Integracja sensomotoryczna

Integracja sensoryczna to, proces, w którym następuje organizacja wrażeń dostarczanych do organizmu, aby mogły być wykorzystane w celowym działaniu, czyli w reakcji adaptacyjnej. U podstaw rozwoju integracji zmysłowej leżą trzy najważniejsze dojrzewające, podstawowe układy zmysłów: (wg Ayres) dotykowy, proprioceptywny przedsionkowy. To one stanowią bazę, która wraz z rozwojem i integracją odruchów, nadaje kształt rozwojowi dziecka.

Układ dotykowy Zmysł dotyku ma wpływ na: poznawanie swojego ciała wczesne poznawanie przedmiotów rozpoznawanie przedmiotów bez pomocy wzroku różnicowanie bodźców dotykowych rozwój emocjonalny Układ dotykowy ma receptory umiejscowione w skórze i na jej powierzchni, odbierające wrażenia lekkiego i głębokiego dotyku nacisku, ciepła, zimna i bólu.

Propriocepcja Odpowiada za: poczucie cielesnej obecności ciała, odczuwanie ciężaru ciała i poszczególnych jego części w przestrzeni; wytwarzanie odruchów prostowania i równowagi, które służą prawidłowej motoryce przyczyniają się do przeciwdziałania sile grawitacji; poruszanie poszczególnymi częściami ciała bez kontroli wzroku swobodne wykonywanie ruchów precyzyjnych percepcję kształtów drobnych przedmiotów percepcję położenia narządów jamy ustnej podczas mówienia tworzenie somatognozji tworzenie lateralizacji Propriocepcja to odbiór wrażeń płynących z mięśni i ścięgien, informujących mózg o położeniu ciała, jego poszczególnych części oraz o tym, czy i jakie ruchy wykonuje.

Układ przedsionkowy Odpowiada za; kontrolowanie ruchów związanych z przyśpieszeniami liniowymi i kątowymi działającymi na organizm człowieka orientację położenia ciała w stosunku do powierzchni ziemi informowanie OUN o położeniu głowy w relacji do szyi i reszty ciała oraz otaczającej przestrzeni podtrzymywanie prawidłowego napięcia mięśniowego wyzwalanie odruchów niezbędnych do utrzymania pozycji ciała w spoczynku wyzwalanie odruchów ocznych i koordynacji pracy obu oczu utrzymanie stałego pola widzenia w czasie ruchów głowy zabezpieczenie prawidłowej organizacji wokół środkowej linii ciała poczucie bezpieczeństwa grawitacyjnego ma wpływ na rozwój mowy ma wpływ na autonomiczny układ nerwowy ( przewód pokarmowy, odruch wymiotny) Układ przedsionkowy ( inaczej zmysł równowagi ) ma receptory w uchu wewnętrznym, reaguje na siłę grawitacji, ruch linearny i obrotowy oraz przyśpieszenie.

Odbiór wrażeń dotykowych i proprioceptywnych ma podstawowe znaczenie dla rozwoju percepcji schematu ciała. Wpływa więc na funkcje motoryczne: koordynację ruchów, sprawność manualną i lateralizacje, planowanie sekwencji ruchów, co z kolei znajduje odzwierciedlenie w rozwoju samoobsługi, przyswajaniu technik rysowania i pisania, w posługiwaniu się narzędziami.

Koncepcja sekwencyjności rozwoju W oparciu o teorię z zakresu neurofizjologii i psychologii rozwojowej Ayres opracowała hipotetyczny model przebiegu integracji zmysłowej i opisała cztery stadia rozwoju tego procesu.

