Witam Państwa na wykładzie z podstaw polityki gospodarczej, :)… 1 Witam Państwa na wykładzie z podstaw polityki gospodarczej, :)…

P O L I T Y K A G O S P O D A R C Z A I. PLAN ZAJĘĆ Bogusław Czarny 2 Bogusław Czarny KSAP 2011 P O L I T Y K A G O S P O D A R C Z A   I. PLAN ZAJĘĆ 1. Cele państwa w gospodarce (efektywność i sprawiedliwość). 2. Ochrona konkurencji. 3. Kontrola efektów zewnętrznych. 4. Dobra publiczne i kłopoty z informacją. 5. Produkt Krajowy Brutto a inne mierniki poziomu życia I. 6. Produkt Krajowy Brutto a inne mierniki poziomu życia II. 7. Model AD-AS i analiza polityki makroekonomicznej państwa. 8. Spory o politykę makroekonomiczną. 9. Państwo a ład instytucjonalny w gospodarce (przykład zmiany ustroju gospodarczego w Polsce u schyłku XX wieku). II. SPOSÓB PROWADZENIA ZAJĘĆ Zajęcia mają charakter konwersatorium. Przed zajęciami słuchacze po-winni zapoznać się z literaturą. III. LITERATURA: 1. N. G. Mankiw, P. H. Taylor: Mikroekonomia, Makroekonomia, Warsza-wa, PWE, 2009 (fragmenty). 2. J. E. Stiglitz: Ekonomia sektora publicznego, Warszawa, PWN, 2004 (fragmenty). 3. B. Czarny: www.podstawyekonomii.pl/politykagospodarcza/ skrypt in-ternetowy). Warszawa, 17 czerwca 2011 r. Bogusław Czarny

3 OCHRONA KONKURENCJI

Ludzie nie zawsze są zadowoleni z wyników działania rynku Ludzie nie zawsze są zadowoleni z wyników działania rynku. Jego ZAWODNOŚĆ (ang. MARKET FAILURE) sprawia, że państwo – w imię efektywności i sprawiedliwości - interweniuje, zmieniając rynkowe rozstrzygnięcie kwestii: „Co, jak i dla kogo jest wytwa-rzane”. Dotyczy to pojedynczych rynków (np. państwo kontroluje monopole, chroni środowisko, buduje drogi, bada jakość piwa w sklepach, a także całej gospodarki (np. państwo prowadzi politykę pieniężną, zwalcza bezrobocie). MY - NA RAZIE - ZAJMIEMY SIĘ DZIAŁANIAMI PAŃSTWA NA POJEDYNCZYCH RYNKACH...

W imię EFEKTYWNOŚCI (głównie) państwo m. in W imię EFEKTYWNOŚCI (głównie) państwo m. in. zapobiega MONOPOLIZACJI, kontroluje EFEKTY ZEWNĘTRZNE, wspiera powstawanie DÓBR PUBLICZNYCH, zwalcza KŁO-POTY Z INFORMACJĄ trapiące sprzedawców i nabywców.

Pierwszą formą zawodności rynku, którą omówimy, jest MONO-POLIZACJA. 6 Pierwszą formą zawodności rynku, którą omówimy, jest MONO-POLIZACJA.  Monopol czysty to jedyny producent dobra, który w dodat-ku nie jest zagrożony pojawieniem się innych producentów. Na zmonopolizowanym rynku BARIERY WEJŚCIA uniemożliwia-ją konkurentom podjęcie produkcji.

7 Monopol czysty to jedyny producent dobra, który w dodat-ku nie jest zagrożony pojawieniem się innych producentów. Monopol WIELOZAKŁADOWY składa się z wielu przed-siębiorstw wytwarzających taki sam produkt. Na opanowa-nym przezeń rynku nie występują duze korzyści skali.

Zmieniając wielkość produkcji, monopol wpływa na cenę Zmieniając wielkość produkcji, monopol wpływa na cenę. W efek-cie zwykle MONOPOLE PRODUKUJĄ MNIEJ I SPRZEDAJĄ DROŻEJ niż miałoby to miejsce, gdyby w opanowanej przez mo-nopol gałęzi trwała konkurencja.

GAŁĄŹ, W KTÓREJ PANUJE KONKURENCJA, WYTWARZA QC. 9 GAŁĄŹ, W KTÓREJ PANUJE KONKURENCJA, WYTWARZA QC. MC, P MR=P! A MC D Q QC Mała firma jest mała, więc przyrost jej produkcji też jest mały i nie powoduje spadku ceny rynkowej, P. Zysk to przychód (utarg) całkowity minus koszt całkowity. Małym firmom opłaca się zwiększać produkcję do QC. Dopiero wtedy przyrost utargu całkowitego, TR (ang. total revenue), czyli utarg krańcowy, MR (ang. marginal revenue), RÓWNY CENIE, P (ang. price) spada poniżej kosztu wytworzenia kolejnej jednostki dobra, czyli poniżej kosztu krańcowego, MC (ang. marginal cost).

