Formy stadialne przestępstwa

Stadia realizacji przestępstwa zamiar przygotowanie usiłowanie dokonanie

Przesłanki usiłowania: zamiar zachowanie zmierzające bezpośrednio do dokonania brak dokonania

Karalność usiłowania Sąd wymierza karę w granicach przewidzianych dla danego przestępstwa

Usiłowanie nieudolne Dokonanie przestępstwa od samego początku zachowania sprawcy było niemożliwe (z powodów obiektywnych) zaś sprawca sobie tego nie uświadamiał.

Przygotowanie sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego podejmuje czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego dokonania, w szczególności w tymże celu wchodzi w porozumienie z inną osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera informacje lub sporządza plan działania

Karalność przygotowania Kodeks karny przewiduje karalność przygotowania do następujących przestępstw: 1) wszczęcie lub prowadzenie wojny napastniczej (art. 117 § 1 k.k.), 2) zabójstwo lub spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu osoby należącej do określonej grupy narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej lub wyznaniowej (art. 118 § 1 k.k.), 3) stwarzanie osobom należącym do grupy narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej lub wyznaniowej warunków życia grożących jej biologicznym wyniszczeniem (art. 118 § 2 k.k.), 4) zamach lub spisek przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej (art. 127 § 1 k.k.), 5) zamach stanu (art. 128 § 1 k.k.), 6) zamach na jednostkę Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (art. 140 § 1 k.k.), 7) sprowadzenie pożaru lub katastrofy (art. 163 § 1 k.k.), 8) sprowadzenie powszechnego niebezpieczeństwa (art. 165 § 1 k.k.), 9) piractwo wodne lub powietrzne (art. 166 § 1 k.k.), 10) umieszczenie na statku wodnym lub powietrznym urządzenia lub substancji zagrażającej bezpieczeństwu powszechnemu (art. 167 § 1 k.k.), 11) sprowadzenie katastrofy w komunikacji (art. 173 § 1 k.k.), 12) wzięcie lub przetrzymywanie zakładnika (art. 252 § 1 k.k.), 13) fałszowanie dokumentów (art. 270 § 1 k.k.), 14) fałszowanie pieniędzy lub papierów wartościowych (art. 310 § 1 k.k.), 15) puszczanie w obieg sfałszowanych pieniędzy lub papierów wartościowych (art. 310 § 2 k.k.), 16) dezercja (art. 339 § 1–3 k.k.).

Formy zjawiskowe przestępstwa

Sprawstwo kierownicze Formy zjawiskowe Formy sprawcze Formy niesprawcze Sprawstwo Podżeganie Pomocnictwo Jednosprawstwo Współsprawstwo Sprawstwo kierownicze Sprawstwo polecające

Koncepcje odpowiedzialności osób za współdziałanie przestępne koncepcja udziału w cudzym przestępstwie koncepcja jednolitego sprawstwa

Koncepcja udziału w cudzym przestępstwie opiera się na założeniu, że własne przestępstwo popełnia jedynie sprawca główny, wszyscy inni (podżegacz, pomocnik) mają swój udział w przestępstwie sprawcy głównego i w ten sposób są z nim związani (zasada odpowiedzialności akcesoryjnej). Przy czystej (krańcowej) akcesoryjności odpowiedzialność osób uczestniczących w przestępstwie sprawcy głównego w pełni uzależniona jest od tego, co ów sprawca uczynił, oraz od zakresu jego odpowiedzialności (bez przestępstwa sprawcy głównego nie może być bowiem mowy o udziale w cudzym przestępstwie). Nie istnieje zatem możliwość odpowiedzialności za podżeganie i pomocnictwo bez popełnienia czynu zabronionego przez sprawcę głównego co najmniej w formie usiłowania. Wszyscy współdziałający popełniają jedno przestępstwo, które wykonuje sprawca główny, uczestniczą zaś w jego popełnieniu podżegacz i pomocnik.

Koncepcja jednolitego sprawstwa – prowadzi do pełnego uniezależnienia odpowiedzialności współdziałających (podżegacza, pomocnika) od odpowiedzialności sprawcy głównego. Odpowiedzialność za poszczególne postacie sprawstwa możliwa jest także wówczas, gdy sprawcy głównemu nie da się przypisać dokonania lub usiłowania popełnienia czynu zabronionego. W przypadku współdziałania w popełnieniu przestępstwa każdy ze współdziałających popełnia własne przestępstwo. Z uwagi na uznanie wszystkich postaci współdziałania za sprawstwo, możliwe jest usiłowanie poszczególnych odmian sprawstwa na zasadach ogólnych

Sprawstwo Zgodnie z art. 18 § 1 k.k. odpowiada za sprawstwo nie tylko ten, kto wykonuje czyn zabroniony sam albo wspólnie i w porozumieniu z inną osobą, ale także ten, kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę lub – wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie – poleca jej wykonanie takiego czynu.

