1 Witam Państwa na wykładzie z podstaw mikro- ekonomii, :)…

2 PAŃSTWO

3 Ludzie nie zawsze są zadowoleni z wyników działania rynku. Jego ZAWODNOŚĆ (ang. MARKET FAILURE) sprawia, że państwo interweniuje, zmieniając rynkowe rozstrzygnięcie kwestii: „Co, jak i dla kogo jest wytwarzane”. NA TYM WYKŁADZIE ZAJMIEMY SIĘ DZIAŁANIA- MI PAŃSTWA NA POJEDYNCZYCH RYNKACH (A NIE W SKALI CAŁEJ GOSPODARKI).

4 CELE PAŃSTWA: Państwo zmierza do zapewnienia EFEKTYWNOŚCI rozdziału (alokacji) dóbr między różne zastosowania. EFEKTYWNOŚĆ dotyczy kwestii: „Co i jak jest produkowane?”. ■ EFEKTYWNOŚĆ gospodarowania rośnie, kiedy z po- posiadanych zasobów (np. pracy) społeczeństwo wyt- warza więcej dóbr, które możliwie najlepiej odpowia- wiadają potrzebom ludzi.

5 CELE PAŃSTWA, CD.: Państwo chce również SPRAWIEDLIWOŚCI. Sprawiedliwość dotyczy kwestii: „Dla kogo jest produkowane?”, czyli podziału dochodów (majątku, szans). Ludzie spierają się, jaki podział jest SPRAWIEDLIWY. ■ Wielu ludzi za SPRAWIEDLIWY ma taki podział dochodów, w przypadku którego dochody są propor- cjonalne do wyników pracy i (lub) wysiłku i (lub) ak- ceptowanych społecznie potrzeb ludzi.

6 W imię EFEKTYWNOŚCI (głównie) państwo m. in. zapobiega MONOPOLIZACJI, kontroluje EFEKTY ZEWNĘTRZNE, wspiera powstawanie DÓBR PUBLICZNYCH, zwalcza KŁOPO- TY Z INFORMACJĄ, trapiące sprzedawców i nabywców.

7 POLITYKA ANTYMONOPOLOWA Pamiętasz? MONOPOL CZYSTY to jedyny producent dobra, który w do- datku nie jest zagrożony pojawieniem się innych producentów. Na zmonopolizowanym rynku BARIERY WEJŚCIA uniemożliwia- ją konkurentom podjęcie produkcji.

8 Zmieniając wielkość produkcji, monopol wpływa na cenę. W efek- cie zwykle MONOPOLE PRODUKUJĄ MNIEJ I SPRZEDAJĄ DROŻEJ niż miałoby to miejsce, gdyby w opanowanej przez mo- nopol gałęzi trwała konkurencja.

9 MC, MR, P MC 0 D Q A QCQC MR P1P1 QMQM MONOPOL WIELOZAKLADOWY P*

10 MC, MR, P MC 0 D Q A QCQC MR P1P1 QMQM GAŁĄŹ ZMONOPOLIZOWANA WYTWARZA Q M, A NIE Q C ZYSK NADZWYCZAJNY i ubytek nadwyżki całkowitej… P*

11 MC, MR, P MC 0 D Q A QCQC MR P1P1 QMQM Zysk nadzwyczajny i UBYTEK NADWYŻKI CAŁKOWITEJ… GAŁĄŹ ZMONOPOLIZOWANA WYTWARZA Q M, A NIE Q C P*

12 POLITYKA OCHRONY KONKURENCJI: KONTROLA JUŻ ISTNIEJĄCYCH MONOPOLI Państwo np. zwalcza ZMOWY CENOWE (ang. price fixing) i DRAPIEŻNE CENOTWÓRSTWO (ang. predatory pricing). Do zmowy cenowej dochodzi, gdy kilka wielkich przedsię- biorstw zmniejsza produkcję i uzgadnia cenę, zaprzestając stoso- wania jej jako narzędzia konkurencji. Natomiast drapieżnym cenotwórstwem jest ustalanie ceny poniżej kosztów produkcji w celu wyparcia konkurentów z gałęzi.

13 W ramach polityki antymonopolowej państwo zwalcza także WY- KORZYTYWANIE przez wielkie przedsiębiorstwa UPRZYWILE- JOWANEJ POZYCJI RYNKOWEJ, a także OGRANICZANIE przez nie DOSTĘPU KONKURENTÓW DO RYNKU.