10 Inaczej niż mała firma, która działa na konkurencyjnym rynku, zwiększając produkcję, monopolista powoduje spadek ceny, P. Ponieważ monopol nie różnicuje ceny, jego utarg krańcowy, MR, NIE JEST JUŻ RÓWNY CENIE, P, LECZ JEST OD NIEJ MNIEJSZY (MR<P)... MC, MR, P MC MR D Q QC

GAŁĄŹ ZMONOPOLIZOWANA WYTWARZA QM. 11 GAŁĄŹ ZMONOPOLIZOWANA WYTWARZA QM. MC, MR, P P1 A MC MR D Q QM QC Zysk to przychód (utarg) całkowity minus koszt całkowity. W miarę wzrostu produkcji i sprzedaży, Q, zysk rośnie dopóty, dopóki (MNIEJSZY OD CENY, P) MR przewyższa MC.

GAŁĄŹ ZMONOPOLIZOWANA WYTWARZA QM. MC, MR, P P1 B A D C MC MR DD Q QM QC To, iż na zmonopolizowanym rynku MR<P sprawia, że zwykle MO-NOPOLE PRODUKUJĄ MNIEJ (QM<QC) I SPRZEDAJĄ DRO-ŻEJ (P1>MC) niż w sytuacji, w której w opanowanej przez mono-pol gałęzi trwałaby konkurencja. Na rysunku powyżej efektem jest ubytek nadwyżki całko-witej (pole BAD) i zysk nadzwyczajny (pole ABP1C).

Osobnym rodzajem strat spowodowanych monopolizacją jest tzw Osobnym rodzajem strat spowodowanych monopolizacją jest tzw. NIEEFEKTYWNOŚĆ X monopoli. Ani akcjonariusze ani państwowa agencja regulacyjna nie znają prawdziwych kosztów produkcji monopolisty. W efekcie brak presji konkurencji sprawia, że daną wielkość produkcji monopolista produkuje drożej niż uczyniłyby to przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjne. Innymi słowy, linie kosztów monoplisty są położone wyżej niż miałoby to miejsce w warunkach konkurencji. Także koszt działań monopolistów, których celem jest za-chowanie i umocnienie dominującej pozycji na rynku [chodzi o POGOŃ ZA RENTĄ, (ang. rent-seeking), czyli np. o koszt lobbin-gu] stanowi ważną część strat powodowanych monopolizacją.

Różne instytucje prowadzą politykę ochrony konkurencji: 14 Różne instytucje prowadzą politykę ochrony konkurencji: STANY ZJEDNOCZONE Federal Trade Commission + Antitrust Division of the Justice Depar-tment POLSKA Od stycznia 1987 r. Urząd Antymonopolowy, a obecnie Urząd Och-rony Konkurencji i Konsumentów, który działa w oparciu o ustawę z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (zob. http://www.uokik.gov.pl/).

FORMY POLITYKI ANTYMONOPOLOWEJ (POLITYKI OCHRONY KONKURENCJI). 15 FORMY POLITYKI ANTYMONOPOLOWEJ (POLITYKI OCHRONY KONKURENCJI). Kontrola już istniejących przedsiębiorstw „dysponujących siłą monopolistyczną”, czyli zdolnych – poprzez zmniejszenie pro-dukcji – podbijać cenę wytwarzanego dobra. 2. Niedopuszczanie do powstawania nowych przedsiębiorstw „dysponujących siłą monopolistyczną”.

KONTROLA JUŻ ISTNIEJĄCYCH MONOPOLI Państwo np. zwalcza zmowy cenowe (ang. price fixing) i drapieżne cenotwórstwo (ang. predatory pricing). Do zmowy cenowej docho-dzi, gdy kilka wielkich przedsiębiorstw zmniejsza produkcję i uz-gadnia cenę, zaprzestając stosowania jej jako narzędzia konku-rencji. Natomiast drapieżnym cenotwórstwem jest ustalanie ceny poniżej kosztów produkcji w celu wyparcia konkurentów z gałęzi.

KONTROLA JUŻ ISTNIEJĄCYCH MONOPOLI W ramach polityki antymonopolowej państwo zwalcza także wyko-rzytywanie przez wielkie przedsiębiorstwa ich uprzywilejowanej pozycji rynkowej, a także ograniczanie przez nie dostępu konku-rentów do rynku.

KONTROLA JUŻ ISTNIEJĄCYCH MONOPOLI Konkurencji nie można chronić w sposób schematyczny. Np., wyobraź sobie deregulację i wpuszczenie na rynek usług pocz-towych nowego producenta. Zapewne zajmie się on produkcją jedy-nie najbardziej rentownych rodzajów usług na rynku (np. tania dostawa paczek w wielkich miastach), ignorując mniej dochodowe segmenty rynku (np. droga dostawa paczek na odległych terenach wiejskich!). To się nazywa SPIJANIE ŚMIETANKI (ang. cream skimming).

KONTROLA JUŻ ISTNIEJĄCYCH MONOPOLI Konkurencji nie można chronić w sposób schematyczny. SPIJANIE SMIETANKI polega na wchodzeniu jedynie na opłacalne segmenty rynku, co powoduje zmniejszenie ko- rzyści skali charakteryzujących cały rynek. SPIJANIE ŚMIETANKI może spowodować, że - obciążony przez państwo obowiązkiem obsługi całego terytorium kraju po tej samej cenie - państwowy monopol utraci rentowność.

