Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

MAPA ŚWIATA Justyna Drop

Wielkie lądy na Ziemi Kiedy patrzymy na mapę świata możemy dostrzec, że na jej powierzchni znajdują się duże, choć nieregularnie rozmieszczone obszary lądów i oceanów. Powierzchnię lądów tworzy 7 wyraźnych bloków zwanych kontynentami. Kontynent podstawowa, obok oceanów, jednostka podziału świata. Odnosi się do olbrzymich pod względem powierzchni (rzędu kilku mln km2) obszarów lądu na Ziemi. Obejmują także przybrzeżne wyspy znajdujące się na tym samym cokole kontynentalnym Rozkład kontynentów i oceanów na świecie 1cm – 1000km

Kontynenty W kolejności od największego do najmniejszego są to: - Azja – 44,4 mln km2, - Afryka – 30,3 mln km2, - Ameryka Północna – 24,2 mln km2, - Ameryka Południowa – 17,8 mln km2, - Antarktyda – 13,3 mln km2, - Europa – 10,5 mln km2, - Australia z Oceanią – 8,5 mln km2. Leżące obok siebie kontynenty Afryki, Europy i Azji określane są czasami wspólnym mianem Starego Świata. Europa wygląda jak wielki półwysep Azji, dlatego oba te kontynenty bywają nazywane Eurazja. Ich umowną granicę stanowi m.in. Wschodnie podnóże gór Ural. Między Afryką a Azją taką umowną granicą jest Kanał Sueski. Ameryka Północna i Ameryka Południowa rozciąga się z północy na południe po zachodniej stronie Ziemi. Obie Ameryki razem wzięte mają powierzchnię porównywalną do powierzchni Azji. Umowną granicę między Amerykami, zaliczanymi do tzw. Nowego Świata, stanowi Przesmyk Panamski. Antarktyda i Australia oddzielone są od innych kontynentów i od siebie wodami oceanów. Te kontynenty też należą do Nowego Świata. Do Australii włącza się również wyspy Pacyfiku, zwane Oceanią. Antarktyda jest jedynym niezamieszkałym na stałe przez ludzi kontynentem. Jest pokryta grubą warstwą lodu i leży wokół bieguna południowego.

„Stary Świat” i „ Nowy Świat” Stary Świat - określenie wprowadzone w Europie w okresie wielkich odkryć geograficznych dla kontynentów znanych Europejczykom bezpośrednio lub z relacji, już od starożytności, czyli Europy, Azji i Afryki. Jego użycie związane było z odkryciem Ameryki, czyli Nowego Świata, do którego zaliczono później także Australię i Oceanię wraz z Antarktydą. Na Stary Świat składa się największy ląd świata: Eurazja z Afryką oraz otaczające je wyspy. Tradycyjne nazwy trzech tworzących go kontynentów zostały wprowadzone już przez starożytnych Greków - w odróżnieniu od lądów Nowego Świata, których nazwy ukuli nowożytni odkrywcy i kartografowie. Stary Świat nie tylko został pierwszy opisany i poznany, ale także wcześniej zaludniony. Tu także pojawiły się najstarsze cywilizacje świata, a liczba ludności trzech jego kontynentów jeszcze w XVII wieku stanowiła ponad 96% zaludnienia ziemi. Dziś wciąż zamieszkuje Stary Świat ok. 85% populacji ziemskiej. Znany Europejczykom Stary Świat na XV-wiecznej mapie wenecjanina Fra Mauro.

Europa

Azja

Afryka

Ameryka Północna

Ameryka Południowa

Australia

Antarktyda

Zmiany wyglądu Ziemi 200 mln lat temu 135 mln lat temu Obecnie Obszary lądowe stale się przemieszczają. Jednak są to ruchy bardzo powolne i praktycznie nie do zauważenia ( kilka centymetrów rocznie). Obecne rozmieszczenie kontynentów ukształtowało się już kilka milionów lat temu. Na podstawie teorii tektoniki płyt można dziś - z dużym prawdopodobieństwem - odtworzyć zmiany, jakim ulegała skorupa ziemska w ciągu ostatnich 600 mln lat. Według teorii tektoniki płyt wędrówka (dryf) kontynentów odbywa się już od co najmniej 2,5 mld lat. Można zauważyć np. jak kontur zachodniej linii brzegowej Afryki prawie idealnie pasuje do konturu wschodnich wybrzeży Ameryki Południowej. Jeszcze kilkaset milionów lat temu wszystkie dzisiejsze kontynenty stanowiły jedną całość. 200 mln lat temu 135 mln lat temu Obecnie

