FITOBENTOS OKRZEMKOWY W ZBIORNIKACH ZAPOROWYCH POBÓR I OPRACOWANIE PRÓBEK, WYLICZANIE WSKAŹNIKA I JEGO OCENA Joanna Picińska-Fałtynowicz

POBÓR PRÓBKI FITOBENTOSU CZĘSTOTLIWOŚĆ POBORU – raz o okresie badań; TERMIN POBORU – wiosną, podczas pierwszego poboru fitoplanktonu lub latem albo jesienią (w przypadku nieudanego pierwszego zbioru); NIEZBĘDNY SPRZĘT TERENOWY: Butospodnie (wodery) Linka asekuracyjna, ok. 20 m Pojemniki o pojemności 20-25 ml lub 100 ml (z szerokim wlotem), w zależności od metody poboru Narzędzia do poboru: ostry nożyk lub twarda szczoteczka do zębów ZASADY BEZPIECZEŃSTWA – podczas poboru w wodzie są obecne 2 osoby, jedna Pobiera próbkę, a druga ją asekuruje stojąc w płytszym miejscu PROTOKÓŁ TERENOWY – powinien być wypełniony podczas poboru próbki

POBÓR PRÓBKI FITOBENTOSU EPILITON – zbiorowisko z twardego podłoża skalnego, naturalnego (kamienie) lub sztucznego (beton, cegły) zalecane do badań; substrat musi być trwale zanurzony w wodzie; gdy brak twardego mineralnego podłoża, można w ostateczności wziąć próbę z drewna (epiksylon) Zbiór za pomocą ostrego nożyka polecany w przypadku dobrze widocznych skupień/nalotu na powierzchni kamieni Zbiór za pomocą twardej szczoteczki polecany w przypadku słabo widocznych lub niewidocznych skupień na powierzchni kamieni; obecność okrzemek jest wyczuwalna opuszkami palców jako śliska warstewka; w tej metodzie obowiązuje zasada – do każdej próbki używamy innej szczoteczki, aby nie zanieczyszczać wzajemnie próbek z różnych stanowisk PRÓBKA z danego stanowiska składa się z 5-6 podpróbek zebranych z różnych kamieni lub fragmentów innego podłoża skalnego, ewentualnie z fragmentów drewna

POBÓR PRÓBKI FITOBENTOSU NALEŻY UNIKAĆ zastoin przy brzegu zbiornika i miejsc narażonych na silne falowanie , kamieni pokrytych wyraźna warstwą mułku/piasku/materii organicznej lub porośniętych zielenicami nitkowatymi UTRWALIĆ zebraną próbkę płynem Lugola OPISAĆ zebraną próbkę czyli zaetykietować; zaleca się , poza opisem na pojemniku, włożenie etykiety (z kalki technicznej) do środka pojemnika ETYKIETA powinna zawierać następujące dane: NAZWA ZBIORNIKA STANOWISKO KOD PUNKTU DATA POBORU TYP ZBIOROWISKA

OCENA JAKOŚCI ZEBRANEJ PRÓBKI FITOBENTOSU Po powrocie z terenu JAK NAJSZYBCIEJ przejrzeć surowe próbki, sprawdzić czy jest wystarczająco dużo okrzemek, czy są nieuszkodzone i mają chloroplasty, czy próbka nie jest zbyt zanieczyszczona itp. Jeżeli próbka jest niedobra, powtórzyć pobór! PRÓBKI BARDZO DOBRE, czyste, dużo nieuszkodzonych okrzemek PRÓBKI DOBRE, dużo okrzemek, ale też dużo zanieczyszczeń PRÓBKI ZŁE, mało okrzemek, bardzo dużo zanieczyszczeń

OCZYSZCZANIE PRÓBEK FITOBENTOSU PRZYGOTOWANIE

OCZYSZCZANIE PRÓBEK FITOBENTOSU TRAWIENIE w nadtlenku wodoru A. „Na zimno”

OCZYSZCZANIE PRÓBEK FITOBENTOSU TRAWIENIE w nadtlenku wodoru (CEN standard, 2003). B. „Na ciepło”

