SŁAWOMIR ŁODZIŃSKI ZAKŁAD SOCJOLOGII OGÓLNEJ INSTYTUT SOCJOLOGII UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 9): Etniczność a język

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 1. Tożsamość etniczna – powtórzenie: tożsamość: kim jestem?, z kim się identyfikuję? i w jaki sposób to przejawiam?; słowo – klucz współczesnej kultury (walka tożsamość, polityka tożsamości, dyskurs tożsamościowy itp.) nowe słowo na oznaczenie starego problemu określania ja i my (kim jestem?, kim nie jesteśmy?); pojęcie tożsamości w psychologii, antropologii, politologii (jak np. wzory kultury, charakter społeczny/narodowy), itp.; tożsamość etniczna – podstawowe kwestie (cdn.): tożsamość przysługuje zarówno jednostkom, jak i grupom: potrzeba grupy - jednostki odnajdują i zmieniają swoją tożsamość w i poprzez grupę (-y); ale większa zmienność (wybór) tożsamości przez jednostki niż grupy.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 2. Etniczność a społeczne aspekty języka (wprowadzenie): język jako system semiotyczny (znaczeniowy) służący do przekazywania informacji i komunikacji społecznej: składa się z zasobu słów (słownik, systemu wyrazów) i gramatyki (reguły łączenia słów w tekst); charakter społeczny – znaczenie poszczególnych dźwięków oraz ich zbitek jest społecznie zobiektywizowane; wszystkie znane nam społeczności ludzkie posługują się językiem (czyli systemem znaków wraz z regułami określającymi, jak tymi znakami mamy się posługiwać) – jest on podstawowym medium komunikacyjnym; podstawową jego funkcją jest wytwarzanie spójności społecznej grupy, a losy języka są zawsze związane z losami zbiorowości; język jest podstawowym kodem kultury, funkcjonującym w świadomości społecznej, a o charakterze języka decyduje szeroki kontekst kulturowy; wielość języków - problem zrozumienia (podobieństwo i różnice), znaczenie polityczne i ekonomiczne, prestiż społeczny języka.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 3. Język a etniczność: funkcje języka: komunikacyjne (służące porozumiewaniu się ludzi); symboliczne: identyfikacyjne – powodują utożsamienie się ludzi z danym językiem, a tym samym integrującym ludzi w społeczność. język jako czynnik tożsamości etnicznej: używanie języka informuje o przynależności do określonej wspólnoty, jest aktem działania i wskazówką (język jako formacja dyskursywna) – rola w wyznaczaniu opozycji swój i obcy ; posługiwanie się danym językiem ustawa jednostkę w określonym polu znaczeniowym klasyfikując ją do danej kategorii etnicznej. problem: co jest samodzielnym językiem? – dialekt a język, państwo i polityka.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 4. Język jako wartość rdzenna: każda kultura posiada elementy kluczowe (osie), które oddają jej istotę, odzwierciedlają charakter kultury grupy oraz jej kształt; stanowią one podstawę tożsamości etnicznej, są centrum kultury tej grupy: dzięki nim grupy społeczne trwają jako odmienne kulturowo społeczności, są zdolne do zachowania swojej żywotności i kreatywności. język jako wartość rdzenna: jest podstawą identyfikacji etnicznej; bierze udział w kształtowaniu i utrzymywaniu się tożsamości etnicznej; stanowi często symbol oporu wobec dominacji kulturowej, asymilacji narodowej itp.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 5. Typy (rodzaje) języków: dialekt (gr. rozmowa, sposób mówienia): regionalna odmiana języka, odznaczająca się swoistymi cechami fonetycznymi, leksykalnymi itp.; różne odmiany dialektów określa się także nazwą gwar lub narzeczy. etnolekt: język, dialekt (gwara) używany przez wyodrębnioną grupę etniczną; język: pisany, standardowy, literacki, narodowy, urzędowy, oficjalny; język urzędowy (kancelaryjny): ma unikatowy – dominujący status prawny na terenie państwa (regionu), jest to zazwyczaj język używany w legislacji, administracji itp. język oficjalny: język uznany w danym kraju, nauczany w szkołach i wykorzystywany w oficjalnych dokumentach (ale nie zawsze jest on językiem urzędowym).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 6. Etniczność (naród) a język – cztery główne cele: utworzenie języka literackiego (standardowego) utożsamianego z językiem narodowym: uważane za tożsame z kształtowaniem się narodu, służy do odróżniania narodowości i jest symbolem tożsamości narodowej, stosunek do gwar i dialektów, wpływ na status i podziały społeczne. nadanie temu językowi nazwy: nazwa języka jest tożsama (zazwyczaj) z nazwą narodu, funkcja porządkująca i symboliczna-integrująca, proces polityczny: język – naród - państwo. określenie jego zasięgu terytorialnego: rola terytorialnych granic państwa (i Kościołów), wyjątki: naród polityczny oraz asymilacja językowa bez asymilacji narodowej. zapewnienie mu możliwie najwyższego statusu społecznego i prawno-politycznego - dążenie do szerokiej obecności w sferze publicznej i znaczenie psychologiczne.