Zróżnicowanie linii brzegowej Linia brzegowa kontynentów jest zróżnicowana a jej przebieg jest urozmaicony wieloma elementami zarówno części lądowej , jak i po stronie wód. Ilość tych elementów pozwala na określenie stopnia rozwinięcia linii brzegowej. Rozwiniętą liczbę brzegową charakteryzuje występowanie dużej ilości różnorodnych form: wysp, półwyspów, archipelagów, zatok itp. Przebieg współczesnej linii brzegowej wykazuje bardzo duże zróżnicowanie. Charakterystyczne jest słabe urozmaicenie linii brzegowej na półkuli południowej (w Afryce, Australii, Ameryce Pd.) oraz bardzo silne na półkuli północnej (w Europie, Azji, Ameryce Pn.). Współczynnik rozwinięcia linii brzegowej dla poszczególnych kontynentów: Ameryka Płn – 4,9 Europa – 3,5 Azja – 3,2 Ameryka Płd – 2,0 Australia – 2,0 Afryka – 1,6 Dla Australii współczynnika tego w zasadzie się nie oblicza, gdyż linia brzegowa pokryta jest lodem.

Elementy linii brzegowej WYSPA Część lądu ze wszystkich stron oblana wodami. Największa na świecie wyspa to Grenlandia* (prawie 7 razy większa od Polski) PÓŁWYSEP Wysunięta w stronę morza czy jeziora część lądu, oblana wodą z trzech stron, połączona z lądem tak zwaną nasadą półwyspu. Największy półwysep to Półwysep Arabski. ARCHIPELAG Grupa wysp leżących blisko siebie. Największy to Archipelag Malajski ( ok. 21 000 wysp) PRZYLĄDEK Cypel Najdalej wysunięty w stronę morza czy jeziora na danym odcinku linii brzegowej CIEŚNINA Zwężenie obszaru wodnego łączące dwa akweny ( np. morza) a rozdzielające dwa obszary lądowe. Najszersza cieśnina to Cieśnina Drake’a MORZE Część oceanu wyraźnie od niego wyodrębniona najczęściej przy brzegu lądu. Największe morze to Morze Arktyczne. ZATOKA Część oceanu, morza lub jeziora wciskająca się w ląd. Największa zatoka to Zatoka Bengalska * Zdjęcia nie ukazują rzeczywistych obrazów poszczególnych elementów linii brzegowej.

Wybrane wyspy według kontynentów EUROPA Wyspa Niedźwiedzia, Jan Mayen, Islandia, Wielka Brytania, Irlandia, Wyspa Man, Zelandia, Fionia, Rugia, Bornholm, Uznam, Wolin, Olandia, Gotlandia, Ibiza, Majorka, Minorka, Sardynia, Korsyka, Sycylia, Malta, Kreta, Rodos AZJA Cejlon, Sumatra, Jawa, Borneo, Celebes, Timor, Mindanao, Hajnan, Tajwan, Kiusiu, Sikoku, Honsiu, Hokkaido, Sachalin, Wyspa Wrangla AFRYKA Madera, Wyspa Wniebowstąpienia, Wyspa Świętej Heleny, Madagaskar, Reunion, Mauritius AMERYKA PÓŁNOCNA Grenlandia, Ziemia Baffina, Kodiak, Vancouver, Wyspa Wiktorii, Wyspa Banksa, Kuba, Jamajka, Haiti, Portoryko, Nowa Fundlandia AMERYKA POŁUDNIOWA Ziemia Ognista, Trynidad Południowy, Sao Paulo ANTARKTYDA Wyspa Bouveta, Wyspa Aleksandra, Wyspa Berknera, Georgia Południowa, Heard, Wyspa Roosevelta, Wyspa Scotta AUSTRALIA i OCEANIA Tasmania, Nowa Gwinea, Nowa Kaledonia, Nowa Brytania, Midway, Johnston, Wyspa Bożego Narodzenia, Tahiti, Pitcairn, Wyspa Campbella, Wake, Wyspa Wielkanocna

