Kapitał społeczny prof. dr hab. Jerzy Chłopecki Wykład VII  Kapitał społeczny prof. dr hab. Jerzy Chłopecki Pojęcie to zrobiło ostatnio karierę i jak zwykle bywa z tym, co staje się modne – obrasta w nieporozumienia w miarę jak coraz więcej ludzi, w coraz różniejszych sytuacjach pojęcia tego używają. Przykład tekstu w „Rzeczpospolitej” . Autor za dużo przeczytał, za mało zrozumiał, gdyby przeczytał mniej – byłoby mniej głupstw, ale gdyby więcej przemyślał głupstw mogłoby nie być. Zaszkodziło mu przeczytanie Fukuyamy, który m.in.. dowodzi zależności między spadkiem kapitału a wzrostem przestępczości. Jest to twierdzenie „kontekstowe” w pewnym kontekście zasadne w innym pozbawione sensu. Gdyby je brać dosłownie i bez zastrzeżeń najwyższy kapitał w Korei Północnej. Tam rzeczywiście można być tak bezpieczny na ulicy jak w Polsce na alejkach wiejskiego cmentarza. Zanim do kapitału społecznego – oderwać się od stereotypowego uzależnienia pojęcia kapitału odruchowo do wymiaru materialnego. Zależność wcale nie jest prosta, automatyczna i bezwyjątkowa.

JAKOŚĆ ŻYCIA * POZIOM ŻYCIA * PRODUKT NARODOWY Przykład Podkarpacia. Praca nad strategią rozwoju województwa. Strategia kiepska, ale to nie ma nic do rzeczy. Region biedny ale... Wyraźne rozejście się dróg między jakością a poziomem życia. Przyznaję, że o jakości życia, tym pojęciu wprowadzonym do literatury przez niemiecką socjaldemokrację jeszcze w latach sześćdziesiątych (w Polsce przez Andrzeja Sicińskiego) prawie zapomniałem. Na czym polega to ale? Najdłuższe przeciętne życie. Chyba najbardziej wyrazisty syntetyczny miernik jakości życia.

Bibliografia pojęcia L. Hannifax, The Rural School Community Center, “Annals of the American Academy of Political and Social Science”, No.67, 1916 J. Jacobs, The Life and Death of Great American Cities, Random House, NY 1961 G. Loury, Why Should we Care about Group Inequality?, “Social Philosophy and Policy” 1987 J. Coleman, Social Capital in the Creation of Human Capital, “American Journal of Sociology”, Vol.94, Supplement, 1988 J. Coleman, The Foundation of Social Theory, Harvard University Press, Cambridge 1990 R. D. Putnam, Making Democracy Work, Princeton University Press, Princeton 1993 R. D. Putnam, Bowling Alone: America`s Declining Social Capital, “Journal of Democracy”, Vol.6.No.1, 1995 R. D. Putnam, Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community, Simon Schuster, NY 2000 F. Fukuyama, Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity, The Free Press, NY 1995 F. Fukuyama, The Great Disruption: Human Nature and Reconstitution of Social Order The Free Press NY 1999 Hannifax – inspektor szkolny w Wirginii – znaczenie edukacji i społeczności lokalnej. „wspólnota jako całość korzysta ze wszystkich swoich części, natomiast jednostka znajduje tu pomoc, sympatię i solidarność sąsiadów. Jacobs – urbanista, znaczenie więzi sąsiedzkich. Loury – ekonomista, badania rynku pracy Coleman – normy społeczne legitymizują działania. Putnam, Demokracja w działaniu. Badania włoskie. 25 lat. Sprawność funkcjonowania instytucji demokracji lokalnej wyższa na północy niż na południu Włoch. Ale dlaczego? Bo Północ bogatsza? Nie. Północ bogatsza dlatego, że tam wytworzył się większy i inny kapitał społeczny. Właściwy podział nie przebiega między istnieniem a brakiem więzi społecznych ale między poziomymi więziami społecznej solidarności a pionowymi więziami podległości i wyzysku (P. s. 220). Południe Włoch - sprywatyzowany Lewiatan. Mafiozo "sprzedawali" zaufanie. Fukuyama. Zaufanie. Obaj analizują kwestię stowarzyszania się. Tego, że człowiek nie jest samotny.