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 7. Modele wyłania się (powstawania) nowych języków standardowych (narodowych) - przykład 1: model Einara Haugena – następujące etapy: wybór dialektu (wycinka kontinuum dialektalnego); standaryzacja tego wycinka przez opracowanie gramatyki, słownika, prowadzenie tłumaczeń itp.; jego akceptacja przez wspólnotę społeczną: traktowanie go jako własnego i następnie jako narodowego. opracowanie funkcji: ustandarowiony język zaczyna być używany w rosnącej liczbie sytuacji komunikacyjnych i społecznych.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 8. Modele wyłania się (powstawania) nowych języków standardowych (narodowych) - przykład 2: model Miroslava Hrocha: A) naukowe zainteresowanie językiem (zbieranie materiałów, folklorystyka, stopniowe wiązanie granic grup etnicznej z dialektem, ograniczenie zakresu dialektu do standaryzacji); B) patriotyczna agitacja (aktywność elity na polu języka, wybór norm i form kodyfikacji języka narodowego); C) umasowienie ruchu narodowego (wypracowany język zyskuje akceptację społeczną, zwiększa się liczba sytuacji,w których język ten jest używany); D) umasowienie języka prowadzi do powstania narodu, a dalej do walki o własne państwo (język staje oficjalny i urzędowy).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 9. Państwo wobec języka - polityka językowa: wpływ państwa na sytuację językowa ma dwojaki charakter: pośredni (przez kształtowanie terytorium kraju, politykę imigracyjną itp.) i bezpośredni - przez politykę językową. polityka językowa ma charakter etniczny (narodowościowy); funkcje polityki językowej: narzędzie pracy administracji (sprawność komunikacyjna; język oficjalny i urzędowy); instrument komunikacji władzy z obywatelami (jakim językiem i w jakim stylu?); instrument polityki wewnętrznej (kształtowanie znajomości języka, oświata, integracja społeczeństwa itp. ); instrument polityki zagranicznej (promocja pozycji kraju za granicą, wzmocnienie więzi z diasporą, z innymi krajami). polityka językowa a wielojęzyczność.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr Języki międzynarodowe: spory pojęciowe - język używany na całym świecie, zrozumiały dla wszystkich i dla każdego, język pomocniczy, język uniwersalny itp.; podziały: naturalne i sztuczne; ogólnoświatowe i funkcjonujące na poszczególnych kontynentach. cztery kategorie (typy) języków międzynarodowych: język jako system filozoficzny (kody, piktogramy itp.); wskrzeszony język martwy (np. łacina po II wojnie, interlingua); język sztuczny i półsztuczny (wolapik, esperanto, ido); współcześnie używany język. języki naturalne jako międzynarodowe w historii i obecnie (grecki – koine, łaciński, arabski, francuski, włoski, angielski, hiszpański, rosyjski, portugalski, chiński).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr Języki mieszane: lingua franca : kiedy dany język jest używany jako środek porozumiewania się miedzy osobami, które nie mają żadnego innego wspólnego języka (język wehikularny) - np. język francuski, angielski itp. język pidżinowy (pidgin): powstaje w następstwie przemieszania się języków funkcjonujących w kontaktach różnojęzycznych grup społecznych (etnicznych), ma radykalnie uproszczoną morfologię i składnię głównego języka źródłowego, łączony jest często z językiem angielskim, bywa symbolem niskiego status społecznego; język kreolski (creole): kiedy dana wspólnota porzuca swój dawny język i za obecny swój język rodzimy (etniczny) przyjmuje język pidżinowy (proces kreolizacji – dobrowolna i przymusowa).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr Języki zagrożone: język zagrożony wymarciem – wykazuje spadek liczby użytkowników, zwłaszcza wśród młodych, co w przyszłości grozi jego zaniknięciem. UNESCO tak kategoryzuje języki zagrożone: zagrożone (unsafe) – językiem posługują się tylko niektóre dzieci lub też wszystkie dzieci, ale w ograniczonym zakresie; zdecydowanie zagrożone (definitely endangered) – językiem posługuje się głównie pokolenie rodziców i starsze; poważnie zagrożone (severely endangered) – języka używa głównie pokolenie dziadków i starsze; krytycznie zagrożone (critically endangered) – język zna tylko garstka osób z najstarszego pokolenia. wymarłe (extinct) – językiem nikt się już nie posługuje.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr Zagrożenie językowe (wymieranie języków i grup etnicznych): czynniki zagrożenia językowego: demografia (mała liczba osób, umieralność starszych, bycie mniejszością) – stąd kategoryzacja stanu zagrożenia języka; wpływ nowoczesności - powszechna edukacja i media (w języku oficjalnym - języku większości); ocena bezpieczeństwa państwa (lojalności obywatelskiej) i rola rynku; spadek (brak) motywacji do posługiwania się danym językiem: marginalizacja i wykluczenie języka, piętno gorszości, folkloryzacja języka i kultury mniejszościowej; migracje (przymusowe) i asymilacja językowa (kulturowa). zmiana podejścia do języków (grup) mniejszościowych (2 poł. XX wieku): odrodzenie etniczne i językowe (HR, prawa mniejszości, sprzyjająca atmosfera społeczna); pytanie: jak odrodzić język?, aby stał się trwały społecznie.