14 POLITYKA OCHRONY KONKURENCJI: NIEDOPUSZCZANIE DO POWSTANIA NOWYCH PRZEDSIĘ- BIORSTW DYSPONUJĄCYCH „SIŁĄ MONOPOLISTYCZNĄ”. Chodzi o KONTROLĘ POŁĄCZEŃ PRZEDSIĘBIORSTW (fuzji) (ang. mergers). Jednym z czynników wpływające na decyzję władz anty- monopolowych o wydaniu (lub nie!) zgody na połączenie przedsię- biorstw jest poziom indeksu Herfindahla-Hirschmana.

15 Specyficzny charakter ma polityka ochrony konkurencji w przy- padku MONOPOLU NATURALNEGO… Monopol naturalny (jednozakładowy)

16 ZYSK NADZWYCZAJNY i ubytek nadwyżki całkowitej…

17 Zysk nadzwyczajny i UBYTEK NADWYŻKI CAŁKOWITEJ…

18 Podział monopolu jednozakładowego oznacza wzrost kosztów pro- dukcji i niebezpieczeństwo powtórnego zmonopolizowania rynku. W takiej sytuacji państwo zwykle za pomocą niezależnej od rządu AGENCJI REGULACYJNEJ („regulatora”) bezpośrednio kontroluje („reguluje”) wchodzący w grę rynek.

19 Marginal cost pricing

20 Marginal cost pricing

21 Average cost pricing

22 Average cost pricing

23 EFEKTY ZEWNĘTRZNE Formą zawodności rynku, z którą zmaga się państwo, są także EFEKTY ZEWNĘTRZNE (ang. externalities). Kiedy ktoś – gospodarując – wpływa na koszty i zado- wolenie innych inaczej niż za pośrednictwem cen, ma- my do czynienia z efektem zewnętrznym. Innymi słowy efekty zewnętrzne są DOTYCZĄCYMI OSÓB PO- STRONNYCH UBOCZNYMI SKUTKAMI CZYJEGOŚ GOSPO- DAROWANIA.

24 Np. efektem zewnętrznym JEST bezpieczeństwo w okolicy luksu- sowego hotelu na warszawskim Starym Mieście. NIE SĄ nim natomiast korzyści Rosji z wyższych cen ropy nafto- wej po ograniczeniu produkcji przez Arabię Sauddyjską. Jednak inni wyróżniają pieniężne (ang. pecuniary) i niepieniężne (ang. non-pecuniary) efekty zewnętrzne…

25 PRZYKŁADY: Papieros Róże przed czyimś gankiem SO 2 emitowane wprost do atmosfery przez tę fabrykę Droga dojazdowa do autostrady zbudowana przez pewną firmę ku zadowoleniu okolicznej ludności, Przykry zapach wokół garbarni, śmieci w lesie.

26 RODZAJE EFEKTÓW ZEWNĘTRZNYCH: 1. PRODUKCYJNE I KONSUMPCYJNE. -Sąsiad wytruł mszyce na swoje działce, więc moje owoce są zdro- we. -Sąsiad słucha muzyki ludowej „na pełny regulator”. 2. POZYTYWNE I NEGATYWNE -Darmowe woda i sprężone powietrze na stacji benzynowej. -Wyprowadziliśmy psa na spacer i teraz nie da się wejść na traw- nik.

27 PRYWATNE ROZWIĄZANIA PROBLEMU EFEKTÓW ZEW- NĘTRZNYCH 1. NORMY SPOŁECZNE Wielu nie śmieci, bo nakaz moralny skłania ich do brania pod uwa- gę skutków swoich działań dla innych ludzi, czyli - w języku ekono- mii – do INTERNALIZOWANIA efektów zewnętrznych. 2. NIEKIEDY PRYWATNE ROZWIĄZANIE MA CHARAKTER UMOWY... Może ono wtedy polegać na ŁĄCZENIU RÓŻNYCH RODZAJÓW DZIAŁALNOŚCI. Np. pomyśl o sąsiadujących: właścicielu sadu jabłoni i hodowcy pszczół...

28 Jednakże zwykle gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa nie są w stanie same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi, więc MUSI JE ZASTĄPIĆ PAŃSTWO. 1. Ograniczenia ilościowe (limity) (ang. command & control).

29 Jednakże zwykle gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa nie są w stanie same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi, więc musi je zastąpić państwo. 1. Ograniczenia ilościowe (limity) (ang. command & control). 2. Podatek Pigou (MSC-MPC?).

30 Jednakże zwykle gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa nie są w stanie same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi, więc musi je zastąpić państwo. 1. Ograniczenia ilościowe (limity) (ang. command & control). 2. Podatek Pigou (MSC-MPC?). 3. Jednolity podatek od emitowanej ilości zanieczyszczeń.