Listy z blaszką będą funkcjonować do 2013 roku wtorek, 09 września 2008 , 09:52 Przepisy prawa pocztowego powodują, że operatorzy sztucznie zwiększają ciężar prze-syłek ważących poniżej 50 g. UKE twierdzi, że to nieracjonalne i chce szybszego otwar-cia pocztowego rynku. Coraz częściej prywatni operatorzy sugerują swoim klientom dokonanie samodziel-nego zwiększenia wagi przesyłki poprzez wrzucenie do niej elementu obciążającego. Dotychczas najczęstszą metodą zwiększania wagi kopert było przymocowywanie do nich przez operatora metalowych lub tekturowych elementów. Operatorzy pocztowi przyjmują przesyłki z korespondencją o masie poniżej 50 g, jednak prawo pocztowe nakłada na nich obowiązek pobierania w takich sytuacjach opłaty w wyso-kości co najmniej 5,25 zł. Poczta Polska, jako jedyny podmiot działający na rynku, może doręczać taką korespondencję bez pobierania dodatkowej opłaty. Prywatni operatorzy pocztowi dociążają więc zbyt lekkie przesyłki, obchodząc w ten sposób niewygodne przepisy prawa pocztowego. Niezależne firmy specjalizujące się w dociążaniu korespondencji działają na zlecenie nadawców w ten sposób, że korespondencja trafiająca do prywatnych operatorów w celu dalszego przemieszczenia ma wagę pow. 50 g - tłumaczy Marek Sadowski z firmy PAF, operatora pocztowego. Zdaniem Urzędu Komunikacji Elektronicznej (UKE), już sama czynność przyjmowa-nia przesyłek z korespondencją o masie do 50 g za opłatę niższą niż 5,25 zł stanowi naruszenie prawa pocztowego. Późniejsze dociążenie ich nie ma znaczenia. - Od początku przewidywaliśmy możliwość takiej wykładni przepisu - tłumaczy Kamil Kwieciński z Posteo. Świadomość nadawców jest wystarczająca, aby współpraca z naszą firmą odbywała się w sposób nienaruszający przepisów prawa pocztowego – do-daje Kamil Kwieciński. Przyjęcie, przemieszczenie i doręczenie przez operatora przesyłki obciążonej nie sta-nowi naruszenia przepisów prawa pocztowego - mówi Rafał Brzoska, prezes Zarządu InPost. Zdaniem prezesa UKE, naruszanie art. 47 prawa pocztowego jest następstwem niera-cjonalności tego przepisu. Ze stanowiskiem UKE trudno zgodzić się Poczcie Polskiej. Nieuczciwa konkurencja Przepisy wprowadzające minimalną cenę dla konkurentów Poczty Polskiej powodują, że opłata za przesyłkę listową poniżej 50 gramów jest dla operatora prywatnego 2,5 razy większa. (cd. na następnym slajdzie)

Tracą prywatni operatorzy (cd . z poprzedniego slajdu) -Konkurowanie w tym zakresie z Pocztą Polską jest nieopłacalne - tłumaczy Michał Czeredys, wiceprezes Zarządu spółki Inforsys. Zdaniem UKE zmusza to operatorów do działania nakierowanego na obejście prawa. Sytuacja nie sprzyja rozwojowi uczciwej i efektywnej konkurencji. UKE wielokrotnie sygnalizował ministrowi infrastruktury, że rynek usług pocztowych rozwija się w Polsce dynamicznie i wymaga zmian. Jeśli monopol Poczty Polskiej będzie utrzymywany, trudno będzie nam działać jako urzędowi regulacyjnemu - uważa Jacek Strzałkowski, rzecznik UKE. Zgodnie z trzecią dyrektywą pocztową Parlamentu Europejskiego, pełna liberalizacja rynku pocztowego ma nastąpić w 2011 roku, a w niektórych państwach UE, w tym w Polsce, dopiero w 2013 roku. Państwa członkowskie mogą podjąć decyzje o otwarciu tego rynku wcześniej - tłumaczy Jacek Strzałkowski. Po wejściu w życie III Dyrektywy pocztowej w Ministerstwie Infrastruktury rozpoczęto prace nad zmianą w prawie pocztowym. - Założenia do nowej ustawy prawo pocztowe zostaną poddane pod koniec 2008 r. oce-nie uczestników rynku - mówi Mikołaj Karpiński, rzecznik Ministerstwa Infrastruktury. Tracą prywatni operatorzy Z kolei Marek Sadowski uważa, że na monopolu Poczty tracą prywatni operatorzy, którzy ponoszą koszty dociążania przesyłek, ich klienci oraz sama Poczta Polska, która z braku konkurencji nie ma motywacji do zmian. Jednak obszar zastrzeżony dla państwowego operatora został wprowadzony po to, by zrekompensować mu fakt świadczenia usługi powszechnej na terytorium całego kraju. Poczta musi mieć co najmniej jedną placówkę na każde 7 tys. mieszkańców w mieście i na każde 65 km2 na wsi - tłumaczy Zbigniew Baranowski, rzecznik Poczty Polskiej. Ponad połowa z ponad 8,5 tys. placówek Poczty Polskiej, przede wszystkim na terenach wiejskich i w małych miasteczkach, jest nierentowna, dodaje rzecznik. Korespondencja sądowa Zniesienie monopolu Poczty Polskiej powinno przyczynić się do zwiększenia liczby operatorów. Liberalizacja rynku pocztowego wpłynie także na konkurencyjność w zakresie cen oraz poprawę jakości usług - uważa Rafał Brzoska. Monopol Poczty Polskiej zniknie już niedługo w zakresie korespondencji sądowej. Ko-misja Kodyfikacyjna Prawa Cywil-nego przygotowała bowiem projekt nowelizacji ko-deksu postępowania cywilnego, który rozszerza katalog podmiotów, które będą mogły dokonywać doręczeń tzw. poczty sądowej. Będą to mogli robić woźni, osoby zatrud-nione w sądzie i firmy zajmujące się dostarczaniem korespondencji. żródło: Gazeta Wyborcza

