Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 12): Etniczność a postawy i stereotypy etniczne (na przykładzie stosunku Polaków wobec innych narodów)  

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 12 1.  Badanie nastawień badań wobec innych narodów: znaczenie tej problematyki: istotne cechy myślenia o społeczeństwie (świadomość podziałów „my” i „oni”); źródło tożsamości społecznej i kultury zbiorowości; podstawy relacji i konfliktów między grupami społecznymi: tradycja i historycznie ukształtowana sympatia lub niechęć; zmiany geopolityczne świata; środki masowego przekazu (analiza dyskursu); sytuacja polityczna w kraju (sytuacja gospodarcza, nastroje polityczne); społeczne przemiany – pamięć historyczna i wiek (pokolenia); demokracja – postawy otwarte i zamknięte.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 12 2. Badania nastawień Polaków wobec innych narodów: badanie 2010 r. (ranking sympatii i niechęci wobec narodowości); zmiany nastawień Polaków wobec innych narodów 1993 – 2010 r. : widoczna jest tendencja do powolnego i niesystematycznego wzrostu sympatii do prawie wszystkich narodowości; w ostatnich kilkunastu latach zaszły pozytywne zmiany w stosunku Polaków do wszystkich naszych sąsiadów. zmiany nastawień Polaków wobec innych narodów 1975 - 1991 r.;

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 12 3. Próba wyjaśnienia (I) – właściwości ocenianych narodów oraz ich relacji z Polakami: poziom rozwoju gospodarczego; podobieństwo cywilizacyjne i systemów polityczno- ideologicznych; świadomość historycznych związków (związki kulturalne i dynastyczne, zabory i II wojna światowa i pamięć konfliktów); podobieństwo wyznaniowe i kulturowe (językowe);  bycie „mniejszością” na terytorium Polski (niegdyś lub obecnie); postrzeganie odmienności cech kulturowo-etnicznych; odległość geograficzna; liczba wyjazdów Polaków do danego kraju; częstość ukazywania danego kraju (narodu) w środkach masowego przekazu (w jakim świetle, z jakich przyczyn?

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 12 4. Próby wyjaśnienia (II) - cechy respondentów: płeć; wykształcenie; wielkość miejsca zamieszkania; region zamieszkania; wiek; religijność; dochody (poczucie stabilizacji zawodowej).  

