Zaburzenia mowy są pojęciem szerszym i nadrzędnym w stosunku do wad wymowy. Obszar zaburzeń mowy sięga głębiej i wykracza zdecydowanie poza płaszczyznę artykulacyjną tzn. sposób wypowiadania głosek i dotyczy wszystkich pozostałych (lub niektórych) poziomów języka. Przy zaburzeniach mowy uszkodzeniu może ulec zarówno mowa czynna (mówienie), jak (lub) i mowa bierna (rozumienie). Uszkodzenia struktury języka są różne w zależności od rodzaju zaburzenia i różnie się manifestują (przejawiają).
Zaburzenia mowy dotyczą głównie : ubogiego słownika czynnego i biernego (mały zasób słów wypowiadanych lub / i rozumianych) zaburzonej struktury gramatycznej wypowiedzi (brak stosowania form gramatycznych lub nie w pełni opanowana reguła gramatyczna) Postawienie prawidłowej diagnozy i określenie rodzaju i rozmiaru zaburzenia mowy wykracza poza możliwości rodziców, nauczycieli i wychowawców. Wymaga bowiem rzetelnej wiedzy logopedycznej i dużego doświadczenia klinicznego.
Rozwój mowy zależy od: Sprawnego analizatora słuchowego i wzrokowego. Sprawnego analizatora motoryczno-kinetycznego. Sprawnie działającego CSN. Rozwoju psychicznego dziecka. Czynników motywujących. Prawidłowej budowy anatomicznej narządów mowy.
Opóźniony rozwój mowy (alalia prolongata) Zwany mową opóźnioną w rozwoju, występuje u dzieci i polega na wolniejszym niż u rówieśników wykształceniu się sprawności językowych. Zjawisko to dotyczy 6 do 8% (1973 r.)ok. 17% (2007 r.) wszystkich dzieci i może być wywołane różnymi przyczynami . Późniejsze pojawienie się gaworzenia (norma 6-7 miesiąc życia). Późniejsze pojawienie się pierwszych słów (norma: koniec 1- go roku życia). Ubóstwo czynnego i biernego słownika, a także brak niektórych części mowy (norma: 2 - i rok życia ok. 300 słów dziecko powinno wymawiać a rozumieć znacznie więcej, w 3 roku życia powinno znać prawie wszystkie części mowy). Późniejsze pojawienie się zdań prostych i złożonych (pod koniec 2 - go roku życia zdania proste. a pod koniec 3 - go roku życia zdania złożone ). Zbyt długo utrzymujące się nieprawidłowe struktury gramatyczne. Zbyt długo utrzymujący się okres swoistej mowy dziecięcej.
Zaburzenia mowy a upośledzenia umysłowe Upośledzenie umysłowe jest jedną z przyczyn opóźnionego rozwoju mowy. Występujące zaburzenia są tym większe im większy jest defekt inteligencji. Wyróżniamy następujące stopnie upośledzenia umysłowego: Stopień lekki - iloraz inteligencji 50 - 70 (pierwsze słowa pojawiają się ok. 3 roku życia, zdania w 5 - 6 roku życia). 2. Stopień umiarkowany - iloraz inteligencji 36 - 50 (słowa ok.. 5 roku życia a zdania w 10 roku życia ). 3. Stopień znaczny - iloraz inteligencji 25 - 35 (proste słowa lub brak mowy). Dzieci upośledzone umysłowo charakteryzują się zwolnionym tempem myślenia, trudnością w skupieniu uwagi, oraz ubóstwem mowy, swoje myśli wyrażają w sposób ogromnie rozwlekły. Szczególnie podatne na zaburzenia są artykulacja i głos.
Zaburzenia mowy spowodowane uszkodzeniem układu pozapiramidowego - dysartria dziecięca Dysartrię określa się jako zespół zaburzeń oddechowo-fonacyjno-artykulacyjnych wynikających z uszkodzenia ośrodków i dróg nerwowych unerwiających narządy mowy. Uszkodzenie centralnego układu nerwowego prowadzi do zaburzeń czynności aparatu artykulacyjnego, powoduje: zaburzenia żucia, połykania, niemożność wypowiadania niektórych głosek aż do mowy całkowicie bełkotliwej, niezrozumiałej. Mowa dysartryczna jest powolna, zamazana, bezgłośna i często zabarwiona nosowo. Tworzenie samogłosek jest lepsze niż spółgłosek. Niedowład podniebienia powoduje zaburzenia w tworzeniu spółgłosek wargowych (p, b, w, f, ) lub podniebiennych (g, k, h, ). Niedowład języka utrudnia wymawianie głosek: d, t, r, s.
1. Dziecięce porażenie mózgowe Występuje przed drugim rokiem życia w formie porażenia mięśni jednej połowy ciała lub porażenia mięśni obu stron ciała. Przyczynami wywołującymi dziecięce porażenie mózgowe mogą być: Choroby mózgowe przebyte w czasie życia płodowego. Uszkodzenia porodowe. Choroby przebyte w pierwszych latach życia (zapalenie mózgu, rdzenia, urazy czaszki).