31 Jednakże zwykle gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa nie są w stanie same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi, więc musi je zastąpić państwo. 1. Ograniczenia ilościowe (limity) (ang. command & control). 2. Podatek Pigou (MSC-MPC?). 3. Jednolity podatek od emitowanej ilości zanieczyszczeń. 4. Sztuczny rynek „kartek na trucie”.

32 Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska DOBRA Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dają się zastrzec DOBRA PRYWATNE (np. kanapka z szynką) DOBRA KLUBOWE (np. nie zatłoczony basen na „Legii”) Nie dają się zastrzec TRAGEDIA WSPÓLNEGO PASTWISKA (np. zatłoczona plaża) DOBRA PUBLICZNE (np. obrona narodowa) DOBRA PUBLICZNE I PODOBNE PROBLEMY

33 DOBRA PRYWATNE znamy doskonale; np. kiedy ktoś odgryzie kawałek naszej kanapki, dla nas zostaje mniej, jednak to my de- cydujemy, czy poczęstujemy kogoś kanapką. Zwykle nie przy- sparzają one kłopotów państwu, prywatni producenci wytwarza- ją ich dla nas mnóstwo! Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska DOBRA Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dają się zastrzec Dobra prywatne (np. kanapka z szynką) Dobra klubowe (np. nie zatłoczony basen na „Legii”) Nie dają się zastrzec Tragedia wspólnego pas- twiska (np.zatłoczona plaża) Dobra publiczne (np. obrona narodowa)

34 Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska DOBRA Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dają się zastrzec Dobra prywatne (np. kanapka z szynką) Dobra klubowe (np. nie zatłoczony basen na „Legii”) Nie dają się zastrzec Tragedia wspólnego pas- twiska (np.zatłoczona plaża) Dobra publiczne (np. obrona narodowa) Z DOBRAMI KLUBOWYMI stykamy się rzadziej: np. wielu może wspólnie kibicować „Legii”, lecz jej właściciel jest w stanie nie wpuścić na stadion kogoś, kto nie zapłacił za bilet. Również dobrami „klubowymi” państwo nie musi się bardzo przejmować, bo prywatne przedsiębiorstwa chętnie produkują je dla członków „klubu”.

35 Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska DOBRA Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dają się zastrzec Dobra prywatne (np. kanapka z szynką) Dobra klubowe (np. nie zatłoczony basen na „Legii”) Nie dają się zastrzec Tragedia wspólnego pas- twiska (np.zatłoczona plaża) Dobra publiczne (np. obrona narodowa) Zupełnie inaczej jest z DOBRAMI PUBLICZNYMI (ang. public goods), których dotyczy EFEKT GAPOWICZA (ang. free ri- ding): niemożność wykluczenia z udziału w konsumpcji (używa- nia) dobra powoduje, że z dobra można korzystać, nie ponosząc kosztów jego wytworzenia. Z udziału w korzystaniu z dóbr publicznych nie spo- sób nikogo wykluczyć, a to że ktoś korzysta z takiego dobra – do pewnej liczności zbioru korzystających - nie przeszkadza innym.

36 PRZYKŁADY prawo, obrona narodowa, bezpieczeństwo na ulicach, polityka gospodarcza, pokaz sztucznych ogni, drogi i zieleńce miejskie, ogólnie dostępne kąpieliska, światło latarni morskiej, pomnik na Placu Niepodległości, publiczne radio i telewizja – oto przykłady dóbr publicznych.

37 Prywatne firmy zwykle nie produkują wystarczającej ilości dóbr publicznych. Przecież nie są organizacjami charytatywnymi i mu- szą dostać zapłatę za swój produkt. Tymczasem dobra publiczne padają ofiarą gapowiczów.

38 Co może zrobić państwo, aby zapobiec nieefektywności towarzy- szącej zjawisku dóbr publicznych? Oto rozwiązania: 1. Państwo może samo wytwarzać te dobra. 2. Państwo może zamówić produkcję tych dóbr u prywatnych producentów. 3. Państwo może stworzyć możliwość wykluczenia osób niepowo- łanych z udziału w konsumpcji (użytkowaniu) tych dóbr.

39 KŁOPOTY Z INFORMACJĄ Kłopoty z informacją przyjmują dwie formy: 1. ASYMETRYCZNY ROZKŁAD INFORMACJI (ang. asym- metric information) (np. między sprzedawców i nabywców). 2. DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang. merit bads) (SPOŁECZNIE).

40 ASYMETRYCZNY ROZKŁAD INFORMACJI (ang. asymmetric information) (np. między sprzedawców i nabywców) Chodzi o sytuacje, w których gorsze poinformowanie jednej ze stron transakcji o ważnych cechach dobra lub samej transakcji może skłonić państwo do obrony „słab- szego”.