Współsprawstwo Odpowiada za współsprawstwo ten, kto wykonuje czyn zabroniony wspólnie i w porozumieniu z inną osobą. Wspólne działanie co najmniej dwóch osób, z których każda obejmuje swym zamiarem urzeczywistnienie wszystkich przedmiotowych znamion czynu przestępnego.

Współsprawstwo Obiektywnym elementem współsprawstwa jest nie tylko wspólna realizacja znamion określonej w odpowiednim przepisie tzw. czynności czasownikowej, lecz także sytuacja, która charakteryzuje się tym, że czyn jednego współsprawcy stanowi dopełnienie czynu drugiego współsprawcy albo popełnione przestępstwo jest wynikiem czynności przedsięwziętych przez współsprawców w ramach dokonanego przez nich podziału ról. 

Współsprawstwo Współdziałający sprawcy łącznie (nie zaś każdy z osobna) muszą zrealizować komplet jego ustawowych znamion. Przykładowo, w przypadku popełnianego we współsprawstwie przestępstwa rozboju (art. 280 § 1 k.k.) może się zdarzyć, że tylko jeden sprawca używa wobec pokrzywdzonego przemocy, drugi zaś zabiera w celu przywłaszczenia należącą do pokrzywdzonego rzecz.

Współsprawstwo w orzecznictwie Sądu Najwyższego Jako współsprawcę należy traktować nie tylko tego, kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego wspólnie z innymi osobami (osobą) realizuje czynność czasownikową, ale także tego, kto sam nie wykonuje - nawet chociażby w części - czasownikowego znamienia przestępstwa, lecz działając wspólnie z innymi osobami w realizacji zawartego z nimi porozumienia, w ramach przyjętego podziału ról, przyczynia się w istotny sposób do urzeczywistnienia wspólnie zamierzonego przestępstwa [postanowienie SN z dnia 2 marca 2006 r., II KK 7/06, Prok. i Pr.-wkł. 2006, nr 11, poz. 3].  

Rozgraniczenie współsprawstwa od pomocnictwa Pomocnictwo trudno niekiedy odróżnić od współsprawstwa, które nie musi wiązać się z osobistą realizacją jakiegokolwiek z ustawowych znamion, lecz może się ograniczać do wykonania pewnych czynności o charakterze pomocniczym (np. stanie na czatach). Różnica polega na tym, że przy współsprawstwie wykonywanie czynności pomocniczych wynika z treści zawartego porozumienia oraz przyjętego podziału ról, niewystępującego z natury rzeczy przy pomocnictwie. Ponadto czynności pomocnika mają jedynie ułatwiać popełnienie przestępstwa, lecz nie muszą okazać się nieodzowne, co - w porównaniu ze współsprawcą - ogranicza jego rolę i znaczenie.  

Sprawstwo koincydentalne (sprawstwo równoległe) Każdy ze sprawców - niezależnie od pozostałych - realizuje komplet ustawowych znamion danego typu przestępstwa (np. w pozbawionym zabezpieczenia sklepie klienci kradną znajdujące się w nim towary). 

Współsprawstwo sukcesywne Po częściowym zrealizowaniu znamion czynu zabronionego, lecz przed jego pełnym dokonaniem do wspólnego popełnienia - na podstawie zawieranego dopiero w tym właśnie momencie porozumienia - włącza się kolejny sprawca. W doktrynie dominuje pogląd, że spóźniony współsprawca nie może odpowiadać za to, co jego partner uczynił wcześniej. Przystępującemu sprawcy trzeba byłoby przypisać realizację znamion, które zostały wypełnione zanim jeszcze podjął on decyzję popełnienia czynu zabronionego.

Sprawstwo kierownicze Sprawstwo kierownicze zachodzi wówczas, gdy sprawca kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę. Kierowanie polega na faktycznym panowaniu nad przebiegiem oraz realizacją znamion czynu zabronionego przez bezpośredniego wykonawcę.

