RACJONALIZM, RELATYWIZM, OBIEKTYWIZM wg A. Chalmersa Agnieszka Grześkowiak nr 550

RACJONALIZM Skrajny racjonalista twierdzi, że istnieje jedno, ponadczasowe i uniwersalne kryterium, za pomocą którego można oceniać względną wartość konkurencyjnych teorii. Dla indukcjonisty będzie to stopień w jakim dana teoria została potwierdzona w indukcyjny sposób poprzez uznane fakty. Falsyfikacjonista z kolei uzna za nie stopień falsyfikowalności nie obalonych teorii. Ze względu na uniwersalność i ahistoryczność takiego kryterium można badać nim zarówno teorie Arystotelesa, jak i Kopernika, czy też Freuda. Racjonalny uczony odrzuca teorie niezgodne z kryterium i wybiera taką, która spełnia je najlepiej, uznając ją za prawdziwą , prawdopodobną, lub w przybliżeniu prawdziwą.

Różnica między nauką i nie nauką Według racjonalisty tylko te teorie są naukowe, które przejdą sprawdzian ustanawiany przez uniwersalne kryterium naukowości, a wysoką wartość posiada tylko ta wiedza, którą rozumiemy jako proces dochodzenia do prawdy, gdyż prawda, racjonalność, a więc i nauka są dobre same w sobie. Wynika stąd dlaczego: Indukcjonistyczny racjonalista uważa astrologię, której nie da się wyprowadzić indukcyjnie z faktów za nie naukę Falsyfikacjonista uważa niefalsyfikowalny marksizm za nie naukę

RELATYWIZM Według relatywisty decyzja o uznaniu teorii naukowych za lepsze lub gorsze zależy nie od uniwersalnego kryterium, lecz od jednostek lub społeczności, które dokonują takich ocen, patrząc na to co uważają za ważne lub wartościowe. Stąd też kryteria oceny wartości teorii zależą od wartości lub zainteresowań wyznawanych przez naukowców. Przykładem pokazującym relatywizm w odniesieniu do jednostek ludzkich jest stwierdzenie Pitagorasa „człowiek jest miarą wszechrzeczy”. Relatywizm w kontekście pewnych społeczności ludzkich wyraża Kuhn w stwierdzeniu, że „nie ma standardu wyższego niż zgoda zainteresowanej społeczności”.

Różnica między nauką i nie nauką Skrajny relatywista twierdzi, że różnica między nauką i nie nauką jest znacznie bardziej arbitralna i mniej istotna, niż uważa racjonalista. Według relatywisty nie istnieje żadna unikalna kategoria „nauka”, która byłaby istotnie wyższa od innych form wiedzy, choć zgadza się on, że jednostki i społeczności nadają jej dużą rangę. Jednak jeśli „nauka” jest ważna w naszym społeczeństwie, to badać należy nasze społeczeństwo, a nie istotę nauki.

LAKATOS – obrońca racjonalizmu Lakatos twierdził, że centralnym problemem filozofii nauki jest problem ustanowienia uniwersalnych warunków, w których teoria jest naukowa, zaś rozwiązaniem problemu powinna być wskazówka czy akceptacja teorii naukowej jest racjonalna czy nie. Uważał, że stanowisko relatywistyczne uniemożliwia krytykę standardów danej społeczności i że głoszone przez relatywistów teorie stają się kwestią psychologii tłumu i wynikiem propagandy. Według niego metodologia naukowych programów badawczych jest najlepszym narzędziem do zbliżania się do prawdy. Rywalizacja między programami doprowadza do rozwoju nauki. O tym który program jest lepszy decyduje postępowość.

LAKATOS c.d. Lakatos przedstawił własne uniwersalne kryterium racjonalności (naukowości), potwierdzone przez doświadczenie hipotezą, o której poprawności świadczyć miały jego badania z historii fizyki. Metodologia miała być oceniana ze względu na to, czy pozwala ona wyjaśnić to, co uznaje się za „dobrą” naukę i historię.

Uzasadnienie metodologii - przykład Metodologii Lakatosa można użyć w celu identyfikacji programu, który uzyskał silne poparcie w społeczności naukowej, ale który jest nie zgodny z metodologią naukowych programów badawczych. Umożliwia ona odkrycie przyczyny zewnętrznej odpowiedzialnej za to silne poparcie np. interwencji rządu, czy też monopolu przemysłowego. Jeśli jakiś epizod z historii nauki nie spełnia wymogów metodologii i nie da się znaleźć wyjaśnienia dla niego to stanowi to argument przeciw tej metodologii, zwłaszcza gdy istnieje konkurencyjna wyjaśniająca epizod metodologia.

