7. Wiedza o języku Studia Podyplomowe „Polski Język Migowy” 2014-2016 Prof. dr hab. Marek Świdziński Zakład Językoznawstwa Komputerowego Instytut Języka Polskiego UW e-mail: m.r.swidzinski@uw.edu.pl Konsultacje (pok. 1): śr 14.00-15.00, sob (w dniach zjazdów) Strona przedmiotu — szukaj pod: http://www.mswidz.republika.pl/ 1
Program Co to jest język naturalny? Aparat pojęciowy analizy tekstu. Poziomy struktury tekstu. Wstęp do morfologii. Fleksja polska. Elementarz składni. Derywacja i gniazda słowotwórcze. Świat znaczeń: podstawy leksykologii. Leksykografia. Komunikacja językowa. Zróżnicowanie języków świata. Typologia języków. Inne.
Wykład 7: Derywacja i gniazda słowotwórcze.
Przypomnienie (1) Znajomość języka A: znajomość słówek i reguł budowy / rozbioru wyrażeń. Słownik to zbiór leksemów (= haseł słownikowych). Gramatyka słów: morfologia. Gramatyka wyrażeń: składnia. Polski – język wysoce fleksyjny (HIL = Highly Inflected Language).
Przypomnienie (2) Składnia jako fragment gramatyki — zbiór reguł budowania wypowiedzeń. Opis składniowy wyrażenia: przypisanie mu struktury (drzewa) oraz ujawnienie powiązań między składnikami. Trzy klasy konstrukcji: podrzędne – współrzędne – egzocentryczne. Trzy mechanizmy zdaniotwórcze: wymaganie – uzgodnienie – uporządkowanie linearne. Uzgodnienie: zgoda – rząd. Dwa typy zdań: pojedyncze – złożone. Wypowiedzenia niezdaniowe: oznajmienia i zawadomienia.
Problem Gramatyka języków wizualno-przestrzennych a gramatyka języków fonicznych XX wiek: William Stokoe, Carol Padden, Scott Liddell pokazują, że języki migowe to takie same języki naturalne jak foniczne. XXI wiek, lingwistyka migowa: języki migowe to języki naturalne, ale bardzo specyficzne! Fleksja??? Składnia???
Punkt wyjścia A co ze słowotwórstwem?
Operacje na słowach student => studenta, studentowi,..., studenci, studentów,..., studentach,... student => studentka, studencik, studencki, studenteria, studentowaty, arcystudent, niestudent,... czytał => czytałem, czytałam, czytałom, czytałeś,..., czytam, czytasz, czyta,..., czytaj,..., czytano,.., czytać, czytając,... czytał => doczytał, odczytał, poczytał, przeczytał, sczytał, zaczytał,..., czytywał, doczytywał, odczytywał,...
Operacje na słowach A tak naprawdę: STUDENT == {student, studenta, studentowi,..., studenci, studentów,..., studentach,...} STUDENT => STUDENTKA STUDENCIK STUDENCKI STUDENTERIA STUDENTOWATY ARCYSTUDENT NIESTUDENT ...............
Operacje na słowach CZYTAĆ== {czytałem, czytałam, czytałom, czytałeś,..., czytam, czytasz, czyta,..., czytaj,..., czytano,.., czytać, czytając,...} CZYTAĆ => DOCZYTAĆ ODCZYTAĆ POCZYTAĆ PRZECZYTAĆ SCZYTAĆ ZACZYTAĆ ................ CZYTYWAĆ
Operacje na słowach DYSKRETNY == {dyskretny, dyskretna, dyskretne, dyskretnego, dyskretnej, dyskretnego, dyskretnemu, dyskretnej, dyskretnemu,..., dyskretni, dyskretne, dyskretnych, dyskretnym,..., dyskretniejszy,..., najdyskretniejszy,...} DYSKRETNY => NIEDYSKRETNY PRZEDYSKRETNY DYSKRECJA DYSKRECJONALNY ......................
Słowotwórstwo Dwa typy leksemów: Typ A: STUDENTKA, PRZECZYTAĆ, WIADOMOŚĆ, KOCHANEK Typ B: DZIŚ, DYSKRETNY, OD Typ A.: podzielne słowotwórczo (derywaty). Typ B.: niepodzielne słowotwórczo.
