Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności wykład 30h, semestr letni 2009/2010, sala nr 18 (II rok, moduł: „Zróżnicowanie kulturowe współczesnego świata”)

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 1. Program i struktura wykładu:   1. Wprowadzenie do wykładu (zakres i struktura wykładu, literatura). 2. Etniczność – wprowadzenie (klasyfikacja „my” i „oni”, społeczne konteksty występowania etniczności, etnocentryzm).  3. Społeczna organizacja etniczności (grupa etniczna, granice etniczne – koncepcja F. Bartha, „włączanie” etniczne, poziomy etniczności). 4. Tożsamość etniczna (identyfikacja i tożsamość etniczna, „wielopiętrowość” tożsamości etnicznej, ideologie etniczne i symbole etniczne). 5. Etniczność a język i religia (język a etniczność, więź religijna a więź etniczna, podobieństwa i różnice, przyszłość wzajemnych związków).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 6. Etniczność a rasa (znaczenie kryteriów antropologicznych /biologicznych dla „etniczności, rasizm a uprzedzenia, dyskryminacja i przemoc rasowa). 7. Etniczność i naród (historia i rozumienie pojęcia „naród”, naród a grupa etniczna – stwarzanie narodu).  8 - 9. Naród i nacjonalizm (współczesne koncepcje i spory dotyczące „narodu”, czy jest możliwa socjologia narodu?).  10. Zróżnicowanie etniczne społeczeństwa (zróżnicowanie etniczne, społeczeństwa pluralistyczne i wielokulturowe, mniejszości narodowe i etniczne, ludy tubylcze).  11. Etniczność a postawy i stereotypy etniczne (postawy wobec „innych”, stereotypy i obrazy etniczne, stałość i zmienność postaw etnicznych).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 12. Dyskryminacja etniczna i konflikt etniczny (stereotypy i uprzedzenia a dyskryminacja etniczna, przemoc etniczna, „czystki etniczne”, konflikt etniczny). 13. Etniczność a migracje (stałość i zmienność tożsamości etnicznej, tożsamości hybrydalne, „nowe mniejszości”, integracja imigrantów). 14. Etniczność a globalizacja (zjawisko „postetniczności”, obywatelstwo a przynależność etniczna, nowe środki przekazu a etniczność, społeczności „ponad – i trans- narodowe”). 15. Poza „etnicznością” (przyszłość etniczności, podsumowanie wykładu, test i zaliczenie wykładu).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 2. Trudności z rozumieniem pojęcia „etniczności”: pojęcie nieprecyzyjne, jest tej samej natury co pojęcia „narodu”, „rasy” itp.;  ma różne znaczenia; ideologiczne , polityczne i emocjonalne;  zjawisko złożone, które nie da się definiować wyłącznie w oparciu o cechy obiektywne grupy, ani w oparciu o cechy kulturowe, czy też psychologiczne;  wywiera ono wpływ na zachowania społeczne, przy czym bez znaczenia jest, czy dane jej cechy mogą być realne, lub też wyimaginowane;  zjawisko dynamiczne, rozwija się, przechodzi etapy, załamania, „wycofania”, ulegają zmianom jej wybrane aspekty itp.;

