systematycznie wyznacza się prognozy, wykształcił się konsens co do ich charakteru. W demografii za krótkookresowe uważa się prognozy do 5 lat, średniookresowe do 10 lat, długookresowe – powyżej 10 lat. W meteorologii krótkookresowe są prognozy do 24 godz., średniookresowe - do tygodnia, długookresowe – do 1 miesiąca