Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego. Świadczenia rodzinne dr hab. Gertruda Uścińska Uniwersytet Warszawski Ekspert krajowy w programie trESS (Training and reporting on European Social Security) dotyczącym implementacji przepisów wspólnotowych w zakresie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego Ekspert, kierownik grupy prawnej odpowiedzialnej za przygotowanie ustawodawstwa polskiego do stosowania prawa wspólnotowego Autor licznych publikacji i ekspertyz w kraju i za granicą z zakresu koordynacji

Rozdział 7, Tytuł III rozporządzenia 1408/71 (art Rozdział 7, Tytuł III rozporządzenia 1408/71 (art. 72-76a) oraz rozdział 7 i 8 (art. 85-92) rozporządzenia 574/72 Rozdział 8, Tytuł III rozporządzenia 1408/71 (art. 77-79)

Pojęcie świadczenia rodzinne i zasiłki rodzinne

Świadczenia rodzinne - zgodnie z art. 1 lit Świadczenia rodzinne - zgodnie z art. 1 lit. u) pkt i) rozporządzenia 1408/71 są to wszelkie świadczenia pieniężne lub w naturze przeznaczone na wyrównanie kosztów utrzymania rodziny przewidziane przez ustawodawstwo danego kraju. Świadczenia te nie obejmują specjalnych zasiłków z tytułu urodzenia lub adopcji dziecka, które są wymienione w Załączniku II (w części 2) rozporządzenia 1408/71.

Zasiłki rodzinne – zgodnie z art. 1 lit Zasiłki rodzinne – zgodnie z art. 1 lit. u) pkt i) rozporządzenia 1408/71 są to okresowe świadczenia pieniężne przysługujące w zależności od liczby członków rodziny oraz jeżeli ustawodawstwo krajowe tak stanowi – od wieku członków rodziny.

W kwestii uznania danego świadczenia za rodzinne orzeczenia Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości podkreślają, że nie jest decydujący sposób klasyfikacji danego świadczenia w prawie krajowym. Decydujące znaczenie mają cechy konstytutywne danego świadczenia, a przede wszystkim jego cel, tzn. czy celem tym jest udzielenie pomocy rodzinie mającej na utrzymaniu dzieci (orzeczenie w sprawie C-255/99 Humer dotyczące zaliczki na poczet alimentów; orzeczenie C-333/00 Paivikki Maaheimo dotyczące zasiłku z tytułu opieki nad dzieckiem w domu.

Trybunał uznał, że celem bezpośrednim wypłaty świadczenia jest wprawdzie zorganizowanie opieki nad dzieckiem w domu, jednakże świadczenie to dotyczy także kosztów opieki i edukacji, i z tego powodu zmniejsza koszty utrzymania rodziny. Spełnia więc kryterium świadczeń rodzinnych podlegających koordynacji.

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem świadczenie jest traktowane jako z zabezpieczenia społecznego wówczas, gdy warunki nabycia prawa do niego nie pozostają w żadnym związku z koniecznością oceny każdego indywidualnego przypadku i potrzeb wnioskodawcy, jak również każdy indywidualny przypadek nie podlega tzw. władzy dyskrecjonalnej, tzn. sferze działania, w której organ państwowy może rozstrzygać według swojego przekonania, w granicach tzw. swobodnego uznania.

Sumowanie okresów ubezpieczenia, zatrudnienia lub pracy na własny rachunek

Systemy świadczeń rodzinnych w państwach członkowskich można podzielić generalnie na: 1) systemy powszechne (bezskładkowe) 2) systemy składkowe

W systemach powszechnych nabycie prawa do świadczeń rodzinnych nie jest uzależnione od faktu posiadania okresów ubezpieczenia. Świadczenia są przyznawane dzieciom mieszkającym w danym kraju lub osób, które spełniają warunek zamieszkania, a także inne ustalone kryteria, np. dochodowe.

