FILOZOFIA A EKONOMIA KAROLINA GROMASZEK

Człowiek ekonomiczny - istota racjonalna Teoria publicznego wyboru stanowi próbę przełożenia działań racjonalnej jednostki na decyzje zbiorowe. Teoria ta posługuje się pojęciem homo oeconomicus, jednostki działającej racjonalnie tzn. zmierzającej do maksymalizacji zysku. Pojęcie racjonalności zostało zakwestionowane przez ekonomię behawioralną, która podkreśla, że w działaniach jednostki na rynku widoczne są elementy irracjonalne.

Koncepcje: 1. J. S. Mill uważał, że człowiek wybiera „ największą spodziewaną użyteczność” racjonalnie. Na tym założeniu opiera się nowoczesna teoria racjonalnych oczekiwań. Mówi ona, że ludzie nie opierają swych działań tylko na własnym doświadczeniu lecz na dostępnych informacjach. 2. Buchanan poszukuje odpowiedzi na pytanie: jakie instytucje najlepiej przekształcają interes prywatny w publiczny ? Uważa on, iż lepiej założyć egoizm niż altruizm w ogólnej teorii wyjaśniania zachowań ludzkich. 3. Problem związany z racjonalnością podjął A. Sen. Nawiązuje on do rozbieżności w teorii A. Smitha, o dwoistej wizji człowieka. Sen do teorii ekonomicznej wprowadza dodatkowe pojęcia: współodczuwanie zobowiązanie.

Krytyka wyrażona przez Sena. Ekonomiczna teoria użyteczności traktuje osobę jako posiadającą jedną preferencję: w sytuacji gdy zaistnieje potrzeba, objawia się preferencja maksymalnej użyteczności. Według Sena opis ten zakłada zbyt ubogą strukturę zachowania jednostki. Teoria ekonomii przyjmuje założenia o racjonalności działań jednostki. Teorie racjonalności są konsekwencjonalistyczne: ocenia się czyny i wybory poprzez ich konsekwencje. Sen uważa, że definicję racjonalności można pokazać jako spójność wyborów i wtedy irracjonalne z pozoru działania mogą okazać się racjonalne.

Głównym celem rozważań Sena jest zakwestionowanie założenia o niezmiennym dążeniu jednostki do realizacji własnego interesu, przejawiającym się w każdym jej czynie. Teza Sena brzmi: trzeba potraktować zobowiązanie jako część zachowania jednostki. W różnych odmianach teorii wyboru publicznego poszukuje się obecnie nowego modelu działań jednostki. Niewątpliwie dotychczasowa, tradycyjna wizja człowieka ekonomicznego okazała się niewystarczająca nawet w samej ekonomii, więc konieczne stało się wzbogacenie o wymiar etyczny. Prowadzi to do wniosku, że podjęta w ramach teorii wyboru publicznego próba interdyscyplinarnego połączenia filozofii politycznej, ekonomii i etyki umożliwia pełniejsze wyjaśnienie zjawisk życia zbiorowego.

Dylematy racjonalności Racjonalizm: stoicki - miał charakter etyczny. Pojawia się pojęcie rozum wybierający, a racjonalność oznacza tu umiejętność dokonywania rozumnych wyborów. Według Diogenesa z Babilonu: być racjonalistą etycznym to postępować rozumnie w wyborze. Według Marka Aureliusza jest umiejętnością dokonywania rozumnych wyborów, przy czym rozum jest też zasadniczym źródłem wartościowania w polityce. Proces myślowy - odmawia się racjonalności czynom ludzkim, mówiąc o irracjonalnych pobudkach działania albo upatrując przyczyny działania jednostki w uwarunkowaniach społecznych, politycznych lub gospodarczych.

Racjonalizm cd. Kartezjusz badał rozum jako władzę poznawczą, a problem rozróżniania prawdy i błędu wydawał mu się istotniejszy od kwestii określania dobra i zła. Widział możliwość zbudowania racjonalnej etyki,której podstawą była metafizyka. Toteż racjonalne postępowanie było więc wyborem zasad ustalonych przez Boga, wyborem wolnym, ponieważ zawsze człowiek może powiedzieć Bogu „nie” i odrzucić te zasady. Wolność nieograniczona i rozum w tym samym stopniu przysługiwały jedynie Bogu. Rozwiązanie to pozwalało pogodzić racjonalność działania jednostki z jej wolnością. Było to rozwiązanie problemu na gruncie metodologiczno - epistemologicznym. Racjonalność w sensie metodologicznym definiuje się jako sposób postępowania, oceny z punktu widzenia zgodności tej wiedzy z obiektywnym stanem rzeczy.

