Halina Karaś (UW) Gwary polskie. Stan współczesny. Gwara śląska dziś. Gwara ludowa to terytorialno-socjalna odmiana języka ogólnonarodowego, jedna z odmian języka używana na wsi (mowa wsi dziś jest zróżnicowana, to nie tylko gwara), różniąca się wymową, cechami gramatycznymi (morfologicznymi, składniowymi) i słownictwem od języka ogólnego. Dialekt ludowy a gwara ludowa. Gwary (dialekty) a odmiany regionalne polszczyzny.

Sytuacja współczesna polskich gwar ludowych Cechy: Zanikanie gwar (zwłaszcza w Polsce centralnej). Zmniejszanie się zakresu gwar ludowych (pod względem liczby użytkowników, zwłaszcza pokoleniowo, cech gwarowych, sytuacji komunikatywnych itp.), np. w Polsce przedwojennej użytkownicy gwar stanowili 80%, w l. 80 XX w. – 25%. Niski status i prestiż większości gwar (odległe miejsce w hierarchii odmian polszczyzny), tylko niektóre (np. śląska, podhalańska cieszą się znacznym prestiżem). Zanik (lub unikanie) wielu cech gwarowych (w szczególności tych, które są uświadamiane sobie przez mówiących jako gwarowe). Mieszanie się gwar i rozwój procesu integracji językowej (dominacja polszczyzny ogólnej). Czynniki społeczne (m.in. zmiany statusu społecznego warstwy chłopskiej, migracja, wpływ języka mediów, szkolnictwa) warunkujące te procesy. Powstawanie kodów mieszanych (elementy gwarowe i ogólnopolskie).

Polszczyzna na wsi – stan współczesny Główne odmiany języka wsi Gwary ludowe (z elementami ogólnopolskimi, zwłaszcza w zakresie słownictwa) Kody mieszane (stopień „mieszaności” tych kodów różny) Odmiany regionalne (tylko terytorialne, obejmujące wszystkich użytkowników na danym terytorium, także inteligencję) Polszczyzna ogólna

Uproszczona mapa gwar Polski

Mapa gwar Polski wg S. Urbańczyka

Podział dialektów i gwar polskich Kryteria podziału (dotychczas głównie fonetyczne – mazurzenie i fonetyka międzywyrazowa, w małym stopniu leksykalne). Podział dialektów i gwar polskich (4 podstawowe dialekty – małopolski, wielkopolski, mazowiecki, śląski, natomiast kaszubszczyzna jest prawnie uznana za język regionalny). Mazurzenie – wymowa sp. dziąsłowych sz, ż, cz, dż jako s, z, c, dz (copka, kosyk, zaba). Fonetyka międzywyrazowa: różnice wtedy, gdy drugi wyraz zaczyna się od samogłoski lub spółgłoski sonornej, np. wóz Adama, wóz rusza, brat Adama, brat rusza Wielkopolska – brak mazurzenia, fonetyka udźwięczniająca Małopolska – mazurzenie, fonetyka udźwięczniająca Mazowsze – mazurzenie, fonetyka ubezdźwięczniająca Śląsk – zróżnicowany pod względem językowym; płn. – mazurzenie, płd. – brak mazurzenia, w części tzw. jabłonkowanie (sziakanie), fonetyka udźwięczniająca

Śląsk Podstawa ukształtowania się – etniczno-językowe ugrupowanie plemion śląskich Historia – wielowiekowy brak łączności z państwem polskim i językiem literackim oraz pozostałymi dialektami polskimi Region dziś – dyskusje o śląskiej tożsamości i mowie śląskiej Śląska tożsamość regionalna (etniczna) czy narodowa? Spis powszechny z r. 2002 – narodowość śląska (nieuznana) – 172 682 osób Język czy dialekt? Spis powszechny z r. 2002 – język śląski nieuznany) – 56 426 osób Brak podstaw do uznania mowy śląskiej za odrębny od polszczyzny język słowiański

Język czy dialekt śląski? Argumenty za dialektem System gramatyczny, fonetyczny i słownikowy – typowo polski. Stosunkowo liczne są germanizmy (wpływy niemieckie) jako rezultat wielowiekowych kontaktów z różnymi odmianami języka niemieckiego. Są to jednak głównie wpływy słownikowe, a jak wiadomo, słownictwo jest tym podsystemem języka, które jest najbardziej otwarte na wpływy języków obcych (por. też liczne germanizmy w polszczyźnie ogólnej). Brak wpływu niemieckiego na fleksję, szczątkowy wpływ na składnię. Według dialektologów, dialekt śląski posiada najmniej cech swoistych, tj. typowych tylko dla niego. Wiele cech odczuwanych dziś jako śląskie (np. wymowa typu godo, syr, krziwy, widza ta krowa, formy fleksyjne typu robiłech, robilichmy) występuje w innych gwarach polskich. Argumenty za językiem Argumentów ściśle językowych w zasadzie nie ma. Podawane są natomiast argumenty pozajęzykowe, przede wszystkim poczucie odrębności etnoregionalnej. Władysław Lubaś w artykule „Czy powstanie śląski jezyk literacki?” stwierdza: „Ślązacy, inaczej niż Kaszubi, są zróżnicowani regionalnie (Cieszyniacy, Górnoślązacy, Opolanie) i narodowościowo. Nie stworzyli też znaczącego piśmiennictwa w dialekcie śląskim. Niemniej jednak jako grupa etnoregionalna o wyraźnie odrębnej kulturze pogranicza mogą sę w niedługim czasie upomnieć o podniesienie swego dialektu do rangi języka literackiego, korzystając z praw przysługujących im z racji naszej przynależności do Unii Europejskiej”.