Cztery koncepcje KS Antropologiczna Socjologiczna Ekonomiczna Politologiczna 1 – natura ludzka, podstawa biologiczna. Arystoteles. Fukuyama 2 – normy, motywacje, cechy organizacji społeczeństwa – np. zaufanie, sieć zależności i stosunków między jednostkami. 3 – kultura pracy, typ przedsiębiorczości, legalizm, dotrzymywanie umów 4 – rola instytucji, jakość prawa, kultura polityczna, wpływ polityczny może dotyczyć jednostki a może grupy. Np.. Chłopi w Polsce. Radykalny spadek gospodarstw najbiedniejszych, deklarujących, że ich stałe dochody nie pozwalają zaspokoić bieżących potrzeb – 1992-70,6%; 1993 – 74,2; 1994-68,8; 1995- 64,5; 1996-64,8; 1997-66,2; 2000-45,3, ale wzrost bierności – spadek tych rodzin, których członkowie podejmują dodatkową pracę. Strefa bierności – warmińsko-mazurskie; świętokrzyskie; podkarpackie; dolnośląskie. Pomoc w formie usług, porad, konsultacji – najmniej (w deklaracjach 5%) potrzebna.

Kapitał społeczny to: zespół zasobów zakorzenionych w stosunkach rodzinnych oraz w społecznej organizacji danej wspólnoty... James. S. Coleman, Foundations of Social Theory, Cambridge, Mass.: Harvard University Press 1990, s. 300 Kapitał społeczny zespół zasobów zakorzenionych w stosunkach rodzinnych oraz w społecznej organizacji danej wspólnoty, Coleman odnosi do rozwoju dziecka. Ale – w Polsce początki transformacji - 1.     klientelizm, familiaryzm vs rynkowe relacje. 2.     Posiadane zasoby: intelektualne, zdrowotne (wiek), kwalifikacje, oszczędności, oparcie układach albo w rodzinie. Niedobór jednych zasobów (np. kwalifikacji, kapitału) kompensowany innymi (układy, poparcia).

Definicje w podręczniku: Kapitał społeczny: więzi zaufania, lojalności i solidarności, znajdujące wyraz w samoorganizowaniu się i samorządności, głównie w ramach dobrowolnych stowarzyszeń. (s.224) Kapitał społeczny: sieć kontaktów, znajomości, powiązań, przynależności do organizacji i stowarzyszeń, która stwarza jednostce lepsze możliwości uzyskiwania innych społecznie cenionych zasobów – bogactwa, władzy, prestiżu itp.. (s. 368) Piotr Sztompka, Socjologia. Wyd. Znak, Kraków 2002 Ale czy to wszystko jest kapitałem społecznym, czy moim, indywidualnym, osobistym kapitałem? Pojęcie społeczny wnosi tu pewną poznawczą dwuznaczność – zyski nie są społeczne, są indywidualne, społeczne są źródła zysków. Definicja 1 akcentuje wymiar instytucjonalny – normy obowiązujące uwewnętrznione Definicja 2 kładzie akcent na instrumentalny wymiar wartości – nie ma tu mowy po normach!

Definicja KS wg Raportu OECD - „The Well-being of Nations” Kapitał społeczny jest siecią zależności kreowanych przez normy, wartości i przekonania, które ułatwiają współpracę wewnątrz grup społecznych i między nimi. Rola ludzkiego i społecznego kapitału – Centrum badań edukacyjnych i innowacji OECD Kapitał społeczny składa się nie z tworzywa określającego jednostkę (która ma liczną rodzinę, ustosunkowanych przyjaciół itd.) ale z tworzywa cech określających jakąś społeczność. Max Weber – etyka protestancka a duch kapitalizmu. Odwrócenie marksowskiej reguły, że byt określa świadomość. Kalwinizm. Wiara, przekonania dotyczą jednostek, zbawiona może być osoba – nawet jeśli niektórym wydaje się, że zbawiony może być naród. Ale powszechność pewnych przekonań jest właściwością ponadjednostkową – grupową. Co indywidualne – co społeczne?

Kapitał ludzki – kapitał społeczny Przypisany do jednostki Ma charakter indywidualny Dotyczy dóbr rynkowych Jest mobilny Przypisany do grupy Ma charakter relacyjny Dotyczy dóbr publicznych Niemobilny To co indywidualne może być społeczne. Np.. wykształcenie, ale w niektórych grupach ranga wykształcenia. Np.. W - azjatyckich rodzinach w USA podręczniki kupuje się w 2 kompletach – dla dziecka i dla matki.