41 PRZYKŁADY: Praca przy azbeście, Lek o nieznanych skutkach ubocznych, Pożyczka, której prawdziwy koszt Twój Bank zamaskował finanso- wym żargonem, Sfałszowana kiełbasa „Krakowska”, Marihuana sprzedawana w szkołach podstawowych, Płyta The Best of Pink Floyd nagrana przez grupę Anaconda z Mławy, Pistolet-zabawka, którym przy odrobinie wysiłku można wybić oko siostrze

42 FORMY INTERWENCJI PAŃSTWA: Ustawy o bezpieczeństwie pracy. Ustawy o uczciwym handlu. Ograniczanie dostępu dóbr do rynku. Ograniczanie dostępu producentów do rynku. Udostępnianie informacji.

43 DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang. merit bads) (SPOŁECZNIE) Chodzi o sytuacje, w których jednostka - nie biorąc pod uwagę efektów zewnętrznych swojego działania, a także norm kul- turowych - podejmuje (RZEKOMO!) niewłaściwe decyzje o ilości nabywanych (konsumowanych) dóbr. Nawet jeśli informacja jest symetryczna, ludzie (rze- komo!) źle oceniają użyteczność pewnych dóbr...

44 PRZYKŁADY: szczepienia ochronne, alkohol, wyroby tytoniowe, hazard, handel częściami ludzkiego ciała, „wysoka” kultura, aborcja, edukacja, niektóre rodzaje ubezpieczeń (OC, ubezpieczenie emerytalne), pornografia, prostytucja, transmisja z meczu Reprezentacji Narodowej, samochodowe pasy bezpieczeństwa, eutanazja.

45 DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang. merit bads) (SPOŁECZNIE) FORMY INTERWENCJI PAŃSTWA: 1.Nakazy i zakazy. 2.Podatki i subsydia. 3.Propaganda „społeczna”.

46 Poza efektywnością państwo dba również o SPRAWIEDLIWOŚĆ. Dbałość ta - zwykle - oparta jest na przekonaniu, że LUDZIE SĄ RÓWNI.

47 W szczególności zdaniem wielu z poglądu o równości ludzi wynika, że - W MIARĘ MOŻLIWOŚCI – jedni ludzie nie powinni domino- wać nad innymi ludźmi, decydując o ich losie (np. jedni ludzie nie powinni mieć innych ludzi na własność). Zdaniem wielu z poglądu o równości ludzi wynika także, że jedni nie powinni cierpieć wtedy, kiedy inni są szczęśliwi, i że należy te- mu - W MIARĘ MOŻLIWOŚCI – zapobiegać.

48 W praktyce dbałość państwa o sprawiedliwość (zapobieganie domi- nacji i cierpieniu) przyjmuje często formę wyrównywania dochodów za pomocą PODATKÓW i ZASIŁKÓW.

49 ZADANIE Postulat wyrównywania dochodów wielu wywodzi z niechęci do cierpienia i dominacji jednych ludzi nad innymi ludźmi A. Wypełnij tabelę poniżej, przyporządkowując wymyślone przykłady tym obu sposobom argumentacji A/ Zob. np. Bertil Tungodden, Justice (new perspectives), w: The New Palgrave Dictionary of Economics, wyd. 2, red. S. N. Durlauf i L. E. Blume, Palgrave Macmillan, 2008, t. 5, s Cierpienie spowodowane m.in. nierównością dochodów Dominacja spowodowana m. in. nierównością dochodów

50 ZADANIE Postulat wyrównywania dochodów wielu wywodzi z niechęci do cierpienia i dominacji jednych ludzi nad innymi ludźmi A. Wypełnij tabelę poniżej, przyporządkowując wymyślone przykłady tym obu sposobom argumentacji. a) Ból nowotworowy pozbawionego dostępu do opieki medycznej mieszkańca slumsów w Mogadiszu (czerwiec 2013 r.) A/ Zob. np. Bertil Tungodden, Justice (new perspectives), w: The New Palgrave Dictionary of Economics, wyd. 2, red. S. N. Durlauf i L. E. Blume, Palgrave Macmillan, 2008, t. 5, s Cierpienie spowodowane m.in. nierównością dochodów Dominacja spowodowana m. in. nierównością dochodów a)