W systemach składkowych prawo do świadczeń rodzinnych jest uwarunkowane przebyciem ustalonych okresów zatrudnienia lub ubezpieczenia. W art. 72 rozporządzenia 1408/71 ustalono zasadę sumowania okresów ubezpieczenia, zatrudnienia lub pracy na własny rachunek przebytych na terytorium innych państw. Z zasady tej wynika, że jeżeli prawo krajowe, od którego zależy przyznanie świadczeń rodzinnych wymaga posiadania takich okresów, a osoba zainteresowana nie uzyskała ich w tym państwie, instytucje właściwe ustalają prawo do świadczenia, względnie, jeżeli to będzie konieczne okresy takiego ubezpieczenia przebyte w innym państwie członkowskim, tak jak gdyby były to okresy ubezpieczenia osiągnięte w tym kraju.

Ustawodawstwo właściwe do wypłaty świadczeń rodzinnych

Zasady określania ustawodawstwa właściwego do przyznania świadczeń rodzinnych określonym grupom osób: - w przypadku pracowników i osób pracujących na własnych rachunek ustawodawstwem właściwym jest ustawodawstwo państwa członkowskiego, w którym wykonywana jest praca, bez względu na fakt, że dzieci zamieszkują na terytorium innego państwa członkowskiego, z zastrzeżeniem załącznika VI (art. 73 rozporządzenia 1408/71,

w przypadku bezrobotnych będących uprzednio pracownikami lub osobami wykonującymi działalność na własny rachunek, których członkowie rodziny zamieszkują na terytorium innego państwa niż państwo właściwe do wypłaty świadczeń w razie bezrobocia ustawodawstwem do przyznania świadczeń rodzinnych jest ustawodawstwo państwa, które przyznało świadczenie z tytułu bezrobocia (art. 74 rozporządzenia 1408/71, - w przypadku pracowników oddelegowanych ustawodawstwem właściwym jest ustawodawstwo państwa, w którym pracują zwyczajowo.

Zasady zastosowania ustawodawstwa właściwego ETS przedstawił m. in Zasady zastosowania ustawodawstwa właściwego ETS przedstawił m.in. w orzeczeniach: C-41/84 Pinna I C-359/87 Pinna II C-288/88 Bronzino C-245/94 Hoever and Zachov C-275/96 Kuusijarvi

Zbieg prawa do świadczeń

Zakaz wielokrotnego pobierania świadczeń rodzinnych w tym samym czasie, na tego samego członka rodziny uprawnionego z tytułu wykonywania działalności zawodowej wyrażony jest w art. 76 rozporządzenia 1408/71. W razie kumulacji świadczeń są one wypłacane tylko z jednego tytułu.

Zasady ustalania pierwszeństwa w razie zbiegu prawa do świadczeń, które przysługują w tym samym okresie i na tych samych członków rodziny na mocy ustawodawstwa dwóch państw członkowskich, tj. w państwie zamieszkania członków rodziny i w państwie zatrudnienia pracownika lub pracy na własny rachunek, nadają pierwszeństwo ustawodawstwu kraju, w którym wykonywana jest praca.

jest wykonywana praca, państwo zamieszkania, instytucja właściwa Jeżeli świadczenie rodzinne w państwie zamieszkania członków rodziny przewyższają kwotę świadczeń należnych od państwa, w którym jest wykonywana praca, państwo zamieszkania, instytucja właściwa tego państwa wypłaca różnicę między tymi świadczeniami (nadwyżka).

Natomiast pierwszeństwo ustawodawstwa kraju, w którym mieszkają członkowie rodziny nadaje się wówczas, jeżeli jest to także kraj prowadzenia aktywności zawodowej. Przykładowo, obywatel polski pracuje w Wielkiej Brytanii. Żona z dziećmi mieszka w Polsce i pracuje zawodowo. Z tytułu pracy w Wielkiej Brytanii mąż ma prawo do świadczeń rodzinnych w wysokości około 100 euro na osobę. Ponieważ oboje z rodziców pracują w dwóch różnych państwach, państwem zobowiązanym do wypłaty zasiłku jest w pierwszej kolejności państwo zamieszkania członków rodziny (dzieci), czyli Polska, o ile są spełnione warunki przewidziane w polskich przepisach. Ponieważ w Wielkiej Brytanii świadczenia są wyższe niż w Polsce, kraj ten będzie zobowiązany do wypłaty różnicy wysokości świadczeń. Gdyby jednak rodzina nie uzyskała w Polsce prawa do zasiłku ze względu na przekroczenie np. progu dochodowego, do wypłaty zasiłku w całości zobowiązana jest W. Brytania.