Wybrane archipelagi według kontynentów EUROPA Nowa Ziemia, Svalbard (Spitsbergen), Ziemia Franciszka Józefa, Lofoty, Wyspy Owcze, Szetlandy, Orkady, Hebrydy, Wyspy Normandzkie, Wyspy Fryzyjskie, Wyspy Alandzkie, Baleary, Wyspy Toskańskie, Wyspy Liparyjskie, Wyspy Dalmatyńskie, Wyspy Jońskie, Cyklady, Sporady AZJA Lakkadiwy, Malediwy, Andamany, Archipelag Malajski, Filipiny, Wyspy Riukiu, Wyspy Japońskie, Kuryle, Wyspy Nowosyberyjskie, Ziemia Północna AFRYKA Wyspy Kanaryjskie, Wyspy Zielonego Przylądka, Komory, Amiranty, Seszele, Wyspy Czagos AMERYKA PÓŁNOCNA Wyspy Królowej Elżbiety, Aleuty, Wielkie Antyle, Małe Antyle, Bahamy, Bermudy AMERYKA POŁUDNIOWA Wyspy Żółwie (Galapagos), Wyspy Juan Fernandez, Falklandy (Malwiny) ANTARKTYDA Szetlandy Południowe, Orkady Południowe, Sandwich Południowy, Wyspy Księcia Edwarda, AUSTRALIA i OCEANIA Hawaje, Mariany, Karoliny, Wyspy Salomona, Wyspy Fidżi, Wyspy Tonga, Nowe Hebrydy, Wyspy Samoa, Nowa Zelandia, Wyspy Bounty, Wyspy Antypodów,, Markizy, Wyspy Towarzystwa, Wyspy Cooka,

Wybrane półwyspy według kontynentów EUROPA Kanin, Oneski, Kolski, Skandynawski, Jutlandzki, Normandzki, Bretoński, Kornwalijski, Iberyjski (Pirenejski), Apeniński, Bałkański, Istria, Peloponez, Krym AZJA Arabski, Indyjski, Malajski, Indochiński, Koreański, Kamczatka, Czukocki, Tajmyr, Gydański, Jamał AFRYKA Somalijski AMERYKA PÓŁNOCNA Labrador, Alaska, Kalifornijski, Jukatan, Floryda, Nowa Szkocja ANTARKTYDA Antarktyczny AUSTRALIA i OCEANIA Jork, Ziemia Arnhem, Ptasia Głowa

Wybrane przylądki według kontynentów EUROPA Arkona, Matapan, Rozewie, Roca AZJA Czeluskin, Czukocki, Baba, Południowy ( Kamczatka) AFRYKA Biały, Przylądek Dobrej Nadziei, Igielny, Lopez, Zielony AMERYKA PÓŁNOCNA Przylądek Wrangla, przylądek Północno – Wschodni, Cabo San Lucas AMERYKA POŁUDNIOWA Froward, Horn, Sao Rocue AUSTRALIA Jork, Północno Wschodni,

Wybrane cieśniny według kontynentów EUROPA Bosfor, Cieśnina Gibraltarska, Dardanele, Duńska, Kaletańska, Kanał La Manche, Mały Bełt, Świna AZJA Bab al-Mandab, Cieśnina Beringa, Łaptiewa, Karskie Wrota, Malakka, Ormuz AFRYKA Bab al-Mandab, Cieśnina Gibraltarska, Cieśnina Sycylijska ,Cieśnina Tirańska AMERYKA PÓŁNOCNA Beringa, Jukatańska, Kanał Jamajski, Martynika, Zawietrzna AMERYKA POŁUDNIOWA Drake’a, Magellana, Smoków, Żmij AUSTRALIA Bassa, Cooka,Teressa