Poziome (korzyści skali!). Pionowe (łatwiejsze planowanie!). 22 NIEDOPUSZCZANIE DO POWSTANIA NOWYCH PRZEDSIĘ-BIORSTW (i grup przedsiębiorstw) DYSPONUJĄCYCH „SIŁĄ MONOPOLISTYCZNĄ”. Chodzi m. in o kontrolę połączeń przedsiębiorstw (fuzji) (ang. mer-gers). Rodzaje fuzji: Poziome (korzyści skali!). Pionowe (łatwiejsze planowanie!). Konglomeraty (m. in. lepsze wykorzystanie zasobów finanso-wych, kadry menedżerskeij!)

23 Zwykle chcące się łączyć duże firmy muszą same poinformować o tym władze antymonopolowe i uzyskać ich zgodę na planowaną fuzję. Np. w 2004 r. w Wielkiej Brytanii zgody wymagały połą-czenia przedsiębiorstw, w których wyniku powstawało przedsię-biorstwo, mające co najmniej 25% udziału w rynku lub roczne obroty w wysokości co najmniej 70 mln £. (Odrębne przepisy regu-lowały fuzje w sektorach związanych z bezpieczeństwem narodo-wym i z mediami). Ponieważ Wielka Brytania należy do Unii Europejskiej, obowiązywały ją również przepisy unijnego rawa chroniącego kon-kurencję. Zgodne z nimi zgody Komisji Europejskiej wymagały połączenia przedsiębiorstw z krajów członkowskich, jeśli ich łączne obroty przekraczały 5 mld £ i obroty każdego z nich na rynkach krajów Unii wynosiły co najmniej 250 mln euro.

Poziom Indeksu Herfindahla-Hirschmana. Stosowana definicja rynku. 24 Czynniki wpływające na decyzję władz antymonopolowych w sprawie proponowanej fuzji: Poziom Indeksu Herfindahla-Hirschmana. Stosowana definicja rynku. Ocena stanu rynku [np. czy rynek jest „sporny” (ang. contestab-le)?].

INDEKS HERFINDAHLA-HIRSCHMANA (HHI, „HERF”) 25 INDEKS HERFINDAHLA-HIRSCHMANA (HHI, „HERF”) Suma kwadratów udziałów w rynku wszystkich działających na tym rynku przedsiębiorstw. Na przykład: Na rynku działa 1 firma (100%)  HHI = 10 000. Na rynku działają 2 firmy (50%, 50%)  HHI = 2500+2500=5000. Na rynku działa wiele małych firm (0,1%; 0,1; 0,1%... )  HHI = 0,01+0,01+0,01 ...

26

KWESTIA WYBORU WŁAŚCIWEJ DEFINICJI RYNKU 27 KWESTIA WYBORU WŁAŚCIWEJ DEFINICJI RYNKU Różne definicje rynku napojów niealkoholowych Napoje mleczne Herbaty Kawy Napoje owocowe Napoje owocowe Napoje owocowe Wody mineralne Napoje w proszku Gazowane napoje bez-alkoholowe Wąska definicja rynku „Średnia” definicja rynku Szeroka definicja rynku

28 OCENA STANU RYNKU Rynek jest „sporny” (ang. contestable market), jeśli koszt wejścia na rynek i wyjścia z rynku jest niski. Producenci działający na ta-kim rynku są zagrożenie potencjalną konkurencją.

Oprócz kontroli fuzji , chodzi także o zwalczanie karteli… 29 29 Oprócz kontroli fuzji , chodzi także o zwalczanie karteli… Zmowy przedsiębiorców dotyczące np. podziału rynku, zmniejszenia produkcji i podniesienia cen są szkodliwym narusze-niem prawa konkurencji. Bardzo trudno je wykryć, ponieważ są niejawne.