51 ZADANIE Postulat wyrównywania dochodów wielu wywodzi z niechęci do cierpienia i dominacji jednych ludzi nad innymi ludźmi A. Wypełnij tabelę poniżej, przyporządkowując wymyślone przykłady tym obu sposobom argumentacji. a) Ból nowotworowy pozbawionego dostępu do opieki medycznej mieszkańca slumsów w Mogadiszu (czerwiec 2013 r.). b) Usługi seksualne świadczone pod przymusem właścicielowi hur- towni dewocjonaliów i jego kolegom przez wychowującą samotnie córkę i bojącą się utraty zatrudnienia pracownicę tej hurtowni w Piszu na Mazurach (marzec 2001 r.) A/ Zob. np. Bertil Tungodden, Justice (new perspectives), w: The New Palgrave Dictionary of Economics, wyd. 2, red. S. N. Durlauf i L. E. Blume, Palgrave Macmillan, 2008, t. 5, s Cierpienie spowodowane m.in. nierównością dochodów Dominacja spowodowana m. in. nierównością dochodów a)b)

52 ZADANIE Postulat wyrównywania dochodów wielu wywodzi z niechęci do cierpienia i dominacji jednych ludzi nad innymi ludźmi A. Wypełnij tabelę poniżej, przyporządkowując wymyślone przykłady tym obu sposobom argumentacji. a) Ból nowotworowy pozbawionego dostępu do opieki medycznej mieszkańca slumsów w Mogadiszu (czerwiec 2013 r.). b) Usługi seksualne świadczone pod przymusem właścicielowi hur- towni dewocjonaliów i jego kolegom przez wychowującą samotnie córkę i bojącą się utraty zatrudnienia pracownicę tej hurtowni w Piszu na Mazurach (marzec 2001 r.). c) Niewolnicza praca albańskiego gastarbeitera na plantacji pomi- dorów w okolicach Palma di Mentechiaro na Sycylii (lipiec 2013 r.) A/ Zob. np. Bertil Tungodden, Justice (new perspectives), w: The New Palgrave Dictionary of Economics, wyd. 2, red. S. N. Durlauf i L. E. Blume, Palgrave Macmillan, 2008, t. 5, s Cierpienie spowodowane m.in. nierównością dochodów Dominacja spowodowana m. in. nierównością dochodów a)b) c)

53 ZADANIE Postulat wyrównywania dochodów wielu wywodzi z niechęci do cierpienia i dominacji jednych ludzi nad innymi ludźmi A. Wypełnij tabelę poniżej, przyporządkowując wymyślone przykłady tym obu sposobom argumentacji. a) Ból nowotworowy pozbawionego dostępu do opieki medycznej mieszkańca slumsów w Mogadiszu (czerwiec 2013 r.). b) Usługi seksualne świadczone pod przymusem właścicielowi hur- towni dewocjonaliów i jego kolegom przez wychowującą samotnie córkę i bojącą się utraty zatrudnienia pracownicę tej hurtowni w Piszu na Mazurach (marzec 2001 r.). c) Niewolnicza praca albańskiego gastarbeitera na plantacji pomi- dorów w okolicach Palma di Mentechiaro na Sycylii (lipiec 2013 r.). d) Wrażenia bezdomnego zamarzającego nocą w ogrodowej alta- nie na działkach na warszawskiej Sadybie (styczeń 2014 r. ) A/ Zob. np. Bertil Tungodden, Justice (new perspectives), w: The New Palgrave Dictionary of Economics, wyd. 2, red. S. N. Durlauf i L. E. Blume, Palgrave Macmillan, 2008, t. 5, s Cierpienie spowodowane m.in. nierównością dochodów Dominacja spowodowana m. in. nierównością dochodów a) d)b) c)

54 A zatem, w praktyce dbałość państwa o sprawiedliwość (zapobie- ganie dominacji i cierpieniu) przyjmuje zwykle m. in. formę wy- równywania dochodów. Wyrównywaniu dochodów służą PODAT- KI i ZASIŁKI* * Wyrównywanie dochodów w celu zapobiegania dominacji i cier- pieniu bywa sprzeczne z poglądem, że ludzie są wolni i odpowia- dają za własne czyny (np. pomyśl o wolności dysponowania docho- dem, a także o osobach, którym nie chce się pracować)…

55 PODATKI PODATKI są głównym źródłem dochodów państwa. W Polsce wpływy z opodatkowania wyniosły w 2003 r. 88,9% wszystkich do- chodów budżetu centralnego („budżetu państwa”) (kolejne 2,5% stanowiły dochody z cła, które też jest podatkiem).  Podatki są to - nie związane z własnością – przymuso- we płatności gospodarstw domowych i przedsiębiorstw na rzecz państwa.