Pierwsze stadium Zaczyna się w życiu płodowym i trwa przez pierwsze dwa miesiące życia dziecka. Na tym poziomie następuje integracja bodźców błędnikowych i proprioceptywnych, która umożliwia niemowlęciu koordynację ruchów gałek ocznych, utrzymanie postawy, napięcia mięśniowego, równowagi i poczucia pewności w stosunku do sił grawitacji. Napięcie mięśni w poszczególnych częściach ciała jak i wokół stawów (kokontrakcja) oraz umiejętność precyzyjnych jego zmian jest podstawą dla wykonywania wszystkich ruchów. Jest to szczególnie ważne w rozwoju precyzyjnych ruchów ręki. Zaburzenia powstałe na tym poziomie integracji prowadzić mogą w późniejszych latach do trudności w podążaniu wzrokiem wzdłuż linii druku, co powoduje, że czytanie i pisanie staje się wyczerpującym zadaniem. Oprócz tego słabiej rozwijają się reakcje posturalne: przewracanie się z brzucha na plecy, pełzanie, stanie i chodzenie. Upośledzenie reakcji odruchowych postawy prowadzi do powstawania sztywności i braku płynności ruchu – ruchy są niezgrabne i nieregularne.

Dziecko może mieć trudność z utrzymaniem równowagi podczas chodzenia po nierównym podłożu, jak również podczas siedzenia na krześle w czasie pisania. Bodźce dotykowe docierające w tym czasie między innymi podczas ssania, jedzenia czy przyjemnego dotyku budują podstawę rozwoju emocjonalnego jaką jest więź z matką. Z ciała płyną pierwsze wrażenia czucia siebie, swojej fizycznej cielesności. Skóra jako granica siebie odbiera doświadczenia czuciowe, które stają się źródłem rozwoju emocjonalnego, poczucia bezpieczeństwa, a co za tym idzie rozwoju osobowości. Integracja bodźców dotykowych, proprioceptywnych i przedsionkowych wpływa w tym momencie na rozwój funkcji ssania, połykania, i dalszego kształtowania się dojrzałości pokarmowej. W konsekwencji zaś przyczynia się do kształtowania sprawności narządów biorących udział w mówieniu (język, wargi, mięśnie okrężne ust, policzków).

Drugie stadium Trwa do końca pierwszego roku (szczególnie ważny jest drugi i trzeci kwartał życia) następuje łączenie bodźców pochodzących z układu przedsionkowego z receptorów czucia głębokiego oraz układu dotykowego. Dzięki prawidłowej integracji informacji płynących z wyżej wymienionych układów tworzy się: percepcja własnego ciała, koordynacja stron ciała, praksja (planowanie motoryczne). Tworzona w mózgu mapa ciała zawiera informacje o każdej jego części, o relacjach między nimi oraz o ruchach możliwych przez nie do wykonania. Jeśli mapa ciała jest nieprecyzyjna, niemożliwe jest planowanie pewnych typów ruchu i uwidaczniają się kłopoty z wykonywaniem działań wymagających współpracy dwóch rąk. Wręcz niemożliwa jest manipulacja zabawkami, wykonywanie takich czynności jak: zapinanie guzików czy wiązanie sznurowadeł. Prawidłowy rozwój schematu ciała jest warunkiem właściwego rozwoju czynności ruchowych, w tym również mowy i sprawności rąk. Podstawą dla rozwoju schematu ciała jest czucie linii środkowej ciała.

Osiągnięcie tej umiejętności manifestuje się możliwością łączenia rąk w linii środkowej nad własną klatką piersiową. Umiejętność ta pojawia się koło 4 miesiąca życia, a zaraz potem dziecko rozpoczyna próby chwytania przedmiotu. Rozwój somatognozji wiąże się z rozwojem praksji (planowania motorycznego). Dysfunkcje w odbiorze i scalaniu wrażeń zmysłowych na tym etapie mogą objawiać się u dzieci w późniejszym okresie syndromem dyspraksji. Głównymi objawami mogą być wówczas: niezgrabność ruchowa, problemy z samoobsługą (opanowaniem ubierania, rozbierania, zapinania guzików, wiązania sznurowadeł itd.), z wykonywaniem precyzyjnych czynności manualnych w zabawach klockami, rysowaniu czy później w nauce pisania. Dzieci mogą sprawiać wrażenie chaotycznych w działaniu, źle skupiających uwagę. Bardzo wolno uczą się nowych umiejętności.

