Dwa filary ludzkiej wiedzy i dwie tradycje filozofii pierwszej Renata Ziemińska Dwa filary ludzkiej wiedzy i dwie tradycje filozofii pierwszej

Metafizyka jako filozofia pierwsza nauka o pierwszych przyczynach, które ostatecznie wyjaśniają byt, odkrywają porządek bytowy znajomość struktury bytu stanowi podstawę dalszych dociekań szczegółowych, np. na temat procesów poznawczych, dobra czy piękna. Arystoteles 384-322 pne

Sceptycyzm starożytny wątpliwości, czy metafizyka jest filozofią pierwszą pojawiły się za sprawą starożytnych sceptyków możliwość błędów i iluzji zarówno w poznaniu zmysłowym jak i rozumowym nie powinniśmy niczego twierdzić o świecie Pirron 360-270 p.n.e.

Sceptycyzm chrześcijański argumenty sceptyczne pogłębiono w ramach filozofii chrześcijańskiej wyakcentowano marność świata i człowieka, powstanie świata z niczego i jego czasowość, zależność od wszechmocy Boga. Św. Augustyn i Ockham

René Descartes 1596-1650 Kartezjusz wprowadził nowy paradygmat filozoficzny, w którym najważniejszym faktem filozoficznym stało się własne istnienie i treści własnej świadomości istnienia i własności świata należało dowodzić na ich podstawie.

Nowa filozofia pierwsza Dla Kartezjusza filozofią pierwszą staje się medytacja o pierwszej filozofii czyli metafizyce (dyskusja ze sceptycyzmem, a zatem rodzaj epistemologii) choć oficjalnie uważa jeszcze metafizykę za filozofię pierwszą (Medytacje o pierwszej filozofii).

Epistemologia jako filozofia pierwsza Dokonany przez Kartezjusza przełom zaowocował wyrazistym już stanowiskiem Kanta (1724-1804), że nie metafizyka ale epistemologia (jako krytyka czystego rozumu) jest filozofią pierwszą. Bez podmiotu nie ma przedmiotu Metafizyka schodzi na dalszy plan, przestaje być filozofią pierwszą

Kontynuatorzy Kanta Drogą Kanta kroczył Brentano, a za nim Husserl i Ingarden. Podstawą przekonania, że filozofią pierwszą jest filozofia podmiotu, a nie świata, było uznawanie pewności aktualnych danych samoświadomości Skoro wiedza na temat świata jest wątpliwa, trzeba zaczynać od danych samoświadomości.

Antoni B. Stępień, ur. 1931 spadkobierca tradycji Arystotelesa i Kanta istnieją dwie filozofie pierwsze: metafizyka i epistemologia czy nie ma w tym sprzeczności? (dwa pierwsze miejsca)

Dwie filozofie pierwsze Filozofia pierwsza to dyscyplina niezależna metodologicznie lub epistemologicznie od innych dyscyplin i nauk. „Zarówno metafizyka, jak i teoria poznania …są metodologicznie niezależne względem siebie i względem innych nauk”.

Filozofia pierwsza w sensie metodologicznym Metodologiczna zależność dziedziny W1 od dziedziny W2 polega na tym, że jedna dostarcza drugiej „niezbędnych przesłanek, definicji, teorii, aparatury badawczej lub reguł” (Stępień 1966, s.97). W tym sensie zarówno metafizyka jak i autonomiczna teoria poznania ma być filozofią pierwszą. Pytanie: dlaczego tylko te dwie dyscypliny mają być metodologicznie niezależne i czy faktycznie są niezależne?

Filozofia pierwsza w sensie epistemologicznym „W sensie epistemologicznym (autonomiczna) teoria poznania jest nauką pierwszą, o ile dostarcza kryteriów poznawania w sposób niedogmatyczny i unikający błędu petitionis principii i ciągu w nieskończoność” (Stępień 2005, s.81). Metafizyka nie jest filozofią pierwszą w sensie epistemologicznym (przewaga teori poznania).

Epistemologia jako filozofia pierwsza „teoria poznania własnymi środkami uzasadniała i oceniała własne zdania pierwsze i własne metody” (1966, s.97). Kluczowe jest tu przekonanie o dysponowaniu wiedzą niezawodną, która stanowi fundament dla całej dyscypliny. Taką niezawodną wiedzą miały być rezultaty samoświadomości towarzyszącej, która zatrzymuje regres w uzasadnianiu, ponieważ sama informuje o swojej wartości i nie potrzebuje oceny zewnętrznej.