56 RODZAJE PODATKÓW Często wyróżnia się podatki: BEZPOŚREDNIE i POŚREDNIE. Podatki bezpośrednie płacą ludzie możliwi do zidentyfikowania (np. wedle kryterium wysokości dochodu) przed zapłaceniem po- datku. W Polsce w 2005 r. do bezpośrednich zaliczano następujące po- datki „centralne”: dochodowy od osób fizycznych (ang. personal income tax, PIT); dochodowy od osób prawnych (ang. corporate income tax, CIT) i „gminne”: od spadków i darowizn; rolny; leśny; od nieruchomości. Natomiast podatki pośrednie płacą ludzie, których nie da się ziden- tyfikować przed zapłaceniem podatku, bo te podatki są ukryte w cenach dóbr i warunkiem ich zapłacenia jest nabycie konkretnego dobra. W Polsce pośrednie są np: podatek od wartości dodanej (ang. value added tax, VAT), akcyza, podatek od gier.

57 PODATKI A SPRAWIEDLIWOŚĆ Ludzie chcą, aby podatki były sprawiedliwe. Domagają się np. spra- wiedliwości poziomej i pionowej. SPRAWIEDLIWOŚĆ POZIOMA oznacza, że osoby znajdujące się w takiej samej sytuacji powinny być traktowane tak samo (np. osoby o równym dochodzie płacą taki sam podatek). SPRAWIEDLIWOŚĆ PIONOWA oznacza, że osoby znajdujące się w różnej sytuacji powinny być traktowane różnie (np. osoby o wyższym dochodzie płacą wyższy podatek). W obu przypadkach chodzi o to, żeby podatek był równie dolegliwy dla wszystkich. Wszak ludzie są równi.

58 Z kolei rzecznicy ZASADY: PŁACI, KTO KORZYSTA (ang. bene- fits principle), chcą opodatkować korzyści z konkretnych działań państwa (np. podatek drogowy powinni płacić głównie właściciele samochodów). (Zauważ związek tego postulatu z postulatem spra- wiedliwości poziomej…).

59 Ludzie bywają także zwolennikami ZASADY ZDOLNOŚCI DO PŁACENIA (ang. ability to pay principle), twierdząc, że podatki powinni płacić ci, których na to stać. (Zauważ związek tego postulatu z postulatem sprawiedliwości pionowej…).

60 W praktyce to, kto, ile podatku płaci państwu, zależy od: 1.Progresywności systemu podatkowego. 2.Rozkładu ciężaru opodatkowania podatkami pośrednimi.

61 PROGRESYWNOŚĆ PODATKU Podatek (lub system podatkowy) jest progresywny, jeśli w miarę wzrostu opodatkowanego dochodu przeciętna stopa opodatkowa- nia wzrasta. Co to znaczy? Otóż, PRZECIĘTNA STOPA OPODATKOWANIA sta- nowi odsetek dochodu całkowitego zabierany przez państwo po- datkiem.

62 Podatek (lub system podatkowy) jest progresywny, jeśli w miarę wzrostu opodatkowanego dochodu przeciętna stopa opodatkowa- nia wzrasta. Oczywiście, konsekwencją progresywności podatku jest to, że bo- gaci płacą państwu więcej niż biedni...

63 ROZKŁAD CIĘŻARU OPODATKOWANIA Pamiętasz, jak działa podatek od sprzedaży? Po nałożeniu podat- ku linia podaży przesuwa się z położenia S do S’. Rozkład ciężaru opodatkowania zależy od przebiegu linii popytu i linii podaży…

64 A Np. NA RYSUNKU A przy względnie płaskiej linii popytu nabywcy znacznie zmniejszają zapotrzebowanie reagując na wzrost ceny dobra. Mogą zatem skutecznie bronić się przed przerzucaniem na nich przez sprzedawców ciężaru opodatkowania i w efekcie płacą państwu względnie małą część podatku (P 1 E 1 P*B). Natomiast NA RYSUNKU B linia popytu jest względnie stroma i kupujący płacą stosunkowo dużą część podatku (P 1 E 1 BP*). B

65 Sprawiedliwości służą nie tylko podatki, lecz także ZASIŁKI (płat- ności transferowe, transfery) (ang. transfer payments) takie, jak zasił- ki dla bezrobotnych, zasiłki dla chorych, dla starych, dla rodzin wie- lodzietnych itp. Zasiłkiem (transferem) nazywamy inne niż podatki, niehand- lowe przepływy dóbr między konsumentami, producentami i państwem. ZASIŁKI

66 RODZAJE ZASI ŁKÓW WYRÓŻNIMY np. : 1) Zasiłki pieniężne (np. stypendium za wyniki w nauce). 2) Zasiłki rzeczowe (np. koce wysłane powodzianom). W RAMACH INNEGO PODZIAŁU ROZRÓŻNIA SIĘ: 1) Uzależnione od dochodu (np. zasiłek dla rodziny wielodzietnej). 2) Nie uzależnione od dochodu, lecz np. od wieku korzystającego, jego sprawności fizycznej, stosunku do pracy (np. renta inwalidz- ka).