Zastosowanie zasad koordynacji oznacza, że jeżeli jedno z rodziców podjęło pracę w innym państwie członkowskim, natomiast drugie pozostało wraz z dziećmi np. w Polsce i jest nieaktywne zawodowo, wówczas państwem właściwym do wypłaty świadczeń rodzinnych będzie państwo zatrudnienia, zaś w państwie zamieszkania rodziny świadczenia nie będą się należały.

W sprawie zbiegu prawa do świadczeń ETS wypowiedział się w orzeczeniach: C-168/88 Dammer C-153/84 Ferraioli C-104/80 Beeck C-119/91 Una McMenamin

Świadczenia dla dzieci pozostających na utrzymaniu emerytów lub rencistów oraz dla sierot

Pod pojęciem świadczeń dla dzieci pozostających na utrzymaniu emerytów i rencistów określonych w art. 77 ust. 1 rozporządzenia 1408/71 należy rozumieć zasiłki rodzinne wypłacane emerytom i rencistom z ogólnego stanu zdrowia, z tytułu wypadków przy pracy lub choroby zawodowej, oraz podwyżki i dodatki na dzieci do świadczeń z tytułu odrębnego ubezpieczenia w razie wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

Zasiłki rodzinne wypłacane emerytom, rencistom i sierotom są przyznawane wyłącznie na podstawie przepisów zabezpieczenia społecznego jednego państwa członkowskiego. Zasady przyznania tych świadczeń ustala art. 77 ust. 2 rozporządzenia 1408/71.

Świadczenia sieroce

Podstawowym problemem jest konieczność dokonania rozróżnienia, kiedy renta rodzinna traktowana jest jako zasiłek rodzinny, a kiedy jako świadczenie o charakterze rentowym. Od tego zależeć będzie bowiem, czy w danym przypadku należy zastosować rozdział III rozporządzenia 1408/71 odnoszący się do emerytur i rent, czy też rozdział VIII dotyczący świadczeń rodzinnych.

Państwa, które przewidują jedynie zasiłki rodzinne lub uzupełniające albo specjalne dla sierot, zostały zobowiązane do dokonania wpisu w załączniku VIII do rozporządzenia 1408/71. Brak takiego wpisu oznacza, że w państwach tych funkcjonuje system rent rodzinnych objętych zasadami koordynacji według rozdziału III rozporządzenia 1408/71.

Do państw członkowskich, w których zaliczono rentę rodzinną do systemu świadczeń rodzinnych należą: - Belgia, - Dania, - Francja, - Irlandia, - Wielka Brytania.

Zasiłki rodzinne wypłacane sierotom zostały zdefiniowane w art. 78 ust Zasiłki rodzinne wypłacane sierotom zostały zdefiniowane w art. 78 ust. 1 rozporządzenia 1408/71 jako zasiłki rodzinne i w tych przypadkach, kiedy jest to właściwe jako świadczenia dodatkowe lub specjalne przewidziane dla sierot oraz renty sieroce, z wyjątkiem rent sierocych przyznanych na podstawie przepisów regulujących świadczenia w racie wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

W art. 78 ust. 2 ustalono zasady przyznawania zasiłków rodzinnych dla sierot, w zależności od statusu osoby, po której ma ono być przyznane (pracownik, emeryt lub rencista) (orzeczenie ETS w sprawach: C-807/79 Gravina, C-320/82 d’ Amario)

Dziękuję za uwagę