Upadek pewności w dziedzinie samoświadomości Upadek idei pewności (kłopoty z werbalizacją, dystans czasowy i strukturalny) wstrząsnął tą koncepcją i sam Stępień przyznał w późniejszym artykule O wątpieniu i powodach błędów poznawczych (1995), że niezawodność całkowita „nie jest nam dostępna” (1995, s.186). Koniec epistemologii jako filozofii pierwszej.

Dwa punkty wyjścia „Punkt wyjścia w filozofii stanowi to, co pojawia się w polu naszej świadomości. Może to być rozumiane dwojako: (1) jako coś, co istnieje, (2) jako dana w strumieniu świadomości. Jeżeli zajmujemy pierwszą postawę, to otwieramy się na uprawianie teorii bytu” (Stępień, Punkt wyjścia w filozofii 2005, s.85). Jeśli zaś zajmujemy postawę drugą, dodajmy, otwieramy się na uprawianie epistemologii. Brak przewagi epistemologii nad metafizyką.

Hermeneutyczne koło Skoro nie ma przekonań bazowych w sensie pewności, to nie ma nigdzie początku i fundamentu, a wszystko obraca się w hermeneutycznym kole. Wszystkie dane są równie niepewne i wszystkie mogą stanowić punkt wyjścia. Nie ma zatem dyscyplin podstawowych i wtórnych, ponieważ wszystkie od siebie jakoś zależą i mogą wzajemnie się inspirować.

Zależność metafizyki od reszty wiedzy Filozofia podstawowe tezy formułuje w metafizyce, ale metafizyka jest modyfikowana przez tezy epistemologii, antropologii czy etyki. Również nauki empiryczne inspirują metafizykę, dostarczając nowych danych empirycznych i hipotez na temat struktury materii.

Zależność epistemologii od reszty wiedzy Epistemologia z kolei jest inspirowana przez tezy metafizyczne i tezy empiryczne na temat mózgu i układu nerwowego. Inspirowanie to dostarczanie przesłanek. Koniec obu filozofii pierwszych.

Brak filozofii pierwszej Wydaje się zatem, że cała wiedza ludzka jest jednym skomplikowanym systemem, w którym nie da się wskazać jednej dyscypliny podstawowej, autonomicznej, która mogłaby odegrać rolę filozofii pierwszej. Metafora kłącza

Sceptycyzm i holizm Taki sceptycyzm (niepewność) i holizm (powiązanie) wzajemnie się potwierdzają, przekreślając nadzieje na to, że przenikniemy strukturę naszych przekonań. Wielu współczesnych filozofów opisuje rozwój ludzkich przekonań jako tajemnicze koło hermeneutyczne.

Quine (1908-2000) i Gadamer (1900-2002)

Rozum praktyczny To były rozważania teoretyczne. Teza holizmu i kolistości ludzkich przekonań nie przekreśla praktycznej potrzeby przyjęcia jakiegoś punktu wyjścia. W tym momencie wracamy do problemu filozofii pierwszej w osłabionym sensie czyli problemu wyboru punktu wyjścia i przekonań bazowych.

L. Wittgenstein (1889-1951) i filozofia języka granice mojego języka są granicami mojego świata filozofia języka jest filozofią pierwszą, ponieważ jej ustalenia są podstawowe

E. Levinas (1906-1995) i etyka odkrycie dobra jest początkiem myślenia etyka jest filozofią pierwszą, ponieważ jej ustalenia są podstawowe

G. Deleuze (1925-1995) i metafora kłącza wiedza ludzka jest zrośnięta jak kłącze (fr. rhizome) nie ma początku ani końca, jest odwracalna, przystosowuje się do nowych warunków, nie zginie nawet jeśli wyrywać jej fragmenty

Metafora kłącza Wiedza ma charakter biologiczny (kłącze lepsze od sieci, odrzucona metafora budowli i pojedynczego drzewa) Rizomatyczny jest język i pamięć Krytyka idei pierwszej przyczyny i pierwszej wiedzy Rozum nie potrafi uzasadnić swojej wartości Brak możliwości racjonalnej dezaprobaty wobec przekonań i teorii Pasywna kontemplacja natury bez nadziei na poznanie prawdy Brak rozróżnienia poznania i tworzenia Słabość rozumu i koniec filozofii Brak wyjaśnienia sukcesów nauk empirycznych

Filozofia pierwsza w słabym sensie Brak filozofii pierwszej w mocnym sensie (jako dyscypliny niezależnej od innych i będącej dla nich fundamentem), nie powoduje, że wszystkie przekonania są równie dobre. Byłaby to rezygnacja z idei racjonalności. Także praktyka wymaga odróżniania przekonań lepszych i gorszych.