Krytyka metodologii Lakatosa Metodologia Lakatosa nie oferuje żadnej porady naukowcom, którzy chcą przyczynić się do postępu naukowego. Nie wynika z niej, że uczony powinien przyjmować programy postępowe i porzucać zdegenerowane. Jest możliwe, że zdegenerowany program stanie się konkurencyjny i odwrotnie. Metodologia jest hipotezą, która powinna być sprawdzana w świetle danych z historii fizyki. Lakatos uznawał fizykę za wiedzę racjonalną i dobrą. Według niego każde badanie, nie posiadające głównych cech fizyki nie jest nauką i z racjonalistycznego punktu widzenia jest niższą formą wiedzy.

KUHN - relatywista Kryteria określające, która z konkurencyjnych teorii jest lepsza: poprawność przewidywań (zwł. ilościowych), równowaga między problemami ezoterycznymi i kwestiami codziennymi, ilość różnych rozwiązywanych problemów, prostota, zakres, zgodność z innymi specjalnościami. Kryteria Kuhna są wartościami uznawanymi przez daną społeczność naukową opartymi na analizie psychologicznej lub socjologicznej.

KUHN c.d. Wartość teorii jest rozstrzygana w świetle standardów odpowiedniej wspólnoty naukowej, zmieniającymi się wraz z jej kulturowym i historycznym otoczeniem. Kuhn nie uważał się za relatywistę, pomimo że jego koncepcja najbliższa jest relatywizmowi i prowadzi do wniosku, że to co jest uznawane za problem, zależy od paradygmatu lub społeczności naukowej.

Przykład W XIX w. za bardzo ważny problem uznano określenie ciężarów atomowych i cząsteczkowych naturalnie występujących pierwiastków i związków chemicznych. Jednak w XX w. okazało się, że są one mało interesującą mieszaniną izotopów i że cały wysiłek XIX-stowiecznych chemików był pozbawiony sensu tak jak nie ma sensu badać przeciętnej wagi zbioru pustych i mniej lub bardziej opróżnionych butelek.

Kryterium demarkacji Kuhna Według Kuhna nie istnieją logicznie przekonywujące kryteria wyboru teorii. Uczeni dokonują wyborów na podstawie usankcjonowanych grupowo wartości w danej wspólnocie naukowej. O przynależności do nauki bądź nie-nauki decyduje stopień w jakim działalność badawcza jest w stanie podtrzymać tradycję nauki normalnej.

Krytyka kryterium Kuhna Popper uważał, że kryterium Kuhna przypisuje niewłaściwą rangę krytyce w badaniach naukowych, Lakatos twierdził, że pomija ono znaczenie konkurencji między programami badawczymi, Feyerabend dowodził, że rozróżnienia Kuhna miały prowadzić do tego, że organizacje przestępcze i filozofia oksfordzka powinny być zaliczane do nauki.

Lakatos a Kuhn Obydwaj zakładają, że nauka jest czymś lepszym od innych typów badań oraz uważają naukę za wzorzec racjonalności – to wyróżnia Kuhna spośród relatywistów. Koncepcja Lakatosa jest lepsza pod względem możliwości poddania krytyce decyzji wspólnoty naukowej (u Kuhna nie jest to możliwe). Chalmers podsumowuje swoje rozważania stwierdzeniem, że Lakatosowi nie udało się sformułować racjonalistycznej koncepcji nauki, zaś Kuhn nie dążąc do tego sformułował koncepcję relatywistyczną.

INDYWIDUALIZM Z indywidualistycznego punktu widzenia wiedza jest szczególnym zbiorem przekonań, głoszonych przez jednostki ludzkie i zamieszkujących w ich umysłach lub mózgach. Żeby przekonanie było elementem wiedzy musi istnieć sposób na uzasadnienie go przez odwołanie do odpowiednich danych doświadczenia. Pojawia się jednak problem nieskończonego regresu racji, polegającego na tym, że jeśli chcemy uzasadnić jakieś zdanie, odwołujemy się do innego, ale to użyte jako uzasadnienie też musimy jakimś uzasadnić itd.