2. Dysfazja dziecięca Powstaje w wyniku uszkodzenia ośrodków korowych mowy przed jej rozwojem. Uszkodzenie może być spowodowane u dzieci urazem czaszki, chorobami zakaźnymi, przez nowotwór lub zapalenie opon mózgowych. Wyróżniamy dwa typy zaburzeń: Ekspresywno-dysfatyczny (uszkodzenie ośrodków ruchowych mowy). Receptywno-dysfatyczny (uszkodzenie czynności korowego analizatora słuchu, zaburzenia słuchu fonematycznego i brak rozumienia mowy).
Zaburzenia mowy spowodowane uszkodzeniem narządu słuchu Największe znaczenie w procesie przyswajania mowy ma słuch. Osoby źle słyszące mają trudności w odbiorze mowy, wielkość tych trudności zależy od stopnia upośledzenia słuchu. Wady wymowy związane z zaburzeniami słuchu zależą od wieku, w którym nastąpiło obniżenie słyszalności, od stopnia obniżenia ostrości słuchowej, od charakteru niedosłuchu (przewodzeniowy lub czuciowonerwowy), od czasu jego trwania, oraz od środowiska w jakim dziecko żyje. Znaczne upośledzenie słuchu lub głuchota wrodzona czy nabyta występująca w pierwszych latach życia, prowadzi z reguły do niemoty. Przy głuchocie nabytej mowa już istniejąca zanika. Po 9 roku życia utrata słuchu nie powoduje zaniku mowy, gdyż dziecko nauczyło się już czytać i pisać a nawyki artykulacyjne uległy utrwaleniu.
Stopnie upośledzenia słuchu i ich wpływ na percepcję mowy przedstawia się następująco: Ubytek słuchu do 20 dB nie wpływa na rozwój mowy. Ubytek słuchu do 40 dB - to lekki stopień upośledzenia słuchu - powoduje ORM, mowa jest niewyraźna, występują błędy artykulacyjne. Ubytek słuchu do 65 dB - to średni stopień upośledzenia słuchu - powoduje ORM, duże zaburzenia artykulacji, trudności w tworzeniu pojęć i budowaniu wypowiedzi. Ubytek słuchu powyżej 80 dB - to strefa milczenia.
Przy niedosłyszalności przewodzeniowej uszkodzona jest część narządu słuchu, która przewodzi dźwięk co powoduje pogorszenie słyszalności, przede wszystkim tonów niskich - gorzej są słyszane i wymawiane głoski: a, o, u, r, p, b, n, m. Przy niedosłuchu typu czuciowonerwowego gorzej są słyszane i wymawiane głoski szczelinowe i zwatroszczelionowe: s, z, c, dz, sz, rz, cz, dż.
Mowa osób z rozszczepem podniebienia Rozszczep podniebienia jest wadą wrodzoną, rozwój mowy dziecka odbywa się w nieprawidłowych warunkach anatomicznych jamy ustnej. Upośledza ważne biologiczne funkcje prowadząc do zaburzeń: ssania, połykania, żucia, oddychania. Dziecko z rozszczepem nie ma anatomicznych warunków do prawidłowego rozwoju mowy. Zaburzenia mowy występujące w rozszczepach są spowodowane: Brakiem zwarcia podniebienno gardłowego. Obecnością szpary rozszczepowej. Zanikami mięśni oraz zniekształceniami szczękowo-zgryzowymi. W zakresie rozwoju mowy początkowo u dzieci z rozszczepem obserwuje się opóźnienie tego procesu, a potem, gdy dziecko zacznie mówić w jego mowie występuje: Rynolalia otwarta (nosowa wymowa głosek). Dyslalii złożonej (nieprawidłowa realizacja kilku a nawet wszystkich głosek) Rynofonia (nosowe zabarwienie głosu). Palatofonia (szmer głośniowy).
Zaburzenia mowy spowodowane nieprawidłową budową anatomiczną narządów mowy - dysglosja Defekty w budowie narządów artykulacyjnych pociągają za sobą konsekwencje w postaci zmiany miejsca artykulacji głosek bądź całkowitego braku ich realizacji. Zaburzenie mowy określane przez jednych autorów jako dysglosja przez innych nazywana dyslalią. Przyczynami dyslalii mogą być: 1. Zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego (nieprawidłowa budowa języka, podniebienia, zniekształcenia zgryzu, anomalie zębowe, przerost trzeciego migdałka, polipy, skrzywienie przegrody nosowej, przerost śluzówki nosa )
Zaburzenia mowy spowodowane nieprawidłową budową anatomiczną narządów mowy - dysglosja 2. Nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy (niska sprawność języka i warg, nieprawidłowa praca zwierającego pierścienia gardłowego, brak pionizacji języka) 3. Nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu (zaburzenie analizy i syntezy słuchowej, wybiórcze upośledzenie słuchu, zaburzenia słuchu fonematycznego) 4. Warunki niesprzyjające uczeniu się mowy (nieprawidłowe wzorce wymowy, nieprawidłowa atmosfera, styl wychowania i postawy rodziców, brak stymulacji rozwoju mowy).