67 Zasiłki państwa służą sprawiedliwości. Jednak ubocznym skut- kiem jest zmniejszenie dobroczynności prywatnej, np. osób, koś- ciołów. W dodatku transfery powodują nieefektywność, zniechęcając do pracy (to dlatego mówimy, że „biednemu lepiej dać wędkę, a nie rybę”). Licząc na zasiłek, ludzie stają się BIERNI, co powoduje, że maleje ilość wytwarzanych dóbr.

68 Koszty spowodowane zasiłkami obejmują także: biurokrację, zanik przedsiębiorczości, spowodowany rosnącymi podatkami spadek dochodów, a zatem także skłonności do oszczędzania, który zmniejsza inwestycje i wzrost gospodarczy.

69 PODZIAŁ PODMIOTOWY oznacza podział dochodów między gospodarstwa domowe. W wyniku działań państwa posługującego się podatkami i trans- ferami powstaje PODMIOTOWY PODZIAŁ DOCHODÓW w społeczeństwie. Chodzi o dochody gospodarstw domowych.

70 KRZYWA LORENZA Na osi poziomej układu współrzędnych mierzymy odsetek wszyst- kich gospodarstw domowych (od najuboższych do najbogatszych), a na pionowej – odsetek wszystkich dochodów. Punkty krzywej Lorenza pokazują jaką część wszystkich dochodów przypada danemu odsetkowi najuboższych gospodarstw domowych. Krzywa Lorenza zaczyna się w początku układu (0% rodzin ma 0% dochodów!), a kończy w punkcie o współrzędnych: 100% i 100% (100% gospodarstw domowych dostaje 100% dochodów wszystkich gospodarstw domowych). Amerykańska krzywa Lorenza, 2001 r. Dochody 100% 20% 4,3% A  0  B Grupy kwintylowe Grupy kwintylowe a/ Odsetek dochodów Pierwsza Druga Trzecia Czwarta Piąta 4,3 9,9 15,6 23,0 47,2 a/ Od najbiedniejszych do najbogatszych 20% populacji.

71 WSPÓŁCZYNNIK GINIEGO Pole między krzywą Lorenza, a linią doskonałej równości (przekąt- na na rysunku) stanowi wygodną miarę nierówności dochodów. Je- go udział w całości obszaru pod linią doskonałej równości to współ- czynnik Giniego, którego wartość zmienia się od 0 (doskonała rów- ność) do 1 (zupełna nierówność). Dochody 100% 4,3% 0  B Grupy kwintylowe Grupy kwintylowe a/ Odsetek dochodów Pierwsza Druga Trzecia Czwarta Piąta 4,3 9,9 15,6 23,0 47,2 a/ Od najbiedniejszych do najbogatszych 20% populacji.

72 WSPÓŁCZYNNIK GINIEGO – wskaźnik koncentracji do- chodów, przyjmuje wartość między 0 a 1 (lub jeśli pomno- żymy ją przez 100, między 0 a 100). Wskaźnik ten osiągnąłby wartość 0, gdyby wszystkie osoby miały ten sam dochód, na- tomiast wartość 1, gdyby wszystkie osoby, poza jedną, miały dochód zerowy. Uwaga: Dane dla Austrii, Belgii, Irlandii i Wielkiej Brytanii dotyczą 2011 roku. Źródło: Dane GUS.

73 LINIA UBÓSTWA LINIĘ UBÓSTWA (ang. poverty line) wyznacza tzw. MINIMUM SOCJALNE, czyli minimalny dochód zaspokajający podstawowe potrzeby gospodarstwa domowego. Minimum socjalne jest wyznaczone przez wartość koszyka niezbęd- nych człowiekowi dóbr, którego skład określają urzędnicy i naukow- cy, dbając by były one odpowiednie jakościowo, zróżnicowane i ta- nie (np. kaloryczne). Chodzi m.in. o wydatki na żywność, mieszkanie (eksploatacja i wy- posażenie), edukację, kulturę i rekreację, odzież i obuwie, ochronę zdrowia, higienę osobistą, transport i łączność,

74 WSPÓŁCZYNNIK UBÓSTWA WSPÓŁCZYNNIK UBÓSTWA (ang. poverty rate) stanowi odsetek gospodarstw domowych żyjących poniżej linii ubóstwa, czyli osiąga- jących dochód niższy od minimum socjalnego.