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 12 5. Próby wyjaśnienia (III) – różnicowanie postaw wobec innych narodów (trwałość i zmienność postaw etnicznych): trwałość znaku; stereotypowość dzieci; „sytuacyjność” nastawień; podtrzymywanie nastawień: środki masowego przekazu - filmy; książki – czytanki; rodzice; dyskurs prowadzony w prasie i RTV.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 12 6. Metody i problemy zmian nastawień wobec innych narodów: możliwości zmiany nastawień: indywidualizacja „innych”; poszukiwanie podobieństwa; rozszerzanie kategorii „my”; kontakty dobrowolne, o silnych emocjach (pozytywnych).  rola edukacji w tym procesie: uświadomienie i refleksja nad „my” i „oni” ; rola wiedzy; kształtowanie dyskursu publicznego („kulturowa poprawność”). umacnianie nastawień: negatywne emocje, rywalizacja i wzory negatywne.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 12 7. Badanie stereotypów etnicznych: badaniami stereotypu nie polegają na tym, że ktoś nim tak myśli, ale dlaczego on się rozprzestrzenia i jest trwały społecznie; znaczenie problematyki „stereotypu”: istotne cechy myślenia o społeczeństwie – potoczna wiedza społeczna i uproszczone sądy na temat innych; źródła tożsamości społecznej – fakt utożsamiania się z jakąś grupą powoduje, że podzielamy z innymi podobne stereotypy na temat innych; podstawy kultury zbiorowości – stereotypy tworzą „pewniki społeczne”, czyli sądy uważane przez członków za oczywiste i nie podlegające dyskusji; podstawa konfliktów między grupami.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 12 8. Pojęcie „stereotypu”:  z języka greckiego – stereo, czyli „trwała forma” (w rzeźbiarstwie); W. Lippmana z 1922 r. – „obraz w głowie jednostek” - akcentował jego funkcjonalność, ale później podkreślał jego ułomność. główne cechy stereotypu: nadmierne uogólnienie; wywołuje irracjonalne procesy poznawcze, nieuzasadniony; sztywny (czyli niezmienny) i trwały społecznie; nieprawidłowe wzory atrybucji (przypisania) i błędne postrzeganie przyczynowe; racjonalizacja uprzedzeń i dyskryminacji; znaczenie „słowa”- rodzi emocje; jest emocjonalny (element afektywny).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 12 9. Wprowadzenie do problematyki badań nad stereotypami: badanie stereotypów – od „ułomnego” narzędzia do neutralnego ujęcia - mogą być one: negatywne i pozytywne; trafne lub nietrafne (hipoteza „jądra prawdy”); odporne na zmiany lub ulegające zmianom; mogą wpływać na ludzkie sądy w pewnych sytuacjach społecznych, a w innych zaś w ogóle nie (dlaczego?); wiążą się ze sferą poznawczą, ale też z motywacjami, emocjami i językiem. związek z innymi ważnymi pojęciami „etniczności”: etnocentryzmem, dyskryminacja, uprzedzenia, przesąd.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 12 10. Płaszczyzny badań stereotypów:  poznawcze i afektywne cechy stereotypów: afektywne – reakcje związane z ocenami; poznawcze – informacje znaczeniowe (skojarzenie z określonymi cechami). kulturowe i indywidualne: „kulturowe” – dotyczy powszechnych, społecznie podzielanych przekonań; „indywidualne” – kojarzenie jednostki z określoną grupą społeczną.  poziomy: indywidualne – znaczenie dla jednostki; zbiorowe – część kultury zbiorowości.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 12 11. Ujęcie poznawcze „stereotypu” (I): schemat poznawczy – organizuje i selekcjonuje informacje, tworzy oczekiwania oraz narzuca emocje; traktowany jest jako nadmierne uogólnienie, uproszczony obraz. struktura: „cecha kategorialna”, która określa przynależność do grupy (najczęściej nazwa grupy); „zespół kojarzonych cech” dotyczących wyglądu, charakteru itp.  powstawanie stereotypu: socjalizacja, tradycja, przekaz kulturowy; „iluzoryczna korelacja”, powiązanie przynależności etnicznej oraz cech charakteru; dostrzeganie cech dystynktywnych, „ekonomika” myślenia.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 12 12. Ujęcie poznawcze „stereotypu” (II): czynniki sprzyjające myśleniu stereotypami: kategoryzacja społeczna („my” i „oni”) i podkreślanie różnic między ludźmi; faworyzowanie grupy własnej; ujednolicanie obrazu członków danej grupy; błąd atrybucyjny – przypisywanie pewnych zachowań; o „swoich” mówimy w kategoriach osób, zaś o „innych” w kategoriach ich cech charakteru.  trwałość stereotypu („jego społeczna bezwładność”): konformizm zewnętrzny; selekcja informacji; jest zautomatyzowany i pochodzi z naszej „pamięci trwałej”.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 12 13. Ujęcie poznawcze „stereotypu” (III): poznawcze ujęcie indywidualne: rodzaj wiedzy społecznej, spostrzeżenia na temat otoczenia – jak ludzie interpretują świat?: trzy podejścia do analizy: „schemat grupy” – zbiór przekonań nt. cech charakteru danej grupy, oszczędza czas, wpływa na percepcję, interpretację oraz przechowywanie informacji, prowadzi do „nad-przewidywań”; „prototyp grupy” – podobny do schematu, ale na niskim poziomie. Skojarzenia między etykietami a cechami grupy; „egzemplarze” – konkretne osoby, które potwierdzają stereotyp lub mogą zaprzeczać jego określonym cechom (np. postacie znane z filmu, literatury itp.).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 12 14. Ujęcie poznawcze „stereotypu” (IV): kulturowe ujęcie poznawcze: stereotypy są traktowane jako zbiór informacji o grupach społecznych upowszechnianych wśród członków mojej grupy; pytania - jak są one uczone i przekazywane?, jak się one zmieniają w czasie?, przez kogo? itp.;  nacisk na badanie: sfery języka – stereotyp wychodzi poza jednostkę i powoduje, że ma szeroki konsensus społeczny: dostarcza kategorii, nazw itp. do porównywania się z innymi; dostarcza „etykiet”; emocjonalność języka.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 12 15. Ujęcie poznawcze „stereotypu” (V) – badanie (cdn.): środków masowego przekazu – literatury, RTV, kina, gazet, ulotek, naklejek samochodowych itp.:  tworzą „informacyjną autostradę”, po której upowszechniają się stereotypy; tworzą dyskurs publiczny; stanowią ważny składnik stereotypów grupowych; norm i ról społecznych: dostosowanie do zwyczajów grupie. Normy tworzą klimat społeczny, w którym stereotypy są reprezentowane i utrzymywane u jednostek, grup, pokoleń itp.; oczekiwania związane z stereotypami determinują reakcje społeczne na członków grup i ich zachowania.