Dwie morfologie Niebieskie: fleksja Fioletowe: słowotwórstwo (derywacja)
Dwie morfologie Morfologia – zbiór reguł, które robią: słowa z morfemów FLEKSJA Fleksja „przekształca” leksem w jednostkę tekstową. TWORZY TEKST!!! leksemy z leksemów SŁOWOTWÓRSTWO Słowotwórstwo „przekształca” leksem w leksem, ROZBUDOWUJE SŁOWNIK!!! Słowotwórstwo – słabo gramatyczne. Co to znaczy?
Derywaty DOM DOMEK FIGIEL FIGIELEK KURDYBAN KURDYBANEK ............................. ale: GAJ .............. HARCERZ .............. KURA .............. OKNO .............. CIELĘ ..............
Derywaty DOM DOMEK FIGIEL FIGIELEK KURDYBAN KURDYBANEK ............................. ale: GAJ GAIK HARCERZ HARCERZYK KURA KURKA OKNO OKIENKO CIELĘ CIELĄTKO ..............................
Derywaty A tutaj? DRAB ??????????? PAN ??????????? WYWÓZ ??????????? LITOŚĆ ??????????? ZIELE ???????????
Derywaty A tutaj? DRAB *DRABEK, *DRABIK PAN ?? PANEK, *PANIK WYWÓZ *WYWOZEK, *WYWOZIK LITOŚĆ *LITOSTKA ZIELE ?? ZIÓŁKO Takich leksemów nie ma!!! A PANEK? A ZIÓŁKO?
Derywaty Wnioski: Derywacja to zmiana kształtu powodująca zmianę znaczenia. Derywaty to leksemy „młodsze”. Nowe znaczenie może być bardzo ogólne albo przeciwnie: bardzo szczegółowe. A w ogóle jest nieprzewidywalne... Wykładnik derywacji nie zawsze jest przewidywalny. Derywacja zwykle nie jest seryjna.
Słowotwórstwo synchroniczne W szkole uczą: wyraz (leksem) pochodny = pochodzący od innego („dziecko” innego leksemu). Takie słowotwórstwo to etymologia: może ciekawe, ale lingwistycznie nieistotne. To słowotwórstwo diachroniczne, czyli opis historii języka. Pytanie: skąd się wziął dany leksem w danym języku?
Słowotwórstwo synchroniczne Gramatyk, nauczyciel języka obcego i cudzoziemiec potrzebują innego słowotwórstwa: synchronicznego. Pytanie: jak odkryć znaczenie danego wyrazu na podstawie znajomości znaczenia innego wyrazu? Dla potrzeb opisu PJM – słowotwórstwo diachroniczne nie ma zastosowania!!!
Słowotwórstwo synchroniczne Twórca koncepcji słowotwórstwa synchronicznego: Miloš Dokulil (1912-2002) – po polsku: 1979. DOM DOMEK Baza (B) Derywat (D) DOM- + -EK Temat słowotwórczy Formant + Fundacja ‘dom’ ‘mały dom’ Motywacja Parafraza
Słowotwórstwo synchroniczne Derywat diachroniczny = leksem pochodzący od innego leksemu. Derywat synchroniczny = leksem motywowany przez inny leksem. Leksem X jest motywowany przez leksem Y = Użyjesz leksemu Y, odpowiadając na pytanie: Co to znaczy X? Odpowiedź ta to parafraza. Prawie zawsze interpretacja diachroniczna i synchroniczna są zgodne...
Słowotwórstwo synchroniczne Ale nie zawsze: pochodność motywacja STÓŁ STOLARZ STÓŁ STOLARZ PIWO PIWNICA === PIWO PIWNICA SKĄPY SKĄPIĆ SKĄPY SKĄPIĆ ......................................... KSIĘGA KSIĄŻKA =/= KSIĄŻKA KSIĘGA różny zwrot pochodzenia i motywacji KAMIEŃ KAMIENICA KAMIEŃ, KAMIENICA jest pochodzenie, ale nie ma motywacji RECHNUNG RACHOWAĆ RACHUNEK nie ma pochodzenia, jest motywacja
Klasyfikacje derywatów Klasyfikacje formalne: derywaty mające jedną bazę: derywaty właściwe derywaty mające więcej niż jedną bazę: złożenia
Klasyfikacje derywatów SKRZYPEK, GOLIZNA, DOMOWY, UCZESTNICZYĆ, STAROŚĆ,... KRÓTKOWIDZ-0, JASNOZIELONY, BARWOŚLEPOTA,...