Typy więzi wg Putnama: Pionowe: zrzeszenia rodzina sąsiedztwo układ klientelski klika mafia Poziome: zrzeszenia sąsiedztwo przyjaciele instytucje demokracji Od razu pytanie – gdzie rodzina? Im silniejsze wewnątrz, tym słabsze na zewnątrz. Im silniejsza więź rodzinna, tym trudniej o więzi poza rodziną – i odwrotnie. Wolę przyjaciół, bo ich wybieram. Rodzina jest mi dana. Kapitał społeczny tak jak fizyczny – pozytywny dla całości społeczeństwa lub negatywny, np. zaufanie między członkami gangu. Familizm stwarza dwustopniową moralność – wobec rodziny i wobec obcych. Wzrost znaczenia czynników bezosobowych – spadek rodzinnych – na doradcę finansowego wybieram fachowca a nie kuzyna.

World Values Study, 1995 - 96 „Czy sądzisz, że większości ludziom można ufać?” Norwegia Szwecja Kanada Finlandia Irlandia Japonia Niemcy Szwajcaria Australia Indie USA Włochy 65,3 59,7 52,2 47,6 47,4 46,0 41,8 41,0 39,9 37,9 35,6 35,3 Belgia Austria W. Brytania Czechy Hiszpania Meksyk Węgry Francja Portugalia Polska Turcja Brazylia 33,2 31,8 31,0 30,3 29,8 28,1 24,6 22,8 21,4 9,0 6,5 2,8 Wysoka pozycja Indii – czy dlatego, że silne wspólnoty – kasty? Jak rozumie respondent sformułowanie „większość ludzi”? Większość tych, którzy mnie otaczają, wśród których żyję. Ja nie żyję wśród ludzi obcej kasty nawet jeśli oni żyją obok mnie. względnie niska pozycja krajów anglosaskich – USA, W. Brytania. Ale – podejrzenie silne – o co innego chodzi w pojęciu „zaufanie” w przypadku Japonii (kultura bliskiego kontaktu – najpierw się poznajmy) a co innego w USA (kultura kontraktu – jest interes do zrobienia), jeszcze czymś innym w krajach skandynawskich – (kultura przejrzystości – nic do ukrycia, totalitarna jawność).

Do instytucji państwowych i prywatnych Zaufanie Między bliskimi Między obcymi Do instytucji państwowych i prywatnych Kapitalizm północnych Włoch XI /XII w. Powstanie kredytu. Etymologicznie credit - credere = wierzyć. Więzi partnerstwa nie musiały nakładać się na więzy rodzinne a nawet musiały się nie nakładać – łączenie rodzinnych kapitałów Różnica między kredytem konsumpcyjnym, który przyczynił się do rozkładu protestanckich cnót oraz kredytem inwestycyjnym, który stworzył nowe możliwości akumulacji kapitału. Chi ara diritto, muore dispirato - kto postępuje uczciwie, marnie kończy. Kiedy widzisz, że pali się dom twojego sąsiada, przynieś wodę do swojego własnego domu Zaufanie w kontaktach międzyludzkich – niezbędny element budowania struktur społecznych prawie wszystkie społeczeństwa protestanckie wyżej na skali zaufania niż katolickie. Zaufanie jest skorelowane z poziomem PNB. W grupie 19, społeczeństw, w których ponad 35 proc. populacji jest zdania, że większości ludziom można ufać jest 14 protestanckich, 3 konfucjańskie, 1 hinduistyczne i tylko 1 (Irlandia|) katolickie. Spośród 10 najniżej sklasyfikowanych 8 katolickich, żadne protestanckie. (R. Inglehart, Kultura a demokracja s. 159, W: Kultura ma znaczenie, red. Lawrence E. Harrison, Samuel P. Huntington, Poznań 2003). Dlaczego – Weber. Durkheim. Protestanci – Pan Bóg pomaga tym, którzy pomagają sami sobie. Swój los we własne ręce. Zaufanie ma mniejsze znaczenie i mniejsze ryzyko.