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 cdn. punktu 2: zmienna historycznie (w niektórych społeczeństwa, kulturach i epokach pojęcie to nie ma zastosowania);  etniczność może być definiowana zarówno „od wewnątrz” (przez samą grupę), jak „od zewnątrz” (przez otoczenie społecznej tej grupy) – casus Ślązacy;  pojęcia związane z „etnicznością” znaczą w różnych krajach odrębne rzeczy (np. tradycje używania słowa „naród”); rozumienia etniczności: etniczność przyrodzona, czy sytuacyjna; obiektywny, czy subiektywny charakter więzi etnicznej; instrumentalność, czy autoteliczność etniczności.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 3. Pochodzenie oraz charakter terminu „etniczność”: pojawił się stosunkowo późno, bo dopiero w latach 50 –tych XX wieku (był odnoszony do „grupy etnicznej” lub opozycji „my i inni”);  rzadsza forma rzeczownikowa tego terminu (tj. jako “etniczność”), natomiast częstsza forma przymiotnikowa (“etniczne”);  termin „etniczny” był używany od starożytności – słowo to pochodzi od języka greckiego ethnos („tłum”, „lud”, „rasa”, „plemię”, „klasa ludzi”) lub ethnikos („obcy”, „pogański”, „ludowy” dychotomia odzwierciedla różnicę pomiędzy „nie-etnicznymi nami” i „etnicznymi – innymi”. Odzwierciedlenie znajdziemy w języku łacińskim, gdzie natio oznacza odległych (barbarzyńców) lub też bliskich (nascere).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 4. Popularność słowa i koncepcji „etniczności”: istnieje zawsze tendencja, aby terminowi „etniczny” odnosić do zachowań charakterystycznych dla „innych”; „etniczni”, czyli nie tacy sami, odmienni od nas pod względem pochodzenia (geograficznego) oraz kultury (zachowań, wartości itp.); obecna popularność: zjawisko (fala) ożywienie etniczne (lata 80/90 – te XX wieku); mówi się o obecnie o „nowej etniczności, etniczność jest uznana za trwałe społecznie zjawisko, a nie przemijające; rezygnacja z modelu asymilacji „innych” (np. mniejszości), zwrócenie uwagi także na etniczność „większości”; etniczność a globalizacja.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 Pojawianie się „etniczności”: etniczność jest bardziej skutkiem kontaktu społecznego niż izolacji;  pojawia się w sytuacji wzajemnego, w miarę trwałego i ustalonego kontaktu grup społecznych, w którym istotną rolę grają wzajemnie odnoszone do siebie określone cechy (właściwości) kulturowe tych grup;  nie zawsze jednak elementy kulturowe muszą się wiązać w sposób konieczny z etnicznością, dlatego są ważne pytanie, jakie kategorie (zjawiska) są traktowane w kategoriach etnicznych, a jakie nie i dlaczego? Jakie czynniki o tym decydują?  “etniczność” jest odnoszona obecnie do charakterystyki grupy społecznej, na ogół terytorialnej, ukształtowanej historycznie, posiadającej swoistą kulturę i świadomość wspólnego pochodzenia, którą spaja naturalna więź o bardziej emocjonalnym niż intelektualnym (racjonalnym) charakterze.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 6. Społeczne konteksty występowania etniczności:  etnos (etnia) i grupa etniczna (jako odrębna grupa, mniejszość, część szerszego narodu);  więź etniczna – co spaja grupę etniczną?;  identyfikacja etniczna – poczucie przynależności do określonej zbiorowości etnicznej;  pochodzenie etniczne – poczucie swoich korzeni tak biologicznych (rodzice, dziadkowie), jak i kulturowe (etniczne) od określonej grupy;  etnocentryzm i „etnicyzm”; organizacje etniczne (partia etniczna itp.) i ruchy etniczne;  konflikt etniczny, etno-polityka.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 7. Atrybuty – elementy etniczności: wspólne pochodzenie etniczne, geograficzne, przodkowie itd. (wspólnota pochodzenia); wspólna kultura (obyczaje, literatura, folklor, muzyka , preferencje kulinarne itp.), język (dialekt), wartości i etos, religia, cechy fizyczne lub rasowe; poczucie wspólnoty losów jako rodzaju „pamięci historycznej”; więzi przekraczające granice pokrewieństwa rodzinnego, grupy sąsiedzkiej i społeczności lokalnej; świadomość ”my”, poczucie lojalności, wspólnoty grupowej , wewnętrzne poczucie odrębności itp., odrębne instytucje; postrzeganie odrębności przez otoczenie zewnętrzne; status migracyjny, status mniejszości lub podporządkowania.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 8. Etniczność jako zjawisko primordialne („pierwotne”): niektóre typy więzi społecznej podtrzymujące grupy społeczne są uważane za wcześniejsze, mniej podatne na zmiany i „ważniejsze” od innych; są to najczęściej więzi o charakterze psychologicznym, oparte na uczuciu, o wysokim stopniu zaangażowania emocjonalnego; dominują w grupach pierwotnych (Gemeinschaft) oraz odwołują się do przekonań o wspólnocie pochodzenia, czy pokrewieństwa, zawartych w mitach wspólnej krwi i ziemi; grupy, w których dominują „więzi pierwotne”, budowane są „od wewnątrz” przez swoich członków, którzy sami ustalają zasady przynależności oraz granice oddzielające ich od innych grup, przy pomocy kryteriów wyrażających „naturalny” porządek rzeczy; w logice primordialistycznej jednostka nie ma wyboru i przez urodzenie oraz więzi pokrewieństwa jest przypisana do grupy.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 9. Etniczność jako zjawisko sytuacyjne: miejsce jednostki jest określone przez świadomą i dobrowolną identyfikację z daną zbiorowością; dopuszcza się tutaj uczestnictwo w wielu równoprawnie traktowanych zbiorowościach; jest to więź osiągana. Jednostka oczywiście nie ma tutaj pełnej dobrowolności wyboru, gdyż zależy także od akceptacji grup, do których jednostka aspiruje. akceptację tę można zdobyć przez przyjęcie wzorów danej kultury, wartości, zachowań itp.;

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 10. Etniczność primordialistyczna a sytuacyjna: więź pierwotna (primordialistyczna) a więź sytuacyjna ma charakter modelowy ; stanowią one krańce kontinuum i powinny być widziane jako wzajemnie się uzupełniające (komplementarne):  pierwsze ujęcie – primordialistyczne - zwraca uwagę na świadomościowe aspekty przynależności do grupy oraz ich kryteria;  drugie – sytuacyjne - wskazuje na fakt, że etniczność nie pojawia się bez celu, lecz zawsze jest “po coś” (spełnia określone funkcje) i potrzebuje ona pewnych trwałych form organizowania się dla wyrażania swojej niepowtarzalnej tożsamości.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 11. Etniczność jako: zjawisko społeczne „miękkie” i „twarde”; jedna z głównych zasad klasyfikacyjnych w życiu społecznym („swoi” i „obcy”); rodzaj dyskursu społecznego łączącego i dzielącego nas (ludzi); zjawisko, które podlega instytucjonalizacji.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 7. Etniczność „amerykańska” i „europejska”: „etniczność amerykańska”: źródła konfliktu - podważenie modelu WASP przez nie - WASP-ów; nierówności społeczne – głównie o charakterze rasowym; stały konflikt - zmiana etniczna społeczeństwa amerykańskiego w kierunku New American Ethno-Racial Pentagon. „etniczność europejska”: źródła konfliktu - podważanie modelu państwa narodowego (społeczeństwa państwowego) ; nierówności społeczne – wynikające z przynależności do mniejszości narodowych i religijnych; stały konflikt: napięcia między koncepcją Europy państwa-narodów a federalną koncepcją Europy regionów (w tym regionów „etnicznych”) .