Transkrypcja i transliteracja niełacińskich systemów pisma Maciej St. Zięba euroanalizy@uw.lublin.pl http://www.kul.pl/maciej.st.zieba

Pismo Zapis, indywidualny sposób pisania („pismo ręczne / odręczne”, „pismo maszynowe”, „pismo drukowane”, „pismo czytelne / nieczytelne”, „dukt pisma”, „grafologiczna analiza pisma”) System zapisu („pismo łacińskie”, „pismo arabskie”, „pismo alfabetyczne”, „pismo hieroglificzne”, „pismo klinowe”) Tekst, dokument („pismo urzędowe”, „pismo z ministerstwa”) Czcionka lub font („pismo drukarskie”, „krój, odmiana i stopień pisma”)

Alfabet Pismo głoskowe (typ pisma) („alfabet łaciński” = „pismo łacińskie”; „alfabet cyrylicki”; „alfabet grecki”), Potocznie także: pismo pokrewne głoskowemu: spółgłoskowe (abdżad – np. „alfabet hebrajski”), alfabetyczno-sylabiczne (abugida – np. „alfabet devanagari”) Niepoprawnie także: każdy inny system pisma: „alfabet japoński” (właściwie: „sylabariusz japoński”) Zbiór liter („alfabet polski” ma 23 + 9 + 3 litery, i inny zbiór znaków niż „alfabet niemiecki”: 26 + 3 litery + 1 ligatura) Porządek układu liter (w „alfabecie norweskim i duńskim” aa = å to ostatni znak alfabetu; w „alfabecie czeskim” ch idzie po h; w „alfabecie holenderskim” ij = y; w „alfabecie francuskim” a = â = à; e = è = é = ê = ë jeśli chodzi o porządek, ale nie jeśli chodzi o wymowę)

Przykłady systemów pism Simon AGER: Omniglot – writing systems and languages of the world, http://www.omniglot.com/ Все письменности мира, http://www.rbardalzo.narod.ru/vse_alf.html Alfabet – Wikipedia, wolna encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Alfabet

(alfabetyczno-sylabiczne) Pisma ideograficzne (logograficzne) fonograficzne chińskie, ... abugida (alfabetyczno-sylabiczne) abdżad (spółgłoskowe) sylabariusz (sylabiczne) alfabet (głoskowe) mieszane arabskie, hebrajskie,... devanagari i in. indyjskie, tajskie, birmańskie, tybetańskie etiopskie, eskimoskie, ... japońskie (katakana, hiragana), czirokeskie,... łacińskie, cyrylica, gruzińskie, awestyjskie, koreańskie, ... japońskie (kana-majiri)

Pisma martwe (wymarłe) żywe wegetujące fikcyjne i martwo urodzone alternatywne stenografia, Braille, IPA martwe (wymarłe) żywe nowo narodzone wegetujące hieroglificzne egipskie, klinowe, linearne A i B, runiczne, gockie, fenickie, pagspa, Majów, rongo-rongo, ogamiczne, (odczytane i nieodczytane) rytualne ornamentalne łacińskie, greckie, cyrylica, ormiańskie, gruzińskie, arabskie, hebrajskie, devanagari, tamilskie, tajskie, birmańskie, tybetańskie, etiopskie, eskimoskie, japońskie, koreańskie, chińskie, ... ........................... głagolica, koptyjskie, syryjskie, awestyjskie, deseret gotyckie, irlandzkie (uncjalne), mongolskie (ojrackie)

Pisma nielinearne linearne poziome pionowe z lewa na prawo z prawa na lewo bustrofedon koreańskie klasyczne: chińskie japońskie, koreańskie, mongolskie (ojrackie) łacińskie, greckie, cyrylica, ormiańskie, gruzińskie, devanagari, tamilskie, tajskie, birmańskie, tybetańskie, etiopskie, eskimoskie, współczesne chińskie, japońskie, ... arabskie, hebrajskie, syryjskie, awestyjskie, fenickie

Pisma jednopostaciowe wielopostaciowe alternatywnie dwupostaciowe synchronicznie dwu-wielopostaciowe sytuacyjnie (segmentalnie) irlandzkie, głagolica, gockie, jidysz koreańskie, devanagari, tamilskie, tajskie, birmańskie, etiopskie, eskimoskie, chińskie, ... znaczeniowo- -kontekstowo (suprasegmentalnie) dwupostaciowe ceremo nialnie znacze niowo- -konteks towe jedno-dwu-postaciowe jedno-cztero-postaciowe dwukasztowe: łacińskie, greckie, cyrylica, ormiańskie, gotyckie gruzińskie, tybetańskie hebrajskie, syryjskie, mongolskie (greckie, gotyckie) japońskie sylabiczne (kana) arabskie