Sprawstwo kierownicze Kierowanie wiąże się : a) z podjęciem decyzji o rozpoczęciu określonego działania oraz przekazaniu takiej decyzji wykonawcy w postaci rozkazu, nakazu czy też polecenia; b) z decydowaniem o warunkach i sposobie prowadzenia zainicjowanego wcześniej działania lub o wynikającym z okoliczności modyfikowaniu jego przebiegu; c) z podejmowaniem decyzji o zakończeniu ewentualnie przerwaniu działania na jakimś jego etapie.

Sprawstwo kierownicze W literaturze reprezentowany jest także pogląd, że sprawstwo kierownicze nie musi wiązać się z faktycznym panowaniem nad przebiegiem bezprawnej akcji, lecz może ograniczać się do samego organizowania przestępstwa. Według tego poglądu takie czynności, jak: opracowanie planu, wyznaczenie ról bezpośrednich wykonawców, zaopatrzenie ich w niezbędne środki i narzędzia, zapewnienie bezpieczeństwa przebiegu i zakończenia całej akcji przestępczej, "zagospodarowanie" owoców przestępstwa - mogą uzasadniać przyjęcie konstrukcji sprawstwa kierowniczego także wówczas, gdy organizator nie kierował już przebiegiem akcji przestępcze.

Sprawstwo polecające - polecenie wykonania czynu zabronionego innej osobie przy wykorzystaniu jej uzależnienia od polecającego. Polecający, podobnie jak sprawca kierowniczy, nie realizuje osobiście znamion czynu zabronionego, lecz posługuje się w tym celu inną osobą. Z tej perspektywy można by go więc określić jedynie jako sprawcę pośredniego.

Sprawstwo polecające Sprawca polecający nie ma władztwa nad realizacją znamion czynu zabronionego przez bezpośredniego wykonawcę, choć jednocześnie przypisuje się mu władztwo nad osobą, do której polecenie kieruje. Nie wywiera on bezpośredniego wpływu na przebieg całego przestępstwa we wszystkich jego etapach, tak jak czyni to sprawca kierowniczy. Pozbawiony jest także funkcji kontrolnej, gdyż po wydaniu polecenia wykonanie czynu zabronionego przebiega w gruncie rzeczy bez jego udziału. 

Podżeganie Podżegaczem jest ten, kto chcąc, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego. Podżegacz nie jest sprawcą sensu stricto, sam nie uczestniczy w popełnieniu czynu, do którego dokonania nakłania.

Podżeganie Podżeganie możliwe jest tylko w zamiarze bezpośrednim. Nie dochodzi zatem do podżegania, jeśli nakłaniający nieumyślnie wpływa na psychikę sprawcy, zachęcając go w sposób niezamierzony do popełnienia czynu zabronionego, bądź też czyni to w zamiarze ewentualnym, tzn. godzi się na to, że jego oddziaływanie na sprawcę spowoduje podjęcie zamiaru popełnienia czynu zabronionego. W literaturze prezentowany jest pogląd, iż podżeganie stanowi bezskutkową formę popełnienia przestępstwa, a zatem staje się ono dokonane już z chwilą, gdy podżegacz nakłania do popełnienia czynu zabronionego. Oznacza to, że dla realizacji znamion podżegania nie jest konieczny skutek w postaci nakłonienia sprawcy sensu stricto, czyli wywołania u niego zamiaru wykonania określonego czynu, a tym bardziej podjęcia przez tego sprawcę jakichkolwiek czynności, które zmierzałyby ku jego dokonaniu.

Pomocnictwo Zgodnie z art. 18 § 3 k.k. odpowiada za pomocnictwo, kto w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, swoim zachowaniem ułatwia jego popełnienie, w szczególności dostarczając narzędzie, środek przewozu, udzielając rady lub informacji; odpowiada za pomocnictwo także ten, kto wbrew prawnemu, szczególnemu obowiązkowi niedopuszczenia do popełnienia czynu zabronionego swoim zaniechaniem ułatwia innej osobie jego popełnienie.

Pomocnictwo Pomocnictwo możliwe jest zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym. Odpowiedzialność karna pomagającego zależy zatem od ustalenia, że chciał on, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego albo - przewidując możliwość jego dokonania - godził się na to. Ułatwienie popełnienia czynu zabronionego musi mieć miejsce przed jego realizacją albo najpóźniej w jej trakcie.

Indywidualizacja odpowiedzialności osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa (art. 20 i art. 21 k.k.) Brak akcesoryjności w zakresie strony podmiotowej. Każdy ze współdziałających w popełnieniu czynu zabronionego odpowiada w granicach swojej umyślności lub nieumyślności niezależnie od odpowiedzialności pozostałych współdziałających.