Trzecie stadium Kształtuje się od około czwartego kwartału życia przez okres przedprzedszkolny. Na tym poziomie następuje integracja bodźców pochodzących z układu przedsionkowego, czuciowego proprioceptywnego, oraz wzrokowego i słuchowego stanowiąca o rozwoju percepcji wzrokowej, słuchowej, a dziecięca aktywność jest coraz bardziej celowa, rozwijają się zdolności manipulacyjne. W rozwoju aktywności celowej ważną rolę odgrywają: odczuwanie ułożenia ciała, koordynacja wzrokowo-ruchowa, używanie mowy i jej rozumienie. Koordynacja oko-ręka jest prawidłowa w momencie, gdy informacje pochodzące z układu przedsionkowego, czuciowego, proprioceptywnego i wzrokowego są ze sobą integrowane. Dobra koordynacja wzrokowa oznacza, że ręce i palce zmierzają dokładnie do miejsca wskazanego przez oczy, które „mówią” mózgowi gdzie ręce mają „iść”.

Oprócz zintegrowanych informacji płynących z oczu i rąk, mózg do celowej pracy potrzebuje informacji z receptorów grawitacji, receptorów mięśni i skóry. Integracja bodźców wzrokowych z bodźcami słuchowymi, przedsionkowymi, proprioceptywnymi i dotykowymi umożliwia dziecku wykonywanie takich czynności jak: nakładanie kurtki, budowanie z klocków, malowanie, rysowanie. Dopływu wrażeń z bazowych systemów sensorycznych wymaga także artykulacja. Dzieci z zakłóceniami w obrębie systemu przedsionkowego rozwijają mowę z pewnym opóźnieniem. Dysfunkcje integracji sensorycznej nie pozwalają na czucie języka w ustach, przez co mowa jest niewyraźna.

Stadium czwarte Rozwija się w okresie przedszkolnym, a nawet w początkowym okresie wczesnoszkolnym, to efekt końcowych procesów przetwarzania bodźców zmysłowych, występujących na poprzednich trzech poziomach. Układ nerwowy funkcjonujący jako całość, na tym etapie dokonuje specjalizacji jednej z półkul mózgu. Aby mogło do tego dojść obie półkule muszą współpracować ze sobą. Komunikacja między półkulowa decyduje również o lateralizacji czynności ciała. Proces lateralizacji zaczyna się ok. 6 miesiąca życia dziecka, a powinien zakończyć się ok. 6 roku życia dziecka. Zaburzenia lateralizacji przejawiają się deficytami w zakresie obustronnej koordynacji ruchowej, przekraczania linii środkowej ciała oraz skrzyżowanej lateralizacji. Dysfunkcje w przekraczaniu środkowej linii ciała mogą dotyczyć również ruchów gałek ocznych.

Jeśli ruch nie jest płynny, są drgnięcia, gubienie śledzonego przedmiotu, to dziecko może mieć trudności w rysowaniu, pisaniu, układaniu z części, liczeniu ( np. będzie pomijało elementy, litery, cyfry ). Zaburzenia w procesie lateralizacji będą miały wpływ na funkcjonowanie dziecka w szkole i w życiu codziennym. Najczęściej spotykane trudności to: trudności w nauce czytania ( dzieci gubią litery, słowa, mylą linię w której czytały) trudności w pisaniu, szczególnie przy przepisywaniu z tablicy ( gubią linię, litery lub całe wyrazy i zdania ) trudności z pisaniem liter podobnych kształtach, trudności z różnicowaniem prawa- lewa obniżony poziom graficzny pisma

Niezakłócony rozwój procesów integracji zmysłowej jest podstawą prawidłowego uczenia się i zachowania. Integralność układu nerwowego to działanie prawidłowe ośrodków podkorowych, w których zachodzą podstawowe procesy integrowana bodźców zmysłowych. Osiągnięcie umiejętności z pierwszego stadium warunkuje rozwijanie sprawności z poziomu następnego. Tym, samym skomplikowane procesy percepcji wzrokowej, słuchowej, pamięci, uwagi, mowy, umiejętności pisania i czytania będą zależne od integracji podstawowych systemów zmysłowych: dotykowego, proprioceptywnego, przedsionkowego, wzrokowego i słuchowego. Reasumując: jeśli występują zaburzenia w odbiorze i integrowaniu bodźców zmysłowych to będą pojawiać się dysfunkcje w rozwoju poznawczym, motorycznym oraz zachowaniu dziecka.

