WADY OŚWIADCZENIA WOLI – SANKCJE WADLIWYCH CZYNNOŚCI PRAWNYCH Mgr Natalia Gralewska WADY OŚWIADCZENIA WOLI – SANKCJE WADLIWYCH CZYNNOŚCI PRAWNYCH Poruszane zagadnienia: - brak świadomości lub swobody - pozorność - błąd - podstęp - groźba - uchylenie się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia woli - sankcje wadliwych czynności prawnych (nieważność, wzruszalność, bezskuteczność zawieszona, bezskuteczność względna)

WADY OŚWIADCZENIA WOLI 1/ BRAK SWOBODY LUB ŚWIADOMOŚCI - osoba składająca oświadczenie woli znajduje się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli - oświadczenie woli złożone w ww. warunkach = NIEWAŻNE - ustawodawca wymaga, aby był to stan wyłączenia, a zatem nie wystarcza stan ograniczający swobodę lub świadomość postępowania - stan braku świadomości a stan braku swobody „Stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli, o którym mowa w art. 82 KC, nie musi oznaczać całkowitego zniesienia świadomości. Wystarczy istnienie takiego stanu, który oznacza brak rozeznania, niemożność rozumienia zachowań własnych i zachowań innych osób oraz niezdawanie sobie sprawy ze znaczenia skutków własnego postępowania” (postanowienie SN z dnia 20.01.2014r., II PK 230/13)

„Ustalenie stanu świadomości, o którym mowa w art „Ustalenie stanu świadomości, o którym mowa w art. 82 KC jest sprawą stanu faktycznego i jego oceny na podstawie analizy wszystkich ujawnionych dowodów i okoliczności towarzyszących założeniu oświadczenia woli” (Wyrok SN z dnia 27 lipca 2010 r., II CSK 147/10) „Zawarcie umowy niekorzystnej dla siebie z powodu trudnej sytuacji ekonomicznej nie powoduje samo przez się nieważności oświadczenia woli w rozumieniu art. 82 KC. Odmienne stanowisko zajęte przez Sąd Powiatowy stanowi naruszenie art. 82 KC” (Wyrok SN z dnia 1 lipca 1974r. III CRN 119/74).

Przyczyny stanu psychicznego o którym mowa w art. 82 KC - przykładowy katalog zaburzeń czynności psychicznych w art. 82 KC („jakiekolwiek powody”) - choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, a także inne, nawet przemijające, zaburzenia czynności psychicznych - orzecznictwo: pourazowe zaburzenia psychiczne, psychozy, stany depresyjne, stany maniakalne, alkoholizm, narkomania, wyczerpanie organizmu i siły z powodu ciężkiej choroby - decydujące znaczenie ma stan psychiczny człowieka istniejący w chwili składania oświadczenia woli - lucidum intervallum Wada oświadczenia woli z art. 82 KC a sytuacja osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej?

2/ POZORNOŚĆ - oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru jest bezwzględnie nieważne; strony umawiają się potajemnie, że ujawnione wobec osób trzecich oświadczenie woli nie wywoła skutków prawnych - pozorne oświadczenie woli może zostać złożone w celu ukrycia innej czynności prawnej = CZYNNOŚĆ DYSSYMULOWANA (UKRYTA) - ważność pozornego oświadczenia ocenia się według właściwości czynności ukrytej, tj. czynność ukryta musi spełniać normatywne wymogi, od których zależy skuteczność tego typu czynności, w tym zachowana musi być forma czynności prawnej

„W sprawie wykazane zostały bez wątpliwości dwie podstawy nieważności umowy darowizny. Po pierwsze jedna ze stron umowy znajdowała się w tym dniu w stanie wyłączającym możliwość świadomego i swobodnego podjęcia decyzji i wyrażenia woli, co do treści czynności prawnej. Po drugie, nawet gdyby przyjąć, iż złożone oświadczenie woli było ważne - w świetle art. 82 KC, to i tak umowa darowizny została zawarta przez strony dla pozoru. Strony zawarły faktycznie umowę działu spadku i zniesienia współwłasności nieruchomości. Taka umowa natomiast, dotycząca nieruchomości powinna zostać zawarta w formie aktu notarialnego obejmującego wszystkie postanowienia istotne umowy, w tym kwestię spłat czy dopłat. Ten warunek nie został przez strony spełniony, gdyż oświadczenie co do sposobu działu spadku (spłaty) częściowo złożone zostało w formie zwykłej pisemnej” (wyrok SA w Warszawie z dnia 7 maja 2014 roku, VI ACa 1347/13). - stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli - czynność pozorna i czynność dyssymulowana