W nauce i życiu praktycznym Założenia ontologiczne wciąż pełnią podstawową rolę teoretyczną. Założenia na temat zdolności poznawczych podmiotu ludzkiego oraz faktyczne treści samoświadomości wciąż pozostają podstawą dalszych dociekań. Musimy zająć jakąś perspektywę poznawczą i ona dostarcza nam przekonań bazowych.

Przykład filozofii umysłu Przyjrzyjmy się, jak w hermeneutycznym kole podejmuje się problem umysłu. Zakładamy, że nie ma filozofii pierwszej w ścisłym sensie, jako nauki podstawowej i autonomicznej. Przyjmujemy tymczasowe założenia ontologiczne i epistemologiczne, które wyznaczają nasz punkt widzenia.

Świadomość to maszyna wirtualna D. Dennett (ur. 1942): halucynacje i sny rzucają światło na procesy percepcji. „To, co Kartezjusz uważał za najpewniejsze – bezpośrednie introspekcyjne ujęcie elementów świadomości – okazuje się być nawet nie całkiem prawdziwe, a raczej metaforycznym produktem ubocznym sposobu, w jaki mózgi wykonują swoje zadania przybliżania” (Dennett 1994, s.237).

T. Nagel (ur. 1937) - subiektywność a fizyka „Subiektywność świadomości jest nieredukowalną cechą rzeczywistości, bez której nie moglibyśmy uprawiać fizyki ani niczego innego i musi zajmować równie podstawowe miejsce w każdym wiarygodnym obrazie świata, jak materia, energia, przestrzeń, czas i liczby” (Nagel 1997, s.12)

F. Brentano (1938-1917) Cała nasza wiedza ma źródła w samoświadomości: „na spostrzeżeniu wewnętrznym … wznosi się jako na swojej podstawie cały gmach nauki” (Brentano 1999, s.63). Próba eliminacji wiedzy introspekcyjnej „musiałaby się równać eliminacji wiedzy w ogóle, gdyż każdy rodzaj wiedzy zależy od posiadania wiedzy introspekcyjnej” (Judycki 2004, 174).

E. Husserl (1859-1938) o roli świadomości Brak świadomości skutkuje zniknięciem świata. Bez świadomości, świat dla nas nie istnieje, a nawet gdyby obiektywnie istniał, nie moglibyśmy niczego o nim wiedzieć. „Nieobecność świadomości równa się pustce, całkowitej ciemności, a jej ponowne pojawienie się oznacza powrót do świata i światła” (Judycki 2004, s. 13).

Wiara Dennetta Dennett zakłada, że przybliżanie, które wykonuje umysł jest jednak reprezentacją świata. Odrzuca świadomość fenomenalną, ale wierzy w świadomość dostępu. Wierzy, że ludzki organizm w tajemniczy sposób dociera do świata i w ukryty dla świadomości fenomenalnej, obliczeniowy sposób zapewnia nam orientację w środowisku. Dennett zapomina jednak o zależności wiedzy w trzeciej osobie od wiedzy w pierwszej osobie.

Dwa filary ludzkiej wiedzy Trzeba uwzględnić zarówno wiedzę w pierwszej jak i trzeciej osobie. Choć obie niepewne, wzajemnie się podtrzymują (por. trójnóg Davidsona; 1917-2003). Nie powinniśmy pomijać świata i nie powinniśmy pomijać świadomości. Wiedza w 1 i 3 osobie to dwa filary, na których spoczywa gmach naszej wiedzy.

Trzeci filar Jest jeszcze wiedza w drugiej osobie, która relacjonuje poznawanie innych podmiotów. W komunikacji z innymi konstytuuje się pojęcie prawdy (Davidson). W relacjach z drugimi ja rozpoznajemy wartości moralne (Levinas). Trzy osoby gramatyczne zdradzają typy naszego doświadczenia.