30 30 Przykładem skutecznego narzędzia zwalczania karteli jest popu-larny w krajach Unii Europejskiej program łagodzenia kar pt. leniency (ang.: pobłażliwość, łagodność). Zasada leniency daje uczestnikowi zmowy przedsię-biorstw możliwość zmniejszenia odpowiedzialności finansowej za udział w kartelu w zamian za dostarczenie dowodów na istnienie zmowy i wycofanie się z niej. Obowiązuje reguła: pobłażliwość należy się tylko PIER-WSZYM „skruszonym” czlonkom kartelu…

leniency – nowe prawo dla skruszonych DYGRESJA leniency – nowe prawo dla skruszonych Wspólne ustalanie cen jest karane. Chcesz uniknąć wysokich san-kcji za udział w niedozwolonym porozumieniu? Skorzystaj z pro-gramu łagodzenia kar – leniency. Nowe możliwości obowiązują od 24 lutego. [Warszawa, 24 lutego 2009 r.] W 2008 roku Urząd prowadził ponad 40 postępowań w sprawie porozumień ograniczających konku-rencję. Zmowy przedsiębiorców dotyczące np. cen towarów czy po-działu rynku, należą do najbardziej szkodliwych naruszeń prawa konkurencji. Są one niezwykle trudne do wykrycia ze względu na niejawny charakter. Mają negatywny wpływ na gospodarkę, dla-tego kary dla uczestników są dotkliwe – mogą sięgać nawet do 10 proc. ich przychodu. Instytucją pozwalającą na uniknięcie wyso-kich sankcji finansowych jest program łagodzenia kar – leniency (ang.: pobłażliwość, łagodność). Daje on możliwość zmniejszenia od-powiedzialności finansowej za udział w kartelu w zamian za dos-tarczenie dowodów na istnienie zmowy i wycofanie się z niej. Od 24 lutego przedsiębiorcy będą mogli skorzystać z nowych możliwości. Tego dnia wchodzi w życie Rozporządzenie w sprawie programu leniency oraz wytyczne w sprawie łagodzenia kar – praktyczny przewodnik dla przedsiębiorców. 31 31

32 32 CD. DYGRESJI Najbardziej przyjazne uczestnikom karteli jest rozwiązanie umoż-liwiające składanie wniosków skróconych. Przedsiębiorca chcący przyznać się do udziału w nielegalnym porozumieniu będzie mógł złożyć wniosek nawet w sytuacji braku wszystkich wymaganych informacji. Taka możliwość pozwoli mu zająć „miejsce w kolejce” chętnych ubiegających się o złagodzenie kary. Wniosek będzie przyjmowany warunkowo – przedsiębiorca będzie musiał uzupeł-nić go w wyznaczonym terminie. Jest to ważne rozwiązanie dla skruszonych, ponieważ wyłącznie przedsiębiorca, który przyzna się jako pierwszy i dostarczy dowód na istnienie kartelu może li-czyć na całkowite odstąpienie od kary. Spóźnieni mogą spodziewać się jedynie obniżenia sankcji finansowych – drugi w kolejności wnioskodawca na nie więcej niż o 50 proc., trzeci – 30 proc, pozostali – 20 proc. kary , która byłaby nałożona, gdyby nie złożyli wniosku leniency. Uczestniczący w kartelu przez wiele lat przed-siębiorca będzie mógł oszacować ile zyskuje rezygnując z trwania w kartelu. Ponadto przepisy doprecyzowują zakres informacji, które powinny zostać przedstawione przez przedsiębiorców ubiegających się o objęcie programem leniency. We wniosku powinny znaleźć się m.in. informacje o uczestnikach porozumienia, czasie trwania, jego celu, terytorium.

33 33 CD. DYGRESJI Łatwiej będzie również uczestnikom porozumień zawieranych przez międzynarodowe korporacje. Jeśli należą do kartelu obejmu-jącego nie tylko terytorium Polski, ale także co najmniej trzy pań-stwa członkowskie UE będą mogli złożyć do UOKiK wniosek up-roszczony. Przedsiębiorca, który wcześniej rozpoczął współpracę z Komisją Europejską, będzie mógł liczyć na łagodne potraktowanie w przypadku, jeśli polski organ antymonopolowy zajmie się spra-wą. Kontakt z Urzędem ułatwi infolinia – (22) 55 60 555. Pod specjalnym numerem telefonu każdy uczestnik nielegalnego poro-zumienia uzyska wszelkie informacje dotyczące programu. Anoni-mowi przedsiębiorcy dzwoniąc do Urzędu będą mogli m.in. Do-wiedzieć się czy spełniają warunki ubiegania się o program łago-dzenia kar - leniency. Właśnie rusza pierwsza prowadzona na tak dużą skalę kampania upowszechniająca wśród przedsiębiorców wiedzę o och-ronie konkurencji. Od 9 lutego będzie można zobaczyć spoty pro-mujące program leniency m.in. w stacjach telewizyjnych, zajmują-cych się tematyką biznesową. Ponadto Prezes UOKiK skieruje do 500 największych przedsiębiorstw działających w Polsce listy infor-mujące o programie.