Cechy pisma łacińskiego Alfabetyczne (głoskowe) Linearne, pisane poziomo od lewej ku prawej Dwupostaciowe synchronicznie - suprasegmentalnie, okazjonalnie (kontekstowo-znaczeniowo) Stosuje znaki diakrytyczne Stosuje dwuznaki i trójznaki (czwórznaki), z rzadka ligatury

Konwersje pisma Oddające pismo: Oddające wymowę: (grafemiczne) (fonetyczne) transliteracje transkrypcje jednoznaczne uproszczone ścisłe uproszczone popularne międzynarodowe krajowe naukowe narodowe (spolszczenia) międzynarodowe krajowe

Transkrypcje i transliteracje Ścisłe (jednoznaczne) cel: jak najwierniejsze oddanie języka oryginału (umożliwienie powrotu do zapisu oryginalnego – retransliteracji) Popularne cel: jak największe zbliżenie do systemu wymowy języka docelowego (umożliwienie wymowy) Typ ze względu na pismo docelowe: latynizacja / romanizacja cyrylizacja

Źródła: Polański = Wielki Słownik Ortograficzny PWN wraz z zasadami ortografii i interpunkcji, red. Edward Polański, PWN: Warszawa 2003, http://so.pwn.pl/zasady.php Pelcowa = Janina PELCOWA: Polskie normy bibliograficzne, Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich: Warszawa 1977 PN = Polska norma (zob. http://www.pkn.pl) Ustawa = Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, Dz. U. Nr 17, poz. 141 Rozporządzenie = Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dn. 30 maja 2005 r. w sprawie sposoby transliteracji imion i nazwisk osób należących do mniejszości narodowych i etnicznych zapisanych w alfabecie innym niż alfabet łaciński, Dz. U. Nr 102 poz. 855 UNICODE: http://www.unicode.org/charts/ (lub po francusku: http://www.unicode.org/fr/charts) JŚ = Języki świata. Materiały dydaktyczne do zajęć międzykulturowych, praca zb. pod red. Katarzyny Górak-Sosnowskiej i Ilony Morżoł, Stowarzyszenie Arabia.pl: Warszawa 2008

Języki pisane łacinką Polański: 65-66. Nazwiska angielskie i francuskie: [242]–[249], s. 96-99; 67. Nazwiska niemieckie: [250]–[254], s. 99; 68. Nazwiska włoskie: [255]–[257], s. 99-100; 69. Nazwiska węgierskie: [258]–[259], s. 100-101; 70. Odmiana i pisownia nazw geograficznych: [260]–[265], s. 101-102; 71. Zapisywanie słowiańskich nazw własnych zawierających swoiste znaki łacińskie: [266]–[272], s. 102-103 72. Pisownia łacińskich nazw własnych: [273]–[289], s. 103-105) PN: PN-84/N-09120: Zestaw dodatkowych znaków alfabetu łacińskiego do wymiany informacji bibliograficznej UNICODE: Latin, Range: 0000-007F (Basic), 0080-00FF (Latin-1), 0100-017F (Extended A), 0180-024F (Extended B), 1E00-1EFF (Extended Additional), 2C60-2C7F (Extended C), A720-A7FF (Extended D), FB00-FB0F (Ligatures)

Cyrylica (1) PN: PN-59/N01201: Transliteracja słowiańskich alfabetów cyrylickich Obejmuje rosyjski, ukraiński, białoruski, bułgarski, serbski i macedoński PN: PN-70/N01201: Transliteracja słowiańskich alfabetów cyrylickich Zastępuje powyższe, obejmuje: j.w. zob. Pelcowa, s. 398-405, z komentarzem PN: PN-83/N-01201: Transliteracja alfabetów cyrylickich na alfabet łaciński Zastępuje powyższe, obejmuje: j.w. + mongolski zob. Polański, s. 107-117 (nast. slajd) PN: PN-ISO 9/2000: Transliteracja znaków cyrylickich na znaki łacińskie, języki słowiańskie i niesłowiańskie Zastępuje powyższe, obejmuje: j.w. + mołdawski + wiele innych języków Rosji, Kaukazu i Azji Centralnej zob. Janusz S. BIEŃ: Jak powstaje polska norma. Transliteracja cyrylicy (PN-ISO 9-2000), „Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy” 2000, nr 8 (16), http://bc.klf.uw.edu.pl/115/ PN: PN-85/N-09122: Zestaw dodatkowych znaków alfabetu cyrylickiego do wymiany informacji bibliograficznych