Odpowiedzialność podżegacza i pomocnika – elementy akcesoryjności (art Odpowiedzialność podżegacza i pomocnika – elementy akcesoryjności (art. 22 k.k.) Konstrukcja odpowiedzialności za podżeganie i pomocnictwo zawiera pewne elementy akcesoryjności, co znajduje wyraz w treści art. 22 k.k. - jeżeli czynu zabronionego tylko usiłowano dokonać, podżegacz i pomocnik odpowiadają jak za usiłowanie; jeżeli zaś sprawca główny nawet nie usiłował, sąd może zastosować wobec podżegacza lub pomocnika nadzwyczajne złagodzenie kary lub odstąpić od jej wymierzenia.

Dobrowolne zapobiegnięcie dokonania czynu przez współdziałającego (art Dobrowolne zapobiegnięcie dokonania czynu przez współdziałającego (art. 23 k.k.) Skuteczne – współdziałający zapobiegł dokonaniu czynu zabronionego Bezskuteczne – współdziałający starał się zapobiec dokonaniu czynu zabronionego Niepodleganie karze Fakultatywne nadzwyczajne złagodzenie kary

Indywidualizacja odpowiedzialności a okoliczności osobiste (art Indywidualizacja odpowiedzialności a okoliczności osobiste (art. 21 § 1 k.k.) Z przepisu art. 21 k.k. wynika, że okoliczności osobiste, wyłączające lub łagodzące albo zaostrzające odpowiedzialność karną, uwzględnia się tylko co do osoby, której dotyczą. Jeżeli jednak okoliczność osobista dotycząca sprawcy, wpływająca chociażby tylko na wyższą karalność, stanowi znamię czynu zabronionego, współdziałający podlega odpowiedzialności karnej przewidzianej za ten czyn zabroniony, gdy o tej okoliczności wiedział, chociażby go nie dotyczyła.

Podżeganie i pomocnictwo do przestępstw indywidualnych (art. 21 § 2 k Podżeganie i pomocnictwo do przestępstw indywidualnych (art. 21 § 2 k.k.) Podżegacz (pomocnik) będący ekstraneusem nakłania (udziela pomocy) do przestępstwa indywidualnego właściwego lub przestępstwa indywidualnego niewłaściwego typu kwalifikowanego. Zgodnie z art. 21 § 2 k.k. podżegacz (pomocnik) będzie odpowiadać za popełnienie w formie podżegania (pomocnictwa) odpowiedniego przestępstwa indywidualnego, jeżeli wiedział o dotyczącej sprawcy okoliczności indywidualizującej. Należy dodać, że z punktu widzenia samej tylko realizacji znamion podżegania (pomocnictwa) nie ma w tej sytuacji znaczenia fakt, że nakłaniający (udzielający pomocy) pozbawiony jest cechy podmiotu indywidualnego; Podżegacz (pomocnik) będący ekstraneusem nakłania (udziela pomocy) do przestępstwa indywidualnego niewłaściwego typu uprzywilejowanego, co wiązać się będzie z jego odpowiedzialnością za popełnienie w formie podżegania (pomocnictwa) odpowiedniego przestępstwa powszechnego, którego modyfikację stanowi typ uprzywilejowany zrealizowany przez sprawcę (przykład podżegacza nakłaniającego matkę do zabicia noworodka w warunkach określonych w art. 149 k.k., który nie mając cech podmiotu indywidualnego odpowie za podżeganie do zabójstwa w typie podstawowym).

Podżeganie i pomocnictwo do przestępstw nieumyślnych Podżegacz świadomie wprowadza w błąd osobę nakłanianą i wywołuje u niej decyzję podjęcia określonego zachowania (działania lub zaniechania) stanowiącego naruszenie wymaganych w danych okolicznościach reguł ostrożności, które przez tę osobę nie jest postrzegane jako czyn zabroniony, jednak z perspektywy podżegacza ma prowadzić do jego dokonania, a co więcej - jest przez niego chciane (objęte zamiarem bezpośrednim). Mamy wówczas do czynienia z tzw. właściwym podżeganiem do przestępstwa nieumyślnego. Jako tzw. niewłaściwe podżeganie lub pomocnictwo określane jest w doktrynie nieumyślne nakłonienie lub udzielenie pomocy do podjęcia nieostrożnego zachowania przez bezpośredniego sprawcę, które w rezultacie prowadzi do realizacji znamion nieumyślnego czynu zabronionego. Przykładem jest świadome przekazanie pojazdu przez jego posiadacza osobie nietrzeźwej lub nieumiejącej go prowadzić.