75 Wylicza się kilka różnych linii ubóstwa, oddzielnie dla osób samot- nych, dla dwuosobowych gospodarstw domowych itd. W 2004 r. w Stanach linia ubóstwa dla osób samotnych przebiegała na wysokości dolarów, a dla rodziny czterooso- bowej na wysokości dolarów rocznie. (W Polsce w XII ’03 odpowiednio 792,3 zł i 2 327,6 zł). Zgodnie z tym kryterium w 2003 r. 12,5% Amerykanów (36 mln osób, głównie czarnoskórych, imi- grantów z krajów hiszpańskojęzycznych, rodzin samotnych kobiet) żyło w biedzie. (W POLSCE W 2003 R. WSPÓŁCZYNNIK UBÓST- WA WYNOSIŁ 59,0%).

76 W Polsce obliczane jest także tzw. MINIMUM EGZYSTENCJI, które umożliwia zaspokojenie tylko najniezbędniejszych potrzeb; po jego przekroczeniu następuje BIOLOGICZNE WYNISZCZENIE organizmu. W czerwcu 2014 r. minimum egzystencji wynosiło 541,9 zł i 1850,85 zł (odpowiednio: dla osób samotnych i rodzin cztero- osobowych) (dane MPiSS). PONIŻEJ MINIMUM EGZYSTENCJI ŻYŁO 6,7% OSÓB W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH (te badania gusowskie nie obejmują np. osób bezdomnych A Zgodnie z danymi Narodowego Spisu Powszechnego z 2011 r. W POLSCE BYŁO około 26 TYS. BEZDOMNYCH.

77 NIE TYLKO RYNEK JEST ZAWODNY (ANG. MARKET FAI- LURE). TAKŻE CHCĄCE KORYGOWAĆ WADY RYNKU PAŃ- STWO, ZMAGA SIĘ Z RÓŻNYMI KŁOPOTAMI (ANG. GO- VERNMENT FAILURE), KTÓRE SZKODZĄ EFEKTYWNOŚCI I SPRAWIEDLIWOŚCI.

78 PARADOKS GŁOSOWANIA

79 A>B B>C C>A

80 A>B B>C C>A A i B → A i C → C A i C → C i B → B B i C → B i A → A

81 WYNIK ŚRODKOWEGO GLOSUJĄCEGO Kiedy według pewnego kryterum opcje można UPORZĄDKOWAĆ OD „NAJLEPSZEJ” DO „NAJGORSZEJ”… Warianty „gorsze” Warianty „lepsze”

82 WYNIK ŚRODKOWEGO GLOSUJĄCEGO Kiedy według pewnego kryterum opcje można uporządkować od „najlepszej” do „najgorszej”, a odwołujące się do tego kryterium preferencje dotyczące tych opcji są „JEDNOSZCZYTOWE”… Warianty „gorsze” Warianty „lepsze”

83 WYNIK ŚRODKOWEGO GLOSUJĄCEGO Kiedy według pewnego kryterum opcje można uporządkować od „najlepszej” do „najgorszej”, a odwołujące się do tego kryterium preferencje dotyczące tych opcji są „jednoszczytowe” w demokra- tycznym głosowaniu WYGRYWA OPCJA „ŚRODKOWEGO” GŁOSUJĄCEGO. Warianty „gorsze” Warianty „lepsze”

84 POROZUMIENIE GŁOSUJĄCYCH

85

86 Także SKONCENTROWANE KORZYŚCI I ROZPROSZO- NE KOSZTY powodują zawodność państwa...

87 Otóż skutkiem decyzji państwa bywają wielkie korzyści (lub straty) niewielu, którym towarzyszą nieznaczne zmiany sytuacji reszty obywateli. Korzystającym (lub tracącym) wiele opłaca się wtedy wywierać na- cisk na urzędników podejmujących decyzję.

88 Natomiast podatnicy, których — ze względu na ich liczbę — skutki decyzji dotyczą w małym stopniu, nawet jeśli zdają sobie sprawę z własnych strat, nie są zainteresowani przeciwdziałaniem...

89 Np. górnikom opłaca się demonstrować i prowokować starcia z policją, aby — „w imię sprawiedliwości” — wymusić wypłacenie so- bie odpraw w wysokości dwuletnich poborów. Jednocześnie podatni- kom nie opłaca się bronić swoich pieniędzy. Jeśli 100 tys. górników zainkasuje po 50 tys. gb z pieniędzy podatników, których jest 20 mln, to przeciętny podatnik straci ( · )/ , czyli 250 gb.

90 Kiedy koszty rozkładają się na miliony osób, a korzyści dotyczą ty- sięcy bezpośrednio zainteresowanych, trudno jest bronić budżeto- wych pieniędzy. Korzystającym opłaca się organizować kampanie nacisku, popierać „swoich” i zwalczać „obcych” polityków. Zakłóca to podejmowanie racjonalnych decyzji ekonomicznych.