INSTYTUCJE GOSPODRKI RYNKOWEJ Jerzy Wilkin i Dominika Milczarek Wykład 2 System ekonomiczny jako zbiór instytucji

PLAN WYKŁADU Mechanizmy regulacji zachowań ludzkich. Systemowe podstawy gospodarki rynkowej. Dlaczego występuje tak wielka różnorodność gospodarek rynkowych? Spontaniczność i kreatywność w powstawaniu instytucji i ładu instytucjonalnego gospodarki. Efektywność gospodarowania a instytucje. Transformacja gospodarcza jako zmiana instytucjonalna.

MECHANIZMY REGULACJI ZACHOWAŃ LUDZKICH Od chaosu i „dżungli” do uporządkowanego (zinstytucjonalizowanego) społeczeństwa. Od stanu naturalnego do umowy społecznej (T. Hobbes Lewiatan 1651 r.)

MECHANIZMY REGULACJI ZACHOWAŃ LUDZKICH: Normy; Rynki; Organizacje

ROLA INSTYTUCJI Instytucje ograniczają niepewność poprzez ustanowienie stabilnych zasad (norm) ludzkich działań i interakcji. Instytucje zakreślają możliwości i ograniczenia, jakie stwarza społeczeństwo. Organizacje są tworzone (kreowane) po to, aby wykorzystywać te możliwości dla potrzeb członków i organizacji.

ROLA INSTYTUCJI Instytucje społeczne są tym, dzięki czemu dokonuje się przystosowanie się niespołecznego z natury człowieka do – równie naturalnego – współdziałania z innymi ludźmi, które staje się konieczne w miarę tego jak ziemia się zaludnia. Im ludzi jest więcej, tym bardziej muszą być zorganizowani – zgodnie z prawem, że przyrost masy powoduje komplikowanie się struktury i różnicowanie funkcji (M. Spencer).

POJĘCIE INSTYTUCJI Instytucje opisywane są we wszystkich naukach społecznych, Ale mają różne znaczenia: dla antropologów i socjologów – trwały stosunek społeczny lub powtarzające się działanie o określonych prawidłowościach, dla prawników – jednostka organizacyjna lub zespół norm regulujących typowy stosunek społeczny (np. instytucja małżeństwa).

POJĘCIE INSTYTUCJI Brak jednolitego i ścisłego pojęcia instytucji w ekonomii. Instytucje: relatywnie stabilne zbiory powszechnie uznawanych i realizowanych oczekiwań dotyczących zachowań ludzkich. wszelkie formy ograniczeń, jakie ludzie wymyślili w celu kształtowania swoich zachowań. prawne, administracyjne i zwyczajowe relacje powtarzających się ludzkich interakcji (North 1997, Pejovich 1990).

SYSTEMOWE PODSTAWY GOSPODARKI RYNKOWEJ System ekonomiczny jako zbiór powiązanych ze sobą instytucji. Gospodarowanie w ramach systemu: systemowe uwarunkowanie celów i efektywności gospodarowania.

SYSTEMOWE PODSTAWY GOSPODARKI RYNKOWEJ „System gospodarczy” (w wąskim ujęciu) to organizacje i reguły instytucjonalne, które determinują działalność gospodarczą i jej wyniki (Balcerowicz 1990). W literaturze nazywany określany też jako: „czynniki systemowe” (Pajestka) „system funkcjonowania gospodarki” „mechanizm gospodarczy” „sfera regulacji” (Kornai) „porządek gospodarczy” („ład gospodarczy” - całość reguł prawnych i norm społecznych wiążących procesy gospodarcze, Leipold).

SYSTEMOWE PODSTAWY GOSPODARKI RYNKOWEJ Systemowe podstawy gospodarki rynkowej (kapitalistycznej): Rynek jako podstawa koordynacji działalności gospodarczej; Własność prywatna jako główna forma własności środków produkcji; Względna autonomia polityki i gospodarki (ograniczona rola państwa w gospodarce); Swoboda działalności gospodarczej.

SYSTEMOWE PODSTAWY GOSPODARKI RYNKOWEJ Dlaczego występuje tak wielka różnorodność gospodarek rynkowych? Dlaczego występuje jeszcze większe zróżnicowanie efektów funkcjonowania różnych gospodarek rynkowych? Dlaczego jednym krajom udaje się odnieść sukces gospodarczy a innym nie? Odpowiedzi na te pytania w dużym zakresie trzeba szukać w sferze rozwiązań instytucjonalnych.