Trzy formy kapitału społecznego Więzi (bonds) Pomosty (bridges) Połączenia (linkages) 1. – relacje między członkami tych samych rodzin i grup etnicznych. Łączą NAS. Więzi grupotwórcze. My i oni. To co tak silnie spaja nas w grupę często, najczęściej, przeciwstawia nas im – innej grupie. 2.   – między dalekimi znajomymi, współpracownikami, członkami stowarzyszeń, to, co pozwala nam rozumieć innych, odczuwać solidarność z nimi, tolerancja wobec inności 3.   – zapewniająca przepływ zasobów, idei, informacji między formalnymi instytucjami w kręgu najbliższej i dalszej wspólnoty. Infrastruktura komunikacji międzyludzkiej i międzygrupowej, międzykulturowej – żyjemy w Sieci. Dwa pierwsze KS niezbędne dla społecznej fragmentaryzacji – podziału społecznego. Relatywnie silniejsze więzy i zaufanie wewnątrz grupy może osłabiać zdolność do współpracy z resztą społeczeństwa. Silne więzy, słabe pomosty. Orientacja na najbliższą wspólnotę osłabia zainteresowanie tymi, którzy są poza nią. Dotyczy to także organizacji – siłą identyfikacji z firmą i więzi wewnątrz (firma – rodzina) może blokować informacje z zewnątrz i osłabiać skłonność do innowacji.

Cechy nowoczesnego społeczeństwa: tolerancja, otwartość na innych, pluralizm; demokracja, przewaga więzi poziomych, społeczeństwo obywatelskie; dominacja więzi i mechanizmów bezosobowych, państwo prawa. ale – relatywizm poznawczy i etyczny. Społeczeństwo permisywne. Wszystko wolno co innemu nie szkodzi; zanik autorytetów. Putnamowi zarzucano, że lekceważy relacje mistrz – uczeń, lider – zespół; cold society, społeczeństwo „zimne”. W gruncie rzeczy rola społeczna przesłania człowieka. Nie człowiek – człowiek, ale funkcjonariusz – petent, sprzedawca – klient, ekspert – odbiorca. Demokracja jest wspólnotą obcych. Dobry obywatel uznaje swoje zobowiązania wobec ludzi, których nie zna i nie może znać. Robert Scruton, The West and the Rest. Trzy lojalności – praworządność, ofiarność w czasie wojny i duch publiczny w czasie pokoju. Duch publiczny - najgorzej rozumiany ale najcenniejszy składnik obywatelstwa.

Kłopotliwe zależności: im silniejsze więzi bezosobowe im większa otwartość i tolerancja im silniejsze więzi poziome tym słabsze więzi osobowe tym słabsze więzi wewnątrzgrupowe tym słabsze więzi pionowe Diagnoza społeczna 2000, Warunki i jakość życia Polaków oraz ich doświadczenia z reformami systemowymi po 10 latach transformacji; pod red. J. Czapińskiego, T. Panka. między 1997 a 2000 radykalny spadek liczby deklarowanych przyjaciół. W całej dekadzie lat 90-tych najczęściej deklarowano liczbę 5, obecnie – 2. Podwoiła się natomiast liczba tych, którzy deklarują brak przyjaciół i równie znacznie zmalała liczba tych, którzy deklarowali więcej niż 5 przyjaciół. Natomiast stabilnie wysoki odsetek osób utrzymujących silne więzi z krewnymi. Być może to jest kapitał Polaków w zmaganiu się z przeciwnościami losu. (s. 96) Mierzenie potencjału KS dysfunkcjami – przestępczość, rozwody itp. Fukuyama.

Kapitał przetrwania – kapitał rozwoju Oparcie w rodzinie Pomoc przyjaciół Solidarność Poczucie wspólnoty Nieufność wobec obcych Zachowawczość Zdolność do ograniczeń Poleganie na sobie Umiejętność korzystania z instytucji Brak zobowiązań Zaufanie do obcych Optymizm Otwartość Zachłanność

Kapitał ekonomiczny vs kapitał społeczny wg G. Eyal, I. Szelenyi, E Kapitał ekonomiczny vs kapitał społeczny wg G.Eyal, I.Szelenyi, E.Townsley, Making Capitalism Without Capitalists. The New Ruling Elites in Eastern Europe, London – New York 1998 Kapitalizm Nowoczesność Klasowość Świeckość Znaczenie kredytu Więzi bezosobowe Znaczenie instytucji Feudalizm Tradycjonalizm Warstwowość Religijność Zaufanie do swoich Familiaryzm Więzi pionowe Nawiązują do koncepcji kapitału kulturowego Pierre’a Bourdieau – w ich koncepcji kapitał społeczny najsilniej powiązany z zacofaniem – im więcej kapitału społecznego tym mniej ekonomicznego i tym gorzej. Podkarpacie: Chłopskość Silne więzi osobowe Familiaryzm Religijność Tradycje aktywności organizacyjnej – opozycyjność Bieda Historyczna, „piętrowa” peryferyjność. Tomasz Zarycki – Region jako kontekst zachowań politycznych, W-wa 2002