OCHRONA OSÓB TRZECICH - pozorna czynność prawna jako podstawa dokonania kolejnej czynności, tzw. czynności „następczej” (jak należy ocenić skuteczność takiej czynności?) - prawo chroni osoby, które działały w zaufaniu, że wcześniej dokonane czynności prawne są ważne (wyjątek od zasady nemo plus iuris); A zawiera z B „pozorną umowę sprzedaży” (strony umawiają się potajemnie, że czynność prawna nie wywoła skutków prawnych, tj. własność rzeczy sprzedanej nie przejdzie na B), następnie B zawiera umowę sprzedaży z C i zobowiązuje się przenieść własność rzeczy na C - czynność musi być dokonana bezpośrednio na podstawie pozornego oświadczenia woli + czynność przysparzająca (prowadzi do nabycia prawa lub zwolnienia ze zobowiązania) + czynność odpłatna + dobra wiara osoby trzeciej = warunek skuteczności czynności „następczej”

POZORNE OŚWIADCZENIE WOLI OŚWIADCZENIE WOLI NIE NA SERIO RESERVATIO MENTALIS (ZASTRZEŻENIA POTAJEMNE)

3/ BŁĄD - błąd = niezgodność między obiektywną rzeczywistością a jej odbiciem w świadomości człowieka - kwalifikację normatywną ma tylko taki błąd, który jest doniosły prawnie - błąd ma doniosłość prawną gdy: A/ dotyczy treści czynności prawnej: mylne wyobrażenie o którymkolwiek składniku treści czynności prawnej; błąd może dotyczyć przedmiotu lub rodzaju czynności prawnej, osoby kontrahenta itd. „Brak wiedzy osoby nabywającej wolne od obciążeń spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu o dochodzeniu przez osobę trzecią roszczenia posesoryjnego nie może być kwalifikowany jako błąd dotyczący treści czynności prawnej” (wyrok SN z dnia 24 kwietnia 2014 r., II CSK 93/13) „Błąd kupującego, którego oczekiwania na zmianę charakteru nabytej działki z rolnej na rekreacyjną nie spełniły się, nie jest błędem dotyczącym treści umowy (art. 84 KC)” (wyrok SN z dnia 15 października 1997r., II CKN 214/97) – tzw. BŁĄD W POBUDCE (brak doniosłości prawnej).

B/ jest istotny: błąd jest istotny, gdy uzasadnia przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, to nie złożyłby oświadczenia woli o tej treści. C/ jeśli OW było składane innej osobie i czynność prawna była odpłatna, konieczne jest spełnienie dodatkowych przesłanek, by móc uchylić się od skutków prawnych OW: - błąd musi zostać wywołany przez tę osoby, chociażby bez jej winy, - osoba ta o błędzie wiedziała, - osoba ta mogła z łatwością błąd zauważyć.

- zniekształcenie OW przez posłańca wywołuje takie same skutki jak błąd przy składaniu OW - działanie pod wpływem błędu nie powoduje nieważności OW, a pozwala na uchylenie się od skutków prawnych złożonego pod wpływem błędu OW Relacja art. 82 KC i 84 KC „Przy tym hipotezy przepisów art. 82 i art. 84 KC wyłączają się wzajemnie. Działanie pod wpływem błędu jest bowiem czynnością podjętą świadomie i swobodnie, tyle że w oparciu o niezgodne z rzeczywistością wyobrażenie o treści tej czynności. Natomiast art. 82 KC dotyczy podjęcia decyzji i wyrażenia woli w stanie wyłączającym uświadomienie sobie ich znaczenia bądź wykluczającym swobodę działania” (wyrok SN z dnia 8 lipca 2010r., II CSK 117/10).

4/ PODSTĘP - podstępne wywołanie błędu przez drugą stroną lub osobę trzecią - podstęp jako kwalifikowana postać błędu - podstęp polega na świadomym wprowadzeniu osoby w błąd lub umocnieniu jej w błędnym przekonaniu w celu nakłonienia jej do złożenia OW o określonej treści - błąd wywołany podstępnie nie musi dotyczyć ani treści czynności prawnej, ani być istotny (w konsekwencji nie będą również miały znaczenia przesłanki dodatkowe) - związek przyczynowy między podstępnym działaniem a złożeniem OW o określonej treści - podstęp osoby trzeciej = podstęp strony: A/ jeśli strona o błędzie wiedziała i nie zawiadomiła o nim składającego OW, B/ czynność prawna była nieodpłatna „Istotę podstępu stanowi niedozwolone naruszenie swobody decyzji innej osoby poprzez wytworzenie lub podsunięcie jej fałszywych przesłanek rozumowania, co z kolei prowadzi albo do podjęcia przez nią decyzji opartej na tych przesłankach, albo utwierdza ją w błędzie, skądinąd powstałym spontanicznie. Podkreślić należy przy tym, że nikt nie jest zwolniony od obowiązku myślenia i dbania o własne interesy” (wyrok SA w Łodzi z dnia 20 maja 2014r., I ACa 1534/13)