PRZYGOTOWANIE PREPARATÓW TRWAŁYCH Preparaty trwałe z wykonuje się zamykając oczyszczone pancerzyki okrzemek w ośrodku o wysokim współczynniku refrakcji. Rekomendowana żywica to Naphrax® Firmy Brunel Microscopes Ltd: http://www.brunelmicroscopes.co.uk/naphrax.html Do przygotowania preparatów potrzebne są: szkiełka podstawowe o grubości ok. 1 mm szkiełka nakrywkowe o wymiarach 18-24 mm x 18-24 mm pipety Pasteura odrębne dla każdej próbki etykietki do naklejenia na szkiełko podstawowe żywica Naphrax® pinceta do przenoszenia szkiełka nakrywkowego na podstawowe

PRZYGOTOWANIE PREPARATÓW TRWAŁYCH DOBRY PREPARAT TRWAŁY powinien mieć następujące cechy: Szkiełko nakrywkowe umieszczone pośrodku szkiełka podstawowego Trwałą etykietkę z pełną informacją o próbce na jednym z boków, na tej samej stronie (powierzchni), na której jest naklejone szkiełko nakrywkowe Całkowicie i jednorodnie wypełnioną Naphraxem przestrzeń pod szkiełkiem nakrywkowym, bez pęcherzyków powietrza i ubytków żywicy przy krawędziach Równomiernie rozłożone okrywy okrzemek wypełnione żywicą (bez bąbli powietrza w środku) w ilości 10-15 (25) sztuk w polu widzenia pod powiększeniem mikroskopu 1000x Okrywy okrzemek powinny leżeć w jednej płaszczyźnie, tak aby były widoczne jednocześnie w polu widzenia przy tej samej ostrości Brak lub niewielka ilość zanieczyszczeń w postaci drobnych cząstek mineralnych i/lub cząstek niespalonej materii organicznej

DOBRZE OCZYSZCZONE, ALE ZŁE, ZA GĘSTE LUB ZA RZADKIE PREPARATY TRWAŁE – PRZYKŁADY DOBRE, CZYSTE, DOBRA GĘSTOŚĆ OKRYW DOBRZE OCZYSZCZONE, ALE ZŁE, ZA GĘSTE LUB ZA RZADKIE ŹLE OCZYSZCZONE, BARDZO ZŁE

ANALIZA MIKROSKOPOWA SPRZĘT: mikroskop optyczny do obserwacji w świetle przechodzącym okulary o powiększeniu 10x lub 12,5x obiektywy o powiększeniu 10x, 40x i 100x okular mikrometryczny i mikrometr podstawowy kamera do mikrofotografii program analizy obrazu Lucia lub NIS-Elements komputer

ANALIZA MIKROSKOPOWA OZNACZANIE TAKSONÓW OKRZEMEK Wykonujemy je w preparatach trwałych pod powiększeniem co najmniej 1000x, z użyciem obiektywu immersyjnego. Identyfikujemy taksony wskaźnikowe do wymaganego poziomu, najczęściej gatunku lub odmiany/formy/rasy, korzystając z rekomendowanych kluczy do oznaczania (Błachuta & Picińska-Fałtynowicz, 2010. Wytyczne metodyczne do przeprowadzenia monitoringu i oceny potencjału ekologicznego zbiorników zaporowych w Polsce. Zlec. GIOŚ 44/2008/F z 28.11.2008).

ANALIZA MIKROSKOPOWA Sposób postępowania: OKREŚLANIE LICZEBNOŚCI WZGLĘDNEJ OKRZEMEK W PREPARATACH TRWAŁYCH Sposób postępowania: Należy przeliczyć około 400 okryw taksonów wskaźnikowych Zliczamy wyłącznie nieuszkodzone okrywy W przypadku całych komórek okrzemek liczymy 2 okrywy (denko + wieczko) Przeliczanie wykonujemy wzdłuż przeglądanego pasa, eliminując pasy skrajne Okrywy znajdujące się na krawędzi pasa zliczamy tylko po jednej jego stronie Jeśli przejrzenie jednego pasa nie dało wymaganej liczby okryw, należy przejść do kolejnego, ale aby uniknąć ewentualnego liczenia tych samych okryw, przesunąć pole widzenia o więcej niż jeden skok (= szerokość pola widzenia) LICZEBNOŚĆ WZGLĘDNA [Li] i-tego taksonu wskaźnikowego: Li = Liczba okryw taksonui/ Liczba wszystkich zliczonych okryw [+ 400]

