1 Witam Państwa na wykładzie z MAKROEKONOMII II, :)…

2 K O N S U