5/ GROŹBA - groźba to zapowiedź wyrządzenia komuś zła, w razie gdyby nie dokonał żądanej czynności prawnej (przymus psychiczny), - związek między celowo wywołanym stanem obawy a złożeniem przez zagrożonego OW o określonej treści - bezprawność groźby = zapowiedź wyrządzenia czynu bezwzględnie zabronionego albo czynu dozwolonego, ale tylko w celu skłonienia osoby do złożenia OW o określonej treści - groźba poważna = poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe dla dóbr składającego OW lub innej osoby - groźba realna = składający „mógł się obawiać” - groźba może pochodzić od strony lub osoby trzeciej

UCHYLENIE SIĘ OD SKUTKÓW PRAWNYCH OW - można uchylić się od skutków prawnych OW złożonego pod wpływem: BŁĘDU PODSTĘPU GROŹBY - prawo podmiotowe kształtujące - uchylenie się następuje poprzez złożenie oświadczenia woli na piśmie (ad probationem) - oświadczenie woli składa się drugiej stronie pierwotnej czynności prawnej albo osobie zainteresowanej w skutkach pierwotnej czynności prawnej, - skutki ex tunc - uprawniony nie może domagać się zmiany treści wadliwej czynności prawnej - uprawnienie terminowe: 1 rok od wykrycia błędu, 1 rok od kiedy ustał stan obawy

SANKCJE WADLIWYCH CZYNNOŚCI PRAWNYCH 1/ NIEWAŻNOŚĆ - sprzeczność z normami bezwzględnie obowiązującymi - sprzeczność z zasadami współżycia społecznego - brak odpowiedniej zdolności do czynności prawnych - wady oświadczenia woli uregulowane w art. 82 i 83 KC - niedochowanie formy zastrzeżonej ad solemnitatem - czynność nieważna nie wywołuje skutków prawnych - nieważność od samego początku i ex lege - sąd uwzględnia nieważność z urzędu - charakter definitywny (każdy i zawsze może się na nią powoływać i nie może być to uznane za nadużycie prawa podmiotowego) - częściowa nieważność czynności prawnej

WYJĄTKI OD BEZWZGLĘDNEJ NIEWAŻNOŚCI: A/ KONWALIDACJA (uzdrowienie): polega na uznaniu bezwzględnie nieważnej czynności prawnej za ważną z mocą wsteczną, w następstwie zaistnienia późniejszych faktów (np. art. 14 § 2 KC, art. 890 KC) B/ KONWERSJA: przemiana nieważnej czynności prawnej w inną, ważną czynność prawną, która odpowiada chociażby częściowo hipotetycznej woli stron.

2/ WZRUSZALNOŚĆ: czynność prawna dotknięta sankcją wzruszalności wywołuje wszystkie skutki prawne, ale w przypadkach wskazanych w ustawie, mogą one zostać uchylone lub zmienione, o ile osoba uprawniona skorzysta z przysługującego jej prawa podmiotowego w określonym terminie. Czynność prawną można wzruszyć poprzez: A/ pozasądowe oświadczenie woli podmiotu uprawnionego, np. uchylenie się od skutków prawnych OW złożonego pod wpływem błędu, groźby lub podstępu (art. 88 KC) B/ konstytutywne orzeczenie sądu, które unieważnia lub zmienia treść czynności prawnej (np. art. 70[5] KC, art. 388 KC) - uchylenie lub zmiana następuje ze skutkiem ex tunc (od chwili dokonania wzruszonej czynności)

3/ BEZSKUTECZNOŚĆ ZAWIESZONA: polega na tymczasowym wstrzymaniu skutków prawnych dokonanej czynności prawnej aż do momentu nadejścia określonego zdarzenia - wadliwa czynność prawna nie wywołuje skutków prawnych, ale wiąże strony i żadna z nich, do momentu nadejścia ów zdarzenia, nie może uwolnić się od zawartej umowy powołując się na jej nieważność - ustawa wskazuje nam, kiedy czynność może być dotknięta sankcją bezskuteczności zawieszonej + zdarzenie, od którego zależy pełna skuteczność (np. art. 18 § 3 KC, art. 103 § 2 KC) - art. 63 KC

4/ BEZSKUTECZNOŚĆ WZGLĘDNA - ograniczony podmiotowo zakres oddziaływania czynności prawnej - podmiot chroniony (wierzyciel) może wykonywać swoje prawo (wierzytelność) tak, jakby czynność nigdy nie została dokonana - wierzyciel może realizować swoją wierzytelność zarówno wobec swojego dłużnika, jak również wobec uczestnika względnie nieważnej czynności prawnej = POSZERZONA SKUTECZNOŚĆ - zastosowanie sankcji bezskuteczności względnej: A/ z mocy prawa (art. 1036 zd. 2 KC) B/ na mocy konstytutywnego orzeczenia sądu (art. 59 KC)

Radwański Z., Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2009, wyd. 10 Gniewek E., Komentarz do KC, 2014, wyd. 6, Legalis Pietrzykowski K., Komentarz do KC, tom I, wyd. 7, Legalis