Przykład – nieskończony regres racji Chcę uzasadnić I prawo Keplera o tym, że planety poruszają się po torach eliptycznych wokół Słońca. Zamierzam udowodnić jego poprawność prawami Newtona. Muszę posiadać też jakieś uzasadnienie dla praw Newtona. Jeżeli znajdę jakieś potwierdzenie dla praw Newtona, okazuje się że potrzebuje uzasadnienia dla tego potwierdzenia itd. Rozwiązaniem regresu racji jest fundament wiedzy, czyli taki zbiór zdań, który uzasadnia się sam. Stąd dochodzimy do dwóch sposobów poznawania świata: za pomocą umysłu lub zmysłów.

Racjonalizm a Empiryzm Według klasycznego racjonalisty prawdziwe fundamenty wiedzy są poznawalne za pomocą umysłu. Są nimi aksjomaty np. ”przez 2 punkty na płaszczyźnie można przeprowadzić tylko 1 prostą”. Prawdziwość takich twierdzeń zapewnia prawdziwość wszystkich innych wynikłych drogą dedukcji. Według klasycznego empirysty prawdziwy fundament wiedzy poznać można za pomocą zmysłów. Zdania uzyskane w ten sposób umożliwiają nam budowanie dalszej wiedzy poprzez wnioskowanie indukcyjne.

OBIEKTYWIZM Obiektywizm (czyli przeciwieństwo indywidualizmu) jest poglądem, według którego wszystkie składniki wiedzy posiadają własności i cechy, dzięki którym wykraczają one poza dziedzinę przekonań i stanów świadomości tworzących je i rozmyślających o nich jednostek ludzkich. Do argumentów na rzecz obiektywizmu należą: - zdania składające się na wiedzę na określonym etapie posiadają własności które nie muszą być uświadamiane przez indywidualnych uczonych. - teorie naukowe często mają konsekwencje niezamierzone przez twórców, którzy nie byli ich świadomi. - teorie naukowe posiadają niezależną od umysłów uczonych obiektywną strukturę oraz mają własności, które mogą być rozumiane lub nie przez uczonych.

Przykład Popper przeprowadził analogię między obiektywnie istniejącymi sytuacjami problemowymi w nauce i domkiem dla ptaków w jego ogrodzie. Domek stanowił istniejącą sytuację problemową i sposobność do wykorzystywania przez inne ptaki. Któregoś dnia jakieś ptaki wykorzystały sposobność i zbudowały w domku gniazdo. Ptaki stanęły przed problemem i sposobnością, bez względu na to czy by się do niej odniosły, czy też nie.

Stosunek obiektywistów do teorii Sytuacje problemowe (inaczej obiektywne możliwości) w teoretycznej strukturze nauki istnieją, czy ich istnienie jest rozważane przez uczonych i przez nich wykorzystywane czy nie. Obiektywista badając teorie lub program badawczy zwraca uwagę na cechy teorii lub programu, nie zaś na poczucie przekonania lub innego rodzaju postawy jednostek czy grup uczonych. Zwraca uwagę na związki między teoriami, próbując wykazać, że jedna jest lepsza od drugiej, a nie na wiarę autora w prawdziwość swojej teorii.

Nauka jako praktyka społeczna Nauka na określonym etapie staje się zbiorem technik formułowania, stosowania i sprawdzania teorii, z których się składa. Według J. R. Ravetza „Wiedza naukowa jest wynikiem złożonego wysiłku społecznego, powstaje jako produkt pracy wielu specjalistów w drodze ich interakcji ze światem natury”. Istotną cechą praktycznej nauki jest eksperyment, czyli skonstruowana sztucznie sytuacja w celu zbadania pewnej teorii. Konstruując doświadczenie eksperymentator używa wiadomości uzyskanych z podręczników, ale przede wszystkim z prób i błędów oraz wymiany poglądów z doświadczonymi kolegami. Wyniki eksperymentatora następnie muszą przejść przez szereg testów, tak by na koniec mogły zostać opublikowane.

Obiektywizm wg Poppera, Lakatosa, Marksa Zarówno Popper, jak i Lakatos zgadzali się z obiektywistyczną teorią nauki. W pewnym stopniu obiektywistyczną teorią jest również materializm historyczny, Marksowska teoria społeczeństwa i przemian społecznych, w której obiektywistyczne podejście odnosi się nie tylko do nauki, ale i społeczeństwa jako całości. Obiektywizm Marksa zawiera się w stwierdzeniu, że „to nie świadomość określa byt, lecz byt społeczny określa świadomość społeczną”.