„Charakterystyka wiejskich rodzin bezrolnych” mgr inż. Joanna Buks Zakład Polityki Społecznej i Regionalnej 12 - 13 grudnia 2005, Warszawa

Skala zjawiska i tendencje zmian Struktura społeczno-demograficzna ludności niechłopskiej Wiek Wykształcenie Źródła utrzymania rodzin bezrolnych Aktywność ekonomiczna Wnioski

Tabela 1. Rodziny niechłopskie w latach 1996, 2000 i 2005 Makroregiony* Udział rodzin bez gospodarstw rolnych w latach 1996 2000 2005 Ogółem 50,9 54,6 56,9 I Środkowozachodni 46,9 52,8 53,9 II Środkowowschodni 42,5 44,8 46,0 III Południowo-wschodni 46,1 47,2 51,0 IV Południowo-zachodni 72,4 71,5 74,0 V Północny 62,2 75,3 76,3 *Wyróżnionym makroregionom odpowiadają następujące województwa: I środkowozachodni – kujawsko-pomorskie i wielkopolskie; II środkowowschodni – łódzkie, mazowieckie, lubelskie i podlaskie; III południowo-wschodni – świętokrzyskie, małopolskie, podkarpackie i śląskie; IV południowo-zachodni – opolskie, lubuskie i dolnośląskie; V północny – zachodniopomorskie, pomorskie i warmińsko-mazurskie. Źródło: Ankieta IERiGŻ 1996, 2000, 2005.

Mapka 1. Zróżnicowanie przestrzenne w wysokości udziału rodzin niechłopskich w 2005 r. 50-70% powyżej 70% poniżej 50% Źródło: Ankieta IERiGŻ 2005

Tabela 2. Struktura wieku wiejskiej ludności niechłopskiej (w procentach) Makroregiony Grupy wieku* przed-produkcyjny produkcyjny w tym poprodukcyjny mobilny niemobilny Ogółem 26,5 54,0 37,0 17,0 19,5 Środkowozachodni 27,2 53,4 16,3 19,4 Środkowowschodni 21,6 48,5 32,9 15,7 29,9 Południowo-wschodni 29,8 55,0 38,8 16,2 15,2 Południowo-zachodni 24,8 56,1 36,4 19,7 19,1 Północny 28,5 57,4 39,8 17,6 14,1 wiek: przedprodukcyjny: do 17 lat włącznie; produkcyjny: 18-64 lata mężczyźni i 18-59 lat kobiety, w tym produkcyjny mobilny: 18-44 lata, produkcyjny niemobilny: 45-64 lata mężczyźni i 45-59 lat kobiety, poprodukcyjny: mężczyźni 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i więcej. Źródło: Ankieta IERiGŻ 2000.

Tabela 3. Wykształcenie ludności niechłopskiej w wieku 15 lat i więcej Makroregiony Procent osób posiadających wykształcenie ogólne zawodowe szkolne podstawowe* zasadnicze licealne, inne średnie i pomaturalne wyższe rolnicze nierolnicze Ogółem 39,0 39,1 18,3 3,6 5,0 52,9 Środkowozachodni 46,1 35,7 14,6 6,7 44,9 Środkowowschodni 49,7 30,5 16,3 3,5 5,3 42,5 Południowo-wschodni 29,2 41,3 25,5 4,0 63,8 Południowo-zachodni 38,2 43,8 14,7 3,3 4,3 55,1 Północny 35,1 44,2 17,1 5,7 54,4 * Za wykształcenie podstawowe uznano poziom objęty obowiązkiem szkolnym (łącznie z gimnazjum) Źródło: Ankieta IERiGŻ 2000.

Wykres 1. Struktura wykształcenia ludności z rodzin chłopskich i niechłopskich w 2000 roku Źródło: Ankieta IERiGŻ 2000.

Tabela 4. Źródła utrzymania wiejskich rodzin bezrolnych Makroregiony Procent rodzin według głównego źródła utrzymania z pracy* emerytury i renty pozostałe** Ogółem 49,3 46,0 4,7 Środkowozachodni 47,7 4,6 Środkowowschodni 38,2 57,6 4,2 Południowo-wschodni 56,7 38,4 4,9 Południowo-zachodni 52,6 42,3 5,1 Północny 53,0 41,6 5,4 * praca najemna, na własny rachunek, zasiłek dla bezrobotnych ** w tej grupie znalazły się rodziny, w których nie można było wyznaczyć jednego dominującego przychodu. Źródło: Ankieta IERiGŻ 2000.

Tabela 5. Aktywność zawodowa ludności niechłopskiej w wieku produkcyjnym Makroregiony Aktywni zawodowo Bierni zawodowo Stopa bezrobocia razem w tym pracujący ogółem w tym stale bezrobotni Ogółem 68,0 50,3 46,9 17,7 32,0 27,1 Środkowozachodni 64,7 48,4 46,4 16,3 35,3 25,2 Środkowowschodni 68,4 50,4 18,0 31,6 27,2 Południowo-wschodni 72,2 55,2 51,1 17,0 27,8 26,7 Południowo-zachodni 67,6 52,3 49,0 15,3 32,4 22,6 Północny 64,8 44,1 40,6 20,7 35,2 32,2 Źródło: Ankieta IERiGŻ 2000.

Wnioski Grupa populacji wiejskiej żyjącej poza gospodarstwami rolnymi stanowi coraz bardziej znaczącą część mieszkańców wsi. Z badań przeprowadzonych w 2005 roku wynika, że 57% rodzin zamieszkałych na wsi żyje poza gospodarstwem rolnym. Wysokość udziału rodzin niechłopskich w ujęciu przestrzennym jest bardzo zróżnicowana. Najwięcej takich rodzin zamieszkuje w makroregionie północnym (76%), a najmniej w makroregionie środkowowschodnim (46%). Po transformacji ustrojowej coraz bardziej istotną rolę w wyodrębnianiu się ludności niechłopskiej odgrywać zaczął napływ do tej grupy emerytów opuszczających gospodarstwa rolne. Według źródeł utrzymania rodziny niechłopskie w połowie dzieli się na zarobkowe i emeryckie. Także i ten podział wykazuje znaczące zróżnicowanie regionalne. Charakterystyka wiejskich rodzin bezrolnych wykazuje istotną rolę tej grupy w procesach zachodzących w obrębie zasobów pracy w gospodarstwach rolnych.