osobiście w siedzibie UOKiK w Warszawie (pl. Powstańców War- 34 34 DYGRESJA CD. Wymiernym dowodem na opłacalność uczestnictwa w programie leniency jest przykład spółki Castorama. Informacje przekazane przez przedsiębiorcę pozwoliły UOKiK na rozbicie w 2006 roku porozumienia producenta farb i lakierów Polifarbu Cieszyn-Wrocław z kilkoma marketami budowlanymi. Korzyścią dla Cas-toramy było zaoszczędzenie wielu milionów złotych. Podczas gdy pozostali uczestnicy kartelu otrzymali kary sięgające nawet 34 mln zł – łącznie prawie 110 mln zł, uczestnik programu leniency – 50 tys. zł.   Przedsiębiorca, który chciałby skorzystać z nowych rozwiązań mo-że złożyć wniosek o złagodzenie kary: osobiście w siedzibie UOKiK w Warszawie (pl. Powstańców War- szawy 1, Departament Ochrony Konkurencji), drogą pocztową, e-mailem na adres: leniency@uokik.gov.pl, - ustnie pracownikowi UOKiK do protokołu. KONIEC DYGRESJI

35 35 MONOPOLIZACJA Monopol czysty to jedyny producent dobra, który w dodat-ku nie jest zagrożony pojawieniem się innych producentów. Monopol JEDNOZAKŁADOWY (naturalny) jest to taki monopol, który osiąga wielkie korzyści skali.

36

37 DYGRESJA Ogólnie, w ekonomii spowodowane niepodzielnością (dóbr lub czyn-ników produkcji) zjawiska takie jak monopol naturalny opisuje się często za pomocą SUBADDYTYWNYCH funkcji kosztów produk-cji.

K(XM)<K(X1)+K(X2)+…+K(Xz). 38 DYGRESJA CD. Niech: K(X) oznacza koszt produkcji ilości X, XM - całkowitą wielkość produkcji, Xm (m=1,2,…,z) – cząstkowe wielkości produkcji, takie, że XM=ΣXm. Otóż funkcja kosztów produkcji jest subaddytywna, jeśli: K(XM)<K(X1)+K(X2)+…+K(Xz).

K(XM)<K(X1)+K(X2)+…+K(Xz). 39 DYGRESJA CD. Niech: K(X) oznacza koszt produkcji ilości X, XM - całkowitą wielkość produkcji, Xm (m=1,2,…,z) – cząstkowe wielkości produkcji, takie że: XM=ΣXm. Otóż funkcja kosztów produkcji jest subaddytywna, jeśli: K(XM)<K(X1)+K(X2)+…+K(Xz). Innymi słowy w przypadku subaddytywnej funkcji pro-dukcji jednego dobra (lub wielu dóbr) całkowity koszt wyproduko-wania wszystkich ilości (Xm) tego dobra (lub wielu dóbr) OSOBNO jest większy niż całkowity koszt wyprodukowania całej ilości XM (XM = ΣXm) RAZEM .

K(XM)<K(X1)+K(X2)+…+K(Xz). 40 DYGRESJA CD. K(XM)<K(X1)+K(X2)+…+K(Xz). Wyprodukowanie całej ilości XM RAZEM kosztuje mniej niż wypro-dukowanie wszystkich składających się na nią ilości XmOSOBNO! Uwaga! Subaddytywność może występować w sytuacjach, w których nie występują korzyści skali (lecz nie odwrotnie!). Np. w przedsiębiorstwach wieloproduktowych (a nie jednoproduktowych) subaddytywność może być spowodowana tzw. korzyściami zakresu (ang. economies of scope)*, a nie korzyściami skali (ang. economies of scale). ------------------- * Oto przykład korzyści zakresu: np. producentowi miodu jest łatwiej wy-twarzać wosk, niż producentowi mleka. KONIEC DYGRESJI

41 Podobnie jak monopol wielozakładowy także monopol naturalny powoduje ubytek nadwyżki całkowitej (pole JHO) i powstanie zys-ku nadzwyczajnego (pole FJEI).

METODY KONTROLI MONOPOLU NATURALNEGO 42 METODY KONTROLI MONOPOLU NATURALNEGO Podział takiej firmy oznacza wzrost kosztów produkcji i niebezpie-czeństwo powtórnego zmonopolizowania rynku. W takiej sytuacji państwo zwykle za pomocą niezależnej od rządu AGENCJI REGU-LACYJNEJ („regulatora”) bezpośrednio kontroluje („reguluje”) wchodzący w grę rynek.* ----------------------------------------------------------------------------------- * Współcześnie „regulatorzy” zwykle regulują nie pojedyncze przedsiębior-stwa, lecz - całe gałęzie gospodarki.

METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” 1. 43 METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” 1. Cena oparta na kosztach krańcowych (ang. marginal cost pricing). Narzucenie temu monopoliście przez regulatora ceny 0A zmusi go do wytworzenia 0P. Przywrócona zostanie efektywność; zniknie ubytek nadwyżki całkowitej (JHO).

Problem: nieuchronne straty. 44 Problem: nieuchronne straty. Jednak skutkiem okaże się także utrata rentowności przez mono-polistę. Dla wielkości produkcji 0P koszt przeciętny (PR) przewyż-sza cenę (OR).

Rozwiązaniem - dotacja (OR na jednostkę dobra)… 45 Rozwiązaniem - dotacja (OR na jednostkę dobra)…

…albo „taryfa dwuczęściowa” (ang. two-part tariff) 46 …albo „taryfa dwuczęściowa” (ang. two-part tariff)

47 „Taryfa dwuczęściowa” (ang. two-part tariff) to system, w ramach którego użytkownicy wnoszą stałą, zryczałtowaną opłatę za samą możliwość zakupu usługi, a ponadto płacą cenę jednostkową, która odzwierciedla krańcowy koszt produkcji.