Wybrane morza według kontynentów EUROPA Barentsa, Białe, Grenlandzkie, Norweskie, Północne, Bałtyckie, Irlandzkie, Szkockie, Śródziemne, Liguryjskie, Tyrreńskie, Jońskie, Adriatyckie, Egejskie, Marmara, Czarne, Azowskie, Kaspijskie (nazywane morzem ze względu na znaczne rozmiary; zaliczane do jezior z uwagi na brak połączenia z wszechoceanem) AZJA Kaspijskie, Czarne, Śródziemne, Czerwone, Arabskie, Południowochińskie, Jawajskie, Celebes, Żółte, Japońskie, Ochockie, Beringa, Czukockie, Wschodniosyberyjskie, Łaptiewów, Karskie AFRYKA Śródziemne, Czerwone AMERYKA PÓŁNOCNA Beringa, Karaibskie, Sargassowe, Grenlandzkie, Labradorskie, Baffina, Beauforta AMERYKA POŁUDNIOWA Karaibskie AUSTRALIA Arafura, Tasmana, Koralowe, Fidżi, Timor, Salomona, Nowogwinejskie

Wybrane zatoki według kontynentów EUROPA Peczorska, Oneska, Biskajska, Botnicka, Fińska, Ryska, Gdańska, Pomorska, Lwia, Genueńska, AZJA Adeńska, Perska, Bengalska, Tajlandzka, Szelichowa AFRYKA Gwinejska, Adeńska AMERYKA PÓŁNOCNA Alaska, Kalifornijska, Meksykańska, Św. Wawrzyńca, Hudsona AMERYKA POŁUDNIOWA Zatoka Guanabara, Wenezuelska AUSTRALIA Wielka Zatoka Australijska, Karpentaria

Oceany Ocean światowy Wszechocean światowy, czyli ogół wód morskich na Ziemi tworzą 4 oceany wraz z morzami położonymi w ich obrębie. Ocean Spokojny (Pacyfik, Ocean Wielki) Ocean Atlantycki (Atlantyk) Ocean Indyjski Ocean Arktyczny (Morze Arktyczne, Ocean Lodowaty Północny). Niektóre źródła uwzględniają jeszcze Ocean Południowy, okalający Antarktydę. 2 3 5 4 1 1 Ocean Spokojny 2 Ocean Atlantycki 3 Ocean Indyjski 4 Ocean Arktyczny 5 Ocean Południowy

Granice między oceanami Granice między oceanami mają charakter umowny. Wokół Antarktydy, gdzie oceany łączą się ze sobą, granicami są południki biegnące od najdalej na południe wysuniętych punktów: - Ameryki Południowej (Przylądek Horn) – granica między Oceanem Spokojnym i Atlantyckim, - Afryki (Przylądek Igielny) – granica między Oceanem Atlantyckim i Indyjskim, - Australii/Tasmanii (Przylądek Południowo-Wschodni) – granica między Oceanem Indyjskim i Spokojnym. Pozostałe granice przebiegają przez: - Cieśninę Beringa – granica między Oceanem Arktycznym a Spokojnym, - południowo-zachodnie wybrzeża Archipelagu Malajskiego – granica między Oceanem Indyjskim a Spokojnym, - Morze Norweskie, Szetlandy, Wyspy Owcze, Islandię, Grenlandię do Półwyspu Labradorskiego – granica między Oceanem Arktycznym a Atlantyckim. Warto zauważyć, że wody dwóch oceanów – Arktycznego i Indyjskiego – nie mają ze sobą bezpośredniego połączenia Ocean Spokojny Ocean Arktyczny Ocean Atlantycki Ocean Spokojny Ocean Indyjski

Udział Oceanów w powierzchni Wszechoceanu Ocean - wielka część hydrosfery ziemskiej, stanowiąca rozległy obszar słonej wody. Oceany pokrywają w sumie blisko 3/4 (70,8%) Ziemi. Powierzchnia oceanów wynosi ok. 361 mln km², Największy z oceanów, Ocean Spokojny, swoją powierzchnią przewyższa obszar wszystkich lądów na Ziemi. Powierzchnia 178, 8 km2, tj. prawie 50% powierzchni oceanu światowego. 49,5%

Rozmieszczenie i udział procentowy lądów i oceanów Na północy: lądy - 39,4% oceany - 60,6% N Na wschodzie: lądy – 36,4% oceany – 63,6% W E Na zachodzie: lądy – 18,3% oceany – 81,7% S Na południu: lądy – 19% oceany - 81%