Klasyfikacje derywatów Klasyfikacje formalne: derywaty sufiksalne derywaty prefiksalne derywaty prefiksalno-sufiksalne derywaty z interfiksem derywaty inne
Klasyfikacje derywatów Klasyfikacje formalne: MARZYCIEL, PROŚBA, RASISTA, JESIENNY, PISYWAĆ,... ARCYKSIĄŻĘ, EKSMAŁŻONEK, PRZEOGROMNY, ODCZYTAĆ,... ZADOŁOWAĆ, UPARTYJNIĆ, OBJAŚNIĆ,... CUDZOZIEMIEC, LICZYKRUPA, JASNOŻÓŁTY,...
Klasyfikacje derywatów Klasyfikacje semantyczne: I 1. derywaty regularne semantycznie: znaczenie wynika tylko ze struktury 2. derywaty nieregularne semantycznie: znaczenie częściowo wynika ze struktury – plus coś jeszcze...
Klasyfikacje derywatów I 1. DOMEK, STUDENTKA, PRODUCENT, WĘDZARNIA, PRZYDŁUGI,... 2. PISARZ, WESOŁEK, OFERENT, PIWIARNIA, LUDOWY,...
Klasyfikacje derywatów Klasyfikacje semantyczne: II 1. derywaty transpozycyjne: B i D znaczą to samo, różnica części mowy 2. derywaty mutacyjne: D różni się znaczeniem od B, denotat D =/= denotat B 3. derywaty modyfikacyjne: D różni się znaczeniem od B, denotat D = denotat B
Klasyfikacje derywatów Klasyfikacje semantyczne: II 2. ŚPIEWAK, STARZYZNA, DOMATOR, WARIACTWO, LEKKODUCH,... 3. STUDENTKA, DOMEK, GŁUPAWY,...
Klasyfikacje derywatów Klasyfikacje semantyczne: III [Tzw. kategorie słowotwórcze: k.s. – klasa derywatów o tym samym znaczeniu formantu] 1. Nazwy czynności 2. Nazwy cech 3. Nazwy wykonawcy czynności 4. Nazwy nosiciela cechy 5. Nazwy narzędzia 6. Nazwy miejsca .............................
Klasyfikacje derywatów Klasyfikacje semantyczne: 3. WŁADCA, LEKARZ, PRACOWNIK, TRĘBACZ, UZDROWICIEL,... 4. ŚMIAŁEK, MORFINISTA, MODELARZ,... 5. KOPARKA, KRAJALNICA, WKRĘTAK,... 6. NOCLEGOWNIA, KARTOFLISKO, JADALNIA,... .............................
Udział słownikowy formantu a produktywność Formant może być rzadki / średnio obciążony / częsty w słowniku. Formant produktywny: tworzący serie, żywy, używany do budowania nowych jednostek Przykłady:
Słownik jako sieć / drzewo / gniazdo DOM DOMATORSKI DOMATOR DOMATORSKOŚĆ DOMOWY DOMATORSTWO ZADOMOWIĆ SIĘ DOMEK DOMOWNIK ZADOMOWIENIE DOMOWNICZKA UDOMOWIĆ DOMKOWY DOMOWNICTWO UDOMOWIENIE DOMECZEK UDOMOWIENIOWY DOMOWNICZY
Słownik jako sieć / drzewo / gniazdo PISAĆ
Słownik jako sieć / drzewo / gniazdo Zadania: sporządzić drzewo dla leksemu PISAĆ sporządzić drzewo dla znaku migowego [PISAĆ] w PJM Uwaga: nie „tłumaczymy” drzewa polskiego na PJM!!! Nie tłumaczymy go też na angielski!!! Sieć dla języków wizualno-przestrzennych jest na pewno zupełnie inna... ZADANIE (2) NIE JEST MĄDRYM ZADANIEM!!! Słowotwórstwo w językach migowych – inne niż w fonicznych
Literatura Dla zainteresowanych: Grzegorczykowa, Renata: Zarys słowotwórstwa polskiego, Warszawa 1971 i wiele wydań późniejszych.
Podsumowanie Słowotwórstwo – dział morfologii: reguły rozbudowywania słownika. Derywat synchroniczny: leksem podzielny motywowany (= dający się sparafrazować) przez inny leksem – bazę. Derywat zbudowany jest z tematu słowotwórczego i formantu. Są derywaty właściwe i złożenia. Formant wnosi pewne znaczenie ogólne. Nakładają się na nie nadwyżki. Słownik jest siecią. Leksemy powiązane są rozmaitymi nitkami – m.in. nitkami pochodności synchronicznej.