INDEKS [TI lub SI] = S(LiAiWi)/S(LiWi) MULTIMETRYCZNY INDEKS OKRZEMKOWY IO IO = (ZTI + ZSI + GR)/3 TI – Indeks Troficzny (Rott i in. 1999), SI – Indeks Saprobowy (Rott i in. 1997) INDEKS [TI lub SI] = S(LiAiWi)/S(LiWi) gdzie: Li – liczebność względna i-taksonu w próbie (+ 400 przeliczonych okryw), Ai – wartość wskaźnikowa i-taksonu, Wi – wartość wagowa i-taksonu (Zelinka & Marvan 1961) ZTI i ZSI – znormalizowane moduły troficzny i saprobowy, GR – moduł gatunków referencyjnych; takson referencyjny ma wartość wskaźnikową 1: R – taksony referencyjne dla zbiorników reolimnicznych, P – dla zbiorników przejściowych, L – dla zbiorników limnicznych GR = StRi Wartości IO: od 1 (stan najlepszy) do 0 (stan najgorszy)

OBLICZANIE WARTOŚCI INDEKSU IO przy pomocy formatu FB_ZBIORNIKI_ZAPOROWE.xls Wyniki analizy mikroskopowej (liczbę okryw stwierdzonych taksonów okrzemek) wpisujemy w format bazodanowy FB_ZBIORNIKI_ZAPOROWE.xls; Wprowadzanie danych rozpoczynamy od wypełnienia 1, 2 , 3 i 4 wiersza kolumny K w arkuszu WPISUJ_FB; Bez wypełnienia wiersza 4 format nie działa!!! W wierszu 4 określamy typ zbiornika: R (koniecznie duża litera) – reolimniczny P – przejściowy L – limniczny Program dostosowuje wzory do zadanego typu zbiornika;  Następnie przystępujemy do wprowadzania stwierdzonych w próbach taksonów, poczynając od wiersza 5.

OBLICZANIE WARTOŚCI INDEKSU IO przy pomocy formatu FB_ZBIORNIKI_ZAPOROWE.xls WPROWADZANIE DANYCH w arkuszu WPISUJ

OBLICZANIE WARTOŚCI INDEKSU IO przy pomocy formatu FB_ZBIORNIKI_ZAPOROWE.xls WYNIK pokazuje się w arkuszu WYNIKI, należy uzupełnić wiersz 10 – kod SZCWP

GRANICE KLAS dla oceny potencjału ekologicznego zbiorników zaporowych na podstawie fitobentosu okrzemkowego (Indeksu IO) KLASA JAKOŚCI WÓD POTENCJAŁ EKOLOGICZNY Wartość IO I Bardzo dobry > 0,75 II Dobry 0,75 - 0,65 III Umiarkowany 0,65 - 0,45 IV Słaby 0,45 - 0,20 V Zły < 0,20

WYKORZYSTANE MATERIAŁY Błachuta J., Picińska-Fałtynowicz J., 2010. Wytyczne metodyczne do przeprowadzenia monitoringu i oceny potencjału ekologicznego zbiorników zaporowych w Polsce. Zlecenie GIOŚ, umowa nr 44/2008/F z dnia 28.11.2008 r. Picińska-Fałtynowicz J., Błachuta J., 2010. Wytyczne metodyczne do przeprowadzenia oceny stanu ekologicznego jednolitych części wód rzek i jezior oraz potencjału ekologicznego sztucznych i silnie zmienionych jednolitych części wód płynących Polski na podstawie badań fitobentosu. Zlecenie GIOŚ, umowa nr 22/2008/F z dnia 19.09.2008 r.