Cyrylica (2) Polański: Transliteracja i transkrypcja słowiańskich alfabetów cyrylickich: s. 107-117 75. Uwagi wstępne, s. 107-108 76. Transliteracja i transkrypcja współczesnego alfabetu rosyjskiego; i 77. Adaptacja ortograficzna i odmiana rosyjskich nazw własnych: [307]–[317], s. 108-112 78. Transliteracja i transkrypcja współczesnego alfabetu ukraińskiego: [318]–[324], s. 112-113 79. Transliteracja i transkrypcja współczesnego alfabetu białoruskiego: [325]–[328], s. 114-115 80. Transliteracja i transkrypcja współczesnego alfabetu bułgarskiego: [329]–[334], s. 115-116 81. Transliteracja i transkrypcja współczesnego alfabetu serbskiego: [334], s. 116 82. Transliteracja i transkrypcja współczesnego alfabetu macedońskiego: [335], s. 117 Tu: PN-83/N-01201 (transliteracja); Tu: Uchwała Komitetu Językoznawstwa PAN z 20 stycznia 1956, za: Pisownia polska, Wrocław 1957 (transkrypcja) Uwaga: podane zasady dla języków innych, niż rosyjski, milcząco zakładają stosowanie w pierwszym rzędzie reguł dla języka rosyjskiego, z wyjątkiem reguł szczegółowych.

Cyrylica (3) Rozporządzenie: Zał. nr 1: Sposób transliteracji imion i nazwisk osób należących do mniejszości białoruskiej, zapisanych w alfabecie białoruskim Zał. nr 2: Sposób transliteracji imion i nazwisk osób należących do mniejszości łemkowskiej, zapisanych w alfabecie łemkowskim Zał. nr 4: Sposób transliteracji imion i nazwisk osób należących do mniejszości rosyjskiej, zapisanych w alfabecie rosyjskim Zał. nr 5: Sposób transliteracji imion i nazwisk osób należących do mniejszości ukraińskiej, zapisanych w alfabecie ukraińskim UNICODE: Cyrillic: Range: 0400-040F (Basic), 0500-052F (Supplement), 2DE0-2DFF (Extended A), A640-A69F (Extended B)

Pismo greckie PN: PN-72/N-01203: Transliteracja alfabetu greckiego Obejmuje tylko język klasyczny zob. Pelcowa: s. 406-410, z komentarzem PN: PN-ISO 843/1999: Konwersja znaków greckich na znaki łacińskie Obejmuje język klasyczny, bizantyjski i współczesny PN: PN-85/N-09121: Zestaw znaków alfabetu greckiego do wymiany informacji bibliograficznych Polański: 73. Pisownia greckich nazw własnych; i 74. Zasady polszczenia imion i nazw greckich: [290]–[306], s. 105-107 tu: PN 72/N-01203, Mon. Pol. 1972, nr 19, poz. 119 uwaga: tylko język starogrecki UNICODE: Greek and Coptic: Range: 0370-03FF (Basic), 1F00-1FFF (Extended)

Pismo hebrajskie (1) PN: PN-74/N-01211: Transliteracja alfabetu hebrajskiego zob. Pelcowa, s. 415-420, z komentarzem PN: PN-ISO 259/2009: Dokumentacja: transliteracja znaków hebrajskich na znaki łacińskie Zastępuje powyższe, nie obejmuje języka jidysz PN: PN-ISO 259-2: Informacja i dokumentacja. Transliteracja znaków hebrajskich na znaki łacińskie. Część 2: Transliteracja uproszczona Nie obejmuje języka jidysz Rozporządzenie: Zał. nr 7: Sposób transliteracji imion i nazwisk osób należących do mniejszości żydowskiej zapisanych w alfabecie hebrajskim JŚ: s. 75-85 (Jan Odolczyk: Język hebrajski)

Pismo hebrajskie (2: jidysz) PN: PN-74/N-01212: Transliteracja pisma jidysz zob. Pelcowa, s. 421-424 Rozporządzenie: Zał. nr 7: Sposób transliteracji imion i nazwisk osób należących do mniejszości żydowskiej zapisanych w alfabecie jidysz zob. What is Yiddish? Alef-beys (Yiddish Alphabet) & Transliteration Chart, http://www.yivo.org/yiddish/alefbeys.htm UNICODE: Hebrew: Range: 0590-05FF (Basic), FB20-FB24 (Extended)

Pismo ormiańskie Rozporządzenie: Zał. nr 3: Sposób transliteracji imion i nazwisk osób należących do mniejszości ormiańskiej zapisanych w alfabecie ormiańskim UNICODE: Armenian, Range: 0530-058F (Basic); FB10-FB1F (Armenian ligatures), JŚ: s. 35-42 (Armenuhi Hovakimian: Język ormiański) Andrzej PISOWICZ: O polskiej transkrypcji wyrazów ormiańskich, „Przegląd Orientalistyczny” 1979, nr 2 (110), s. 158-162