Współcześnie racjonalność działania jednostek jest oceniana niezależnie od efektów, natomiast określa się ją ze względu na relację między subiektywną wiedzą jednostki a jej działaniem w danej sytuacji. David Gauthier broni tezy o racjonalności działań jednostki, która w hobbesowskim stanie natury toczy wojnę przeciw wszystkim. Hobbes - ludzie kierują się instynktem i irracjonalnie walczą ze sobą, zamiast współpracować. Gauthier próbuje stworzyć etykę racjonalną, nieodwołującą się do metafizycznych założeń i nieopartą na teologicznych podstawach. Koncepcja ta jest mocno osadzona w tradycji liberalizmu klasycznego. Usiłując zdefiniować działanie etyczne jako działanie racjonalne, filozof napotyka na pewne trudności. Jest to brak pełnej wiedzy jednostki o intencjach i zamiarach innych osób, z którymi wchodzi ona w owe relacje. Bernard Williams uważa, że potęga rozumu oznacza tyle- nie możemy wierzyć bezkrytycznie teoriom, tylko dlatego iż zostały podane przez wielkiego filozofa.

Przydatność koncepcji zdrowego rozsądku do rozstrzygnięcia problemu praktycznej racjonalności. Krytycy i zwolennicy Kant - to naturalista czystego rozumu. Uważa „że mianowicie całym naszym rozumem nie możemy nigdy wyjść poza zakres doświadczenia” Krytykuje ostro koncepcje zdrowego rozsądku bądź rozumu, który sięga w dziedzinę metafizyki. Zwolennikiem filozofii zdrowego rozsądku był Michał Wiszniewski. Utożsamił on zdrowy rozsądek z inteligencją praktyczną, wręcz z zaradnością życiową, która jest cechą niektórych ludzi, niezbyt wybitnych pod względem zalet intelektu. Reid ( twórca zdrowego rozsądku) twierdził, że większość ludzi ma tylko zdrowy rozsądek, zaś zdatny do wnioskowania rozum przysługuje tylko nielicznym.

Zdrowy rozsądek a współczesna filozofia polityczna. We współczesnej filozofii społecznej i politycznej daje się zaobserwować pewnego rodzaju nawiązanie do koncepcji „common sense’u”. Ekonomia jest teorią w której człowiek jawi się jako istota racjonalna „homo oeconomicus”, zdolna do dokonywania wyborów i kierująca się zasada maksymalnej użyteczności. Co to jest umysł ekonomiczny, a czym jest zdrowy rozsądek? Przez zdrowy rozsądek Pettit rozumie: potoczny sposób myślenia i postrzegania świata. Natomiast umysł ekonomiczny - specyficzne założenia przyjmowane przez ekonomistów w odniesieniu do umysłów jednostek, których zachowania opisują.

. Powszechnie w ekonomii przyjmuje się pewne założenia: ludzkie działanie jest zawsze skoncentrowane na sobie w mniejszym stopniu uwzględniają zasady moralne i pragnienia innych osób. Wyjaśnienie Pettita może być stosowane do wszystkich zachowań, godzi umysł ekonomiczny ze zdrowym rozsądkiem. Paradoks racjonalności. Okazało się,że ludzie cenią sobie pracę i zatrudnienie, a także partycypację w rządzeniu krajem, wyżej niż inne dobra , np.. bogactwo, majątek. To zmienia cała teorie gdyż, aby owe preferencje mogły być zrealizowane w społeczeństwie, musimy uwzględnić potrzeby innych ludzi.

Podsumowanie Zdrowy rozsądek może być rozważany jako: pozaintelektualna zdolność, np.. Powszechne uczucie moralne, instynkt moralny. Kierunek wskazany przez Hume’a, który odrzucał zdrowy rozsądek jako kategorię poznawczą, uznawał zaś jego zastosowanie w etyce i polityce. Metoda uzasadniania twierdzeń w filozofii politycznej. Za prekursora owego antymetafizycznego podejścia wypada uznać Adama Smitha, który postrzegał swą postawę badawczą jako bliską funkcji „ oświeconego mechanika”. Walor metodologiczny. Można bowiem sprowadzić do niego i wytłumaczyć za jego pomocą wszelkie ludzkie zachowania (P. Pettit).