Wybrane cechy gwarowe śląskie Dialekt śląski – bardzo zróżnicowany, jako całość niewiele ma cech swoistych wyłącznie dla siebie (występują także w innych dialektach). Podziały: Śląsk północny, środkowy i południowy (lub według nazw geograficznych: Śląsk Cieszyński, Górny Śląsk, Śląsk Opolski) Mazurzenie – tylko Śląsk płn., płd. i środk. – brak mazurzenia, w części płd. – jabłonkowanie (sziary, sziano, cziarny) Płn. – skłonność do dyftongicznej wymowy samogłosek, np. a > ał, oł (sałt, sołt), pozostałe części – silne ścieśnienia sam., stąd a ścieśnione (nie każde) > o (np. trowa, ptok) Zróżnicowana wymowa sam. nosowych – sam. ę – często szeroka wymowa (cząsto, miąso, widzą), stąd w wygłosie po odnosowieniu w Katowickiem typ wymowy widza ta krowa (dzioucha). Może też być wymowa wąska i rozłożona – płn. wsch. część (np. zymby, piynta, idum, drugum). Wąska wymowa grupy eN (tyn, jedyn) Końc. 1 os. lp. cz. przesz. –ech (nosiłech, nosiłach) i 1 os. lmn. czasu przesz. –chmy (nosilichmy, niosłychmy) Konstrukcja składniowa zapożyczona z niem. – widzieć + biernik rzecz. + bezokolicznik (Ślązocy widzóm pjynióndze na ulicy leżeć, a je niy podnoszóm) Przyrostek –ok (<-ak), np. głupielok (niy rób mje za głupjeloka), spodnioki ‘kalesony’, hotelok ‘mieszkaniec hotelu’. Wpływy czeskie w części płd. (np. dźwięczne h – hruby, przedniojęzykowo-zębowe ł, zapożyczenia leksykalne (kładziwko ‘młotek’, hawierz ‘górnik’, hladać ‘szukać’). Silne wpływy niemieckie uwarunkowane czynnikami historycznymi np. śtrykować ‘robić na drutach’, wuszt ‘kiełbasa’, klopsztanga ‘trzepak do dywanów’, luftować ‘wietrzyć’, bryle ‘okulary’.

Słownictwo śląskie Wyrazy niemające odpowiedników jednowyrazowych w języku ogólnopolskim, np. sebuć się ‘zdjąć obuwie’, szporobliwy ‘oszczędzający pieniądze’, szanobliwy ‘oszczędzający rzeczy’. Wyrazy różniące się tylko znaczeniem, np. sam – tutaj, cham – skąpiec, synek – chłopiec, tyrać – spieszyć się. Wyrazy mające inne odpowiedniki jednowyrazowe w polszczyźnie ogólnej, np. nazyw potraw (jajecznica – gw. smażonka, wajecznica, jajówa, pączki – kreple), nazwy kolorów (jasnoniebieski – światły), nazwy cech czynności (szybko – gw. drap, drapko, gibko, wartko), czasowniki nazywające mówienie (łozprawiać ‘opowiadać’, berać ‘gawędzić’, klycić ‘mówić długo i nudnie’, fanzolić ‘mówić niedorzecznie’, faflać ‘mówić niewyraźnie’.

Przykłady wypowiedzi śląskich (za: A. Skudrzykowa, J. Tambor, K Przykłady wypowiedzi śląskich (za: A. Skudrzykowa, J. Tambor, K.Urban, O. Wolińska, Gwara śląska – świadectwo kultury, narzędzie komunikacji, Katowice 2001) Opozycja „swój” – „obcy” (hanysy – gorole – zagłębioki; pnioki – krzoki – ptoki) Jag mój mąż, że rodzice nie-Ślązacy, a ón urodzony na Śląsku to jest tzw. krojcok. Tamte były nieślunskie, niy stund, gorole, normalne gorole byli. Godo, babcia patrz, szlag mje trefi, bo ty bjeresz gorolów do chałupy No teroz się szarpjó, że ten jez gorol, a ten jes Ślązok. Żeź jez gorol, to niy mosz prawa wstympu do mojygo mjyszkanio Oni nas hanysy, a my gorole. Niykiedy jes jedyn gorol lepszy niż dziysiyńciu Ślązoków. O gwarze śląskiej To jez rejón, w którym ta gwara była od lat i tak powinno być, a że niktórzi się dostosowujo do noz, a niektórzi njy, właściwie my sóm u siebie, a ci przijechali do nos. Jeżeli się jest Ślązokiem, to się ma korzenie tutej, a korzenie już na pewno znajo gware. My na przerwie z dziołchami godali po śląsku, a dzwónek i myk wszyscy zaczynają godać , starają się po polsku. W doma my godomy po ślunsku. Polska jez jedna, a gwarów wjyncy, ja uważam, że kożdy region niy powinien się wstydzić swoji gwary.

Gwara śląska - wiersze śląskie Murzinek Bambo (fragment, cyt. za: www Gwara śląska - wiersze śląskie Murzinek Bambo (fragment, cyt. za: www. ewkaa.za.pl/gwara.html) W Africe miyszko Bambo, Murzinek, Blank czorny, mały lokaty synek. Czorno mo matka, łojca czornego,Ujka i ciotka, dziadka i ... kożdego. Mo piykno chałpa - by ją zbudować trza mieć patyki, deski i trowa. Bo przeca lepszyj chałpy nie trzeba Jak sie rok caly hyc leje z nieba. Bestoż to nagie są Afrykony I mało kery je łobleczony. Bestoż fest dużo se uszporują Bo czopek, mantli...nic niy kupują.