SYSTEMOWE PODSTAWY GOSPDARKI RYNKOWEJ Wraz z ograniczeniami neoklasycznej ekonomii (daną technologią i ograniczonymi zasobami) instytucje wyznaczają: dostępne dla jednostek możliwości wyboru w postaci kosztów produkcji i transakcji; zakres, formy i dochodowość działań jednostek. Instytucje kształtują strukturę bodźców w gospodarce: prowadzą gospodarkę ku rozkwitowi, stagnacji lub upadkowi.

EFEKTYWNOŚĆ GOSPODAROWANIA A INSTYTUCJE Wzrost PKB per capita w krajach słabo rozwiniętych i krajach o wysokim poziomie dochodu (rocznie w %) Źródło: na podstawie danych World Development Indicators 2002.

EFEKTYWNOŚĆ GOSPODAROWANIA A INSTYTUCJE Tradycyjne badania dotyczące wzrostu gospodarczego koncentrowały się na bezpośrednich przyczynach wzrostu takich jak: akumulacja kapitału (fizycznego i ludzkiego) oraz wpływ polityki makroekonomicznej i strukturalnej. Najnowsze prace próbują natomiast wyjaśnić różnice w poziomie dochodów i wielkości wzrostu gospodarczego wskazując na znaczenie jakości instytucji.

EFEKTYWNOŚĆ GOSPODAROWANIA A INSTYTUCJE „Dobre” instytucje to takie, które: tworzą strukturę bodźców redukujących niepewność i wspierających efektywne rynki (dóbr i czynników produkcji) i w ten sposób przyczyniają się do lepszych wyników gospodarczych. Funkcje wypełniane przez „dobre” instytucje: przekazywanie informacji, wdrażanie uprawnień własnościowych i kontraktów, zwiększanie poziomu konkurencji (Raport Banku Światowego z 2002 r.).

EFEKTYWNOŚĆ GOSPODAROWANIA A INSTYTUCJE Przykłady badań empirycznych: Rewolucja przemysłowa i towarzysząca jej ekspansja wzrostu gospodarczego (North 1981, 1990). Wzrost gospodarczy możliwy dzięki umacnianiu praw własności, co zwiększyło stopę zwrotu z prywatnych inwestycji i wprowadzania innowacji. Anglia i Holandia wyprzedziły gospodarczo Francję i Hiszpanię w XVII w. głównie dzięki efektywnemu wdrażaniu uprawnień własnościowych.

EFEKTYWNOŚĆ GOSPODAROWANIA A INSTYTUCJE Przykłady badań empirycznych: Doświadczenia okresu kolonialnego w XVII-XIX w., a jakość tworzonych instytucji i możliwości rozwoju gospodarczego (Acemoglu, Johnson i Robinson 2001, 2002). „Osiedleńczy” typ kolonizacji (USA, Australia i Nowa Zelandia) pozwolił na zwiększanie inwestycji i wzrost gospodarczy. W koloniach „łupieżczych” (kraje Afryki i Ameryki Łacińskiej), tworzone instytucje służyły utrzymywaniu kontroli i wykorzystywaniu zasobów naturalnych, co negatywnie wpływało na rozwój gospodarczy. Rodzaj kolonizacji zależał od warunków geograficznych.

EFEKTYWNOŚĆ GOSPODAROWANIA A INSTYTUCJE W badaniach empirycznych np.: Indeks wolności ekonomicznych Indeks praw obywatelskich Zagregowane indeksy (Bank Światowy): politycznej stabilności, efektywności instytucji rządowych, zasady praworządności, kontroli korupcji.