1. Monopol informacyjny firmy skutkuje zawyżaniem przez nią kosztów. 48 Problemy: 1. Monopol informacyjny firmy skutkuje zawyżaniem przez nią kosztów.

1. Monopol informacyjny firmy skutkuje zawyżaniem przez nią kosztów. 49 Problemy: 1. Monopol informacyjny firmy skutkuje zawyżaniem przez nią kosztów. 2. Pojawia się zagrożenie NIEWOLĄ REGULACYJNĄ (ang. regu-latory capture). Zjawisko niewoli regulacyjnej oznacza, że organ regulacyjny stopnio-wo zaczyna się identyfikować z celami firmy, którą nadzoruje, osta-tecznie stając się jej obrońcą, a nie nadzorcą.

1. Monopol informacyjny firmy skutkuje zawyżaniem przez nią kosztów. 50 Problemy: 1. Monopol informacyjny firmy skutkuje zawyżaniem przez nią kosztów. 2. Pojawia się zagrożenie NIEWOLĄ REGULACYJNĄ (ang. regu-latory capture). Zjawisko niewoli regulacyjnej oznacza, że organ regulacyjny stop-niowo zaczyna się identyfikować z celami firmy, którą nadzoruje, ostatecznie stając się jej obrońcą, a nie nadzorcą. 3. Regulację utrudnia brak wiarygodności zobowiązań regulatora.

METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 2. 51 METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 2. Cena oparta na kosztach przeciętnych (ang. average cost pricing) Narzucenie temu monopoliście przez regulatora ceny 0C zmusi go do wytworzenia 0K. Zwiększy się efektywność, czyli zmaleje uby-tek nadwyżki całkowitej (z JHO do NLO). Zniknie zysk nadzwy-czajny. Firma zachowa rentowność.

52 Znowu: monopol informacyjny firmy skutkuje zawyżaniem kosz-tów, pojawia się zagrożenie „niewolą regulacyjną”, regulację ut-rudnia brak wiarygodności zobowiązań regulatora.

METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 3. 53 METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 3. Regulacja przez motywację (ang. incentive regulation). Np. “OFTEL” i formuła: “CPI-X%” (3%, 4,5%, 6,25%); „OF-WAT” i formuła „CPI+K%” (zróżnicowane regionalnie „K” równe średnio 5,5%).

METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 4. 54 METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 4. Regulacja przez pułapy stopy zysku (narzut na koszty, ang. cost-plus approach). Regulator pozwala regulowanej firmie na ustalanie ceny, na pozio-mie pokrywającym przeciętny koszt produkcji PLUS pewien usta-lony procentowy narzut zysku.

METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 4. 55 METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 4. Regulacja przez pułapy stopy zysku (narzut na koszty, ang. cost-plus approach). Zauważ! Ceny maksymalne (np. “CPI-X%”) umożliwiają monopoliście przejęcie wszystkich korzyści, wynikających ze zmniejszenia kosz-tów. Natomiast wyznaczenie przez regulatora pułapu stopy zysku sprawia, że obniżkom kosztów zwykle towarzyszą obniżki cen.

METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 4. 56 METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 4. Regulacja przez pułapy stopy zysku (narzut na koszty, ang. cost-plus). Jednak regulacja stopy zysku umożliwia także monopoliście prze-rzucenie skutków nieprzewidzianych zdarzeń na nabywców (rośnie cena). Natomiast cena maksymalna (np. “CPI-X%”) zmusza mo-nopolistę do ponoszenia całego ryzyka.

METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 5. 57 METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 5. Zmiany organizacyjne: podział monopolisty (np. lata osiemdziesią-te XX w., USA, ATT i baby-bells) oraz „WYDZIELANIE SIECI”.

METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 5. 58 METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 5. Zmiany organizacyjne: podział monopolisty (np. lata osiemdziesią-te XX w., USA, ATT i baby-bells) oraz „WYDZIALENIE SIECI”. Wiele sektorów gospodarki jest „ZINTEGROWANYCH PIONO-WO”. Działający w nich producenci posiadają podstawową sieć przesyłową, a jednocześnie zajmują się dystrybucją usług świad-czonych za pomocą tej sieci. Sieć jest zwykle monopolem naturalnym, a dystrybucja usług może być przedmiotem konkurencji.

METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 5. 59 METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 5. Zmiany organizacyjne: podział monopolisty (np. lata osiemdziesią-te XX w., USA, ATT i baby-bells) oraz „WYDZIALENIE SIECI”. W sektorach „zintegrowanych pionowo” „wydzielenie sieci” polega na zapewnieniu wszystkim chętnym dostępu do sieci po rozsądnych cenach („regulator” powinien to zapewnić).

METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 5. 60 METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 5. Zmiany organizacyjne: podział monopolisty (np. lata osiemdziesią-te XX w., USA, ATT i baby-bells) oraz „WYDZIELENIE SIECI”. Dylemat: Czy posiadaczowi „wydzielonej” sieci można zezwolić na konkuro-wanie z wpuszczonymi na rynek innymi operatorami sieci?

61 „Czy posiadaczowi „wydzielonej” sieci można zezwolić na konku-rowanie z wpuszczonymi na rynek innymi operatorami sięci?” To zależy od występowania lub niewystępowania w gałęzi „pionowych” efektów zewnętrznych, a także innych sytuacji umoż-liwiających posiadaczowi sieci dysponowanie nadmierną siłą ryn-kową na rynku usług lokalnych… (Chodzi o sytuacje, kiedy posia-danie sieci, mimo „wydzielenia sieci”, zapewnia posiadaczowi sieci zasadniczą przewagę konkurencyjną) .

METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 5. 62 METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 5. Zmiany organizacyjne: podział monopolisty (np. lata osiemdziesią-te XX w., USA, ATT i baby-bells) oraz „WYDZIELENIE SIECI”. Problemem jest także zapewnienie motywacji przedsiębiorstwa kontrolującego sieć do odpowiedniej dbałości o sieć (w praktyce chodzi o właściwy poziom inwestycji).

METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 63 METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. Niekiedy do rozwiązania problemu monopolu naturalnego przyczy-nia się postęp techniczny (np. telekomunikacja oraz konkurencja telefonii mobilnej i telewizji kablowej). Podobne skutki miewa spowodowane integracją gospodarczą rozszerzenie rynku („złota rybka wydaje się wielka w małym słoiku i mała w ogromnym morzu”).

Czy te opinie są prawdziwe, czy fałszywe? Odpowiedzi uzasadnij. 64 TAK CZY NIE? Czy te opinie są prawdziwe, czy fałszywe? Odpowiedzi uzasadnij. 1. Spijanie smietanki (ang. cream skimming) powoduje zmniejszenie się korzyści skali charakteryzujących cały rynek.

65 2. Ponieważ można regulować monopole, ich podział nigdy nie jest konieczny.

66 3. Przynoszące straty znacjonalizowane sektory gospodarki są do-wodem nieefektywności własności państwowej.

ZADANIA 1. Gałąź wolnokonkurencyjna wytwarza 2 mln jednostek. Stały koszt krańcowy wynosi 6. Po przejęciu przez monopolistę produkcja maleje do 1 mln jednostek, a cena wzrasta do 8. Koszt krańcowy się nie zmienia. a) Narysuj sytuację na tym rynku przed przejęciem gałęzi przez monopolistę. b) A teraz na tym samym rysunku pokaż skutki tego przejęcia. c) Dlaczego wielu uważa, że monopolizacja jest niesprawiedliwa? (Przeprowadź wyliczenia). d) A dlaczego jest ona nieefektywna? (Przeprowadź wyliczenia).

  2. Firmy A, B i C produkują napoje chłodzące; ich udział w rynku wynosi po 33%. Na rynku napojów mlecznych i słabych napojów alkoholowych działa po 20 producentów; każdy z nich ma 5% udziału w rynku. Mieszana elastyczność popytu na napoje chłodzą-ce względem ceny napojów mlecznych i napojów alkoholowych wynosi odpowiednio: EM= 2,0 i EA = 0,0002. Firma B planuje fuzję z firmą A. Urząd Antymonopolowy akceptuje fuzje, jeśli w efekcie „herf” nie przekracza 5000. a) Dlaczego Urząd Antymonopolowy tak postępuje? b) Czy firma B uzyska zgodę na fuzję? c) Czy na korzyść firmy B przemawia sytuacja na rynku napojów alkoholowych? d) Czy na korzyść firmy B przemawia sytuacja na rynku napojów mlecznych?

3. Sytuację przedsiębiorstwa przedstawia tablica (produkt nie jest doskonale podzielny). a) Ile zos- tanie wyprodukowane? Czy na tym rynku wystę- pują korzyści skali? b) O ile można zwiększyć nadwyżkę całkowitą? c) Czy podział takiej firmy jest dobrym rozwiązaniem? Dlaczego? d) A average cost pricing? Jakie zagrożenia towarzyszą tej metodzie? P Q TC 5 1 4 2 7 3 9 11 13

TEST Plusami i minusami oznacz prawdziwe i fałszywe warianty odpowie-dzi. 1. Spijanie śmietanki (ang. cream skimming) polega na: Stosowaniu taryfy dwuczęściowej (ang. two-part tariff); Podejmowaniu produkcji jedynie w atrakcyjnych cenowo seg-mentach pewnego rynku. C. Pogoni za rentą (ang. rent-seeking) D. Stosowaniu cen opartych na kosztach krańcowych (ang. margi- nal cost pricing).

2. Metodą walki z kartelami jest m. in.: A. Taryfa dwuczęściowa. B. Marginal cost pricing. C. Cost plus approach D. Zasada leniency.

3. Państwo radzi sobie ze skutkami istnienia monopolu naturalnego, stosując m. in.: A. Marginal cost pricing. B. Motywowanie przez regulowanie. C. Average cost pricing. D. „Wydzielenie sieci”.