Inne Witold JABŁOŃSKI: Polska transkrypcja pisma chińskiego, „Rocznik Orjentalistyczny” 1934 (X), s. 87-121 Denzel CARR: The Gwoyeu „Transcription”, tamże, s. 77-86 Joanna JUREWICZ: Projekt polskiej transkrypcji wyrazów sanskryckich i omówienie związanych z tym problemów, „Studia Indologiczne” 1998 (t. 5), s. 5-12 Stanisław GODZIŃSKI: Transliteracja czy transkrypcja wyrazów tybetańskich, „Przegląd Orientalistyczny” 1979, nr 2 (110), s. 151-158 + 2 wklejki

Brak norm (ew. opisy w podręcznikach akademickich): Gruziński UNICODE: Georgian: Range: 10A0-10FF, 2D00-2DFF JŚ: s. 43-49 (Katarzyna Górak-Sosnowska) Arabski - dla języków arabskiego, perskiego, urdu (Pakistan) i in. UNICODE: Arabic: Range: 0600-06FF, 0750-077F, FB50-FDFF, FE70-FEFF JŚ: s. 65-74 (Katarzyna Górak-Sosnowska) Etiopski (amharski) UNICODE: Ethiopic: Range: 1200-137F, 1380-139F, 2D80-2DDF JŚ: s. 53-60 (Ewa Wołk) Koreański JŚ: s. 126-135 (Joanna Rogulska) Japoński JŚ: s. 136-146 (Maja Matus)

Bibliografia (1) World writing systems, Edited by Peter T. Daniels and William Bright, Oxford University Press: New York – Oxford 1996 Hans H. WELLISCH: The Conversion of Scripts – Its Nature, History, and Utilization, John Wiley & Sons: New York – Chichester – Brisbane – Toronto 1978 Александра В. СУПЕРАНСКАЯ: Теоретические основы практической транскрипции, Изд. Наука: Москва 1978 Charles Geoffry ALLEN: A Manual of European Languages for Librarians, Bowker: London – New York 1977 (2nd. ed.) zob.: Bronisław CZAJKOWSKI, [Recenzja], „Studia Linguistica” VIII, 1983 („Acta Universitatis Wratislaviensis” No. 645), s. 101-103 G. E. MEIER, B. MEIER: Handbuch der Linguistik und Kommunikationswissenschaft. Band I. Sprache, Sprachentstehung, Sparachen, Akademie-Verlag: Berlin 1979 zob. Alfred F. MAJEWICZ: [Recenzja], „Lingua Posnaniensis” 25, [1979], s. 132-140

Bibliografia (2) David DIRINGER: Alfabet czyli klucz do dziejów ludzkości, PIW: Warszawa 1972 Alfred F. MAJEWICZ: Języki świata i ich klasyfikowanie, PWN: Warszawa 1989 Języki świata. Materiały dydaktyczne do zajęć międzykulturowych, praca zb. pod red. Katarzyny Górak-Sosnowskiej i Ilony Morżoł, Stowarzyszenie Arabia.pl: Warszawa 2008 Janina PELCOWA: Polskie normy bibliograficzne, Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich: Warszawa 1977 Janina PELCOWA: Z zagadnień konwersji pism, „Przegląd Biblioteczny” 1982, nr 1/2, s. 57-77 Zdzisław KEMP: Orientalna transkrypcja czy transliteracja?, „Przegląd Orientalistyczny” 1959, nr 3 (31), s. 311-320 Janusz S. BIEŃ: Jak powstaje polska norma. Transliteracja cyrylicy (PN-ISO 9-2000), „Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy” 2000, nr 8 (16), http://bc.klf.uw.edu.pl/115/

Bibliografia (3) NUKAT: Transliteracja znaków greckich na postawie PN-ISO 843, http://www.cbgios.pan.pl/katalogi/kodowanie _greki, 01.01.2005. NUKAT: Transliteracja znaków cyrylickich na postawie PN-ISO 9, http://www.cbgios.pan.pl/katalogi/kodowanie _cyrylicy, 01.01.2004. PIU: Rekomendacja Polskiej Izby Ubezpieczeń nr 1/2007 dotycząca zasad transliteracji imion i nazwisk obcojęzycznych w systemach informatycznych zakładów ubezpieczeń, http://www.piu.org.pl/pl/o_piu/ rekomendacje/obd_piu/standaryzacja/, 22.04.2009.