PKB per capita a zasada praworządności (2000 r.) Źródło: na podstawie danych World Development Indicators 2002 i Aggregate Governance Indicators 1996-2002

EFEKTYWNOŚĆ GOSPODAROWANIA A INSTYTUCJE Pytanie, przed którym stoją obecnie naukowcy oraz politycy, nie brzmi „czy instytucje mają znaczenie” a raczej, „które instytucje mają największe znaczenie i jak je zbudować?” (Rodrik 2000) Spontaniczność i kreatywność w tworzeniu instytucji (np. normy moralne a prawo)

TRANSFORMACJA GOSPODARCZA Transformacja systemowa jako wielka zmiana instytucjonalna: Gruntowna zmiana podstawowych instytucji gospodarczych i politycznych Przejście od systemu socjalizmu państwowego do systemu kapitalistycznego

TRANSFORMACJA GOSPODRACZA Upadek komunizmu na początku lat 90-tych: Zniszczenie większości formalnych ram instytucjonalnych. Przetrwanie wielu nieformalnych reguł. Brak wiedzy jak stworzyć efektywne rynki polityczne, które zawierają: Zbiór reguł formalnych; Uzupełniające normy; Mechanizmy wspierające reguły.

TRANSFORMACJA POLSKIEJ GOSPODARKI JAKO PROCES ZMIAN INSTYTUCJONALNYCH Instytucjonalne cechy socjalizmu państwowego: Własność kolektywna (państwowa i spółdzielcza) o trudno identyfikowalnych uprawnieniach własnościowych; Planowanie centralne jako podstawa systemu regulacji gospodarczej (plan zamiast rynku); Brak rozdzielenia sfery publicznej od sfery prywatnej;

TRANSFORMACJA POLSKIEJ GOSPODARKI JAKO PROCES ZMIAN INSTYTUCJONALNYCH Instytucjonalne cechy socjalizmu państwowego (cd.): Wszechogarniająca rola państwa, kierowanego przez partię komunistyczną; Brak „trójpodziału władzy”; Zamknięty charakter gospodarki społeczeństwa i państwa.

TRANSFORMACJA POLSKIEJ GOSPODARKI JAKO PROCES ZMIAN INSTYTUCJONALNYCH Znaczenie umowy społecznej „okrągłego stołu”: Pokojowy charakter „rewolucji systemowej”; Rewolucja bez „jakobinizmu” – znaczenie utrzymania encompassing interests (M. Olson) w nowych warunkach systemowych; Wkomponowanie ruchu „Solidarności” w proces transformacji systemowej.

TRANSFORMACJA POLSKIEJ GOSPODARKI JAKO PROCES ZMIAN INSTYTUCJONALNYCH Urynkowienie i liberalizacja gospodarki: Uwolnienie cen i likwidacja luki popytowej; Otwarcie granic na obroty handlowe; Demonopolizacja; Wprowadzenie swobody działalności gospodarczej.

TRANSFORMACJA POLSKIEJ GOSPODARKI JAKO PROCES ZMIAN INSTYTUCJONALNYCH Prywatyzacja: Dlaczego w Polsce nie wprowadzono powszechnej prywatyzacji? Prywatyzacja założycielska i prywatyzacja kapitałowa, jako najważniejsze formy prywatyzacji; Brak powszechnej reprywatyzacji; Wolne tempo prywatyzacji „socjalistycznych przemysłów” – uwarunkowania społeczne i polityczne;

TRANSFORMACJA POLSKIEJ GOSPODARKI JAKO PROCES ZMIAN INSTYTUCJONALNYCH Prywatyzacja (cd.): Fiasko ograniczonego Programu Powszechnej Prywatyzacji z 1995 r. Prywatyzacja jako wynik przetargu politycznego; Uwaga M. Friedmana o znaczeniu prywatyzacji w procesie transformacji post-socjalistycznej. J. Stiglitz o prywatyzacji w Rosji: „anarchiczna kradzież wszystkiego wszystkim”. Wysoka ocena procesów reform, w tym prywatyzacji w Polsce.

NOWE PODEJŚCIE DO REFORM GOSPODARCZYCH Wybór rynkowej drogi transformacji w krajach post-socjalistycznych – „konsens waszyngtoński” Nowe spojrzenie na reformy: doświadczenia procesu transformacji krajów post-socjalistycznych, rozwój badań instytucjonalnych.

NOWE PODEJŚCIE DO REFORM GOSPODARCZYCH Reformy „drugiej generacji”: zmniejszanie korupcji, uniezależnienie instytucji monetarnych i fiskalnych od grup nacisku, zapewnienie funkcjonowania władzy jurysdykcyjnej, etc. pokonanie nieefektywności wcześniejszych reform.