UKŁAD PRZEDSIONKOWY

Według SI, układ przedsionkowy stanowi ramy, bazę, do stymulacji innych zmysłów Już w 5-tym tygodniu ciąży następuje różnicowanie narządu słuchu i układu przedsionkowego. W 7 tygodniu tworzą się kanały półkoliste, a pomiędzy 7 a 14 tygodniem komórki rzęskowe łączą się z komórkami nerwu przedsionkowego. Pierwotne nerwy przedsionkowe rosną w kierunku pnia mózgu

Nerw przedsionkowy mielinizuje się jako pierwszy, począwszy od ostatniego tygodnia pierwszego trymestru. • W 5-tym miesiącu jest dojrzały i zapewnia płodowi poczucie kierunku i orientację w środowisku macicy. • 9 tydzień ciąży – reakcja na stymulację ruchową • 12 tydzień – bezwiedna ruchy gałki ocznej za ruchem głowy • 8 miesiąc-reakcja MORO na zmianę pozycji ciała kobiety ciężarnej

Kanały wypełnione endolimfą ułożone są w 3 płaszczyznach, co zapewnia wykrywanie każdego ruchu obrotowego. • Woreczek zapewnia percepcję ruchu liniowego z jednej strony na drugą oraz z góry na dół. • Łagiewka rejestruje zmiany pozycji głowy. • Naturalny ruch ciała kobiety w ciąży daje płodowi odczucie ruchu i poczucie własnego ciała, zapewnia dopływ bodźców do tworzącego się mózgu. • Po porodzie nadal intensywnie stymuluje mózg, współpracuje z układami sensorycznymi wzrokowym, słuchowym, dotykowym, z odruchami niemowlęcymi i odruchami postawy

Symptomy zaburzeń: • pośladkowe ułożenie płodu • opóźnienia w kontroli ruchów • opóźnienia w etapach rozwojowych • wydłużony czas nauki jazdy na rowerze, wchodzenia i schodzenia ze schodów • zaburzenia kontroli postawy, równowagi, somatognozji • zaburzenia napięcia mięśniowego • podpieranie głowy • zaburzenia orientacji przestrzennej • trudności w czytaniu/ wodzenie oczami, śledzenie tekstu;

• matematyka/geometria; • pisanie/odwracanie liter b,d,p • posługiwanie się zegarem • zaburzona koordynacja wzrokowo-ruchowa • trudności przy przepisywaniu z tablicy • brak wyraźnej dominacji rak/mała zręczność obu rąk • mylenie stron • zaburzenia mowy • opóźnienie rozwoju małej i dużej motoryki • niechęć do gier zespołowych i sportu • trudności w łapaniu piłki, pchaniu, ciągnięciu

• niepewność grawitacyjna, nietolerancja ruchu, przewrotów do tylu i w przód • trudność z uniesieniem rak, nóg i głowy w leżeniu na brzuchu • unikanie zabaw na placu zabaw/ karuzele, zjeżdżalnie, zeskakiwanie, odrywanie stóp od podłoża, itp. • potykanie się, strach przed upadkiem • niechęć do wspinania się, ostrych zakrętów, jazdy windą • choroba lokomocyjna po okresie dojrzewania • ospałość, zmęczenie • niska odporność na stres • brak akceptacji siebie, zaburzenia emocjonalne

PROPRIOCEPCJA • Budowanie świadomości ciała • Planowanie i kontrolowanie ruchu • Stabilizacja ciała • Stabilność emocjonalna

DOTYK Doświadczenia płynące z dotyku modelują nasze postrzeganie świata i budują nasze relacje z otoczeniem. Człowiek jest istotą społeczną, więc kontakt z otoczeniem i pełne w nim uczestnictwo jest formą nagrody. Składają się na niego możliwości: • aktywnego słuchania, • komunikacja słowna i pisemna, • kontakt wzrokowy i dotykowy. Pisanie, to koordynacja ręce- oczy-uszy- myśli. Czytanie, to widzenie, synteza informacji wzrokowych i myślenie, zapamiętanie, kojarzenie.

• Droga somatosensoryczna przewodzi bodźce działające na receptory skórne. • Odwzorowanie części ciała w korze jest wprost proporcjonalne do ilości receptorów skórnych i naprzemienne czyli lewa część ciała ma swoją projekcję w prawej części kory.

Wielkości poszczególnych części ciała wskazują na obszar kory mózgowej odpowiedzialnej za czucie i ruch (wg. teorii W. Penfielda)

Percepcja tylko w części wynika z pobudzenia układów sensorycznych Percepcja tylko w części wynika z pobudzenia układów sensorycznych. Mózg interpretuje bodźce w świetle posiadanej wiedzy i komponuje informacje w harmonijną całość. Doznania ruchu, dźwięku, dotyku są psychicznymi konstrukcjami w mózgu i pozostają nacechowane jego wewnętrzną organizacją i przeszłymi doświadczeniami. Jest to więc bardziej tworzenie i interpretacja niż odtwarzanie

Pierwsze ruchy ustalają nasze związki z grawitacją, poczuciem równowagi, stabilności i zaczynają się od centrum ciała (mięśnie tułowia, posturalne). Mózg uczy się utrzymywać równowagę, co pozwala odciążyć wzrok. Wówczas oczy mogą patrzeć twórczo i swobodnie, niezależnie od grawitacji. Tworzenie map ruchowych to umiejętność odtwarzania aktywności ruchowej zgodnie z wcześniej ukształtowanymi wzorcami ruchowymi. Ten proces współpracuje ze zmysłem wzroku.

DOTYK Neuromatryca Odczuwanie i świadomość ciała u ludzi, którzy urodzili się bez kończyn wskazuje na istnienie sieci neuronalnej uczestniczącej w postrzeganiu ciała, która jest trwale wbudowana w mózg i odpowiada na bodźce czuciowe, ale też stale wytwarza charakterystyczny wzorzec impulsów oznaczających, że nasze ciało jest całością i jednoznacznie należy do nas samych. Jest to nazwane „podpisem neuronalnym”

WZROK • W obszarze widzenia w mózgu neurobiolodzy wyróżniaj dwie fazy. Jedna dana od natury, polegająca na ustaleniu prawidłowego ogólnego, bazowego schematu. Druga zależy od środowiska i doświadczenia indywidualnego dziecka. • Widzenie peryferyjne związane jest z pracą niższych ośrodków mózgu i pojawia się przed umiejętnością koncentracji wzroku na przedmiocie co jest funkcją ośrodków wyższych. • Ruch ciała pomaga oczom szerzej widzieć i eksplorować przestrzeń.

SŁUCH • Słuch jest zmysłem gotowym do pracy już w chwili narodzin i rozwija się aż do wieku szkolnego. • U noworodka to jedno z pierwszych narzędzi do eksploracji otoczenia, jego identyfikacji, kontroli środowiska fizycznego • Wczesne doświadczenia w słuchaniu muzyki i mowy mają bardzo istotny wpływ na kształtowanie się wielu innych wyższych czynności mózgu m.in. emocji, języka, funkcji poznawczych. • Podobnie jak w przypadku wzroku ogólny plan jest dany od natury, jednak doświadczenie i środowisko wpływają na jego rozwój.

• Leki, infekcje, urazy okołoporodowe mogą mieć wpływ hamujący lub uszkodzić narząd słuchu a częste zapalenia ucha środkowego mogą być przyczyną trudności w różnicowaniu dźwięków w otoczeniu, co jest zdolnością obu uszu. • Plastyczność słuchu utrzymuje się z tendencją spadkową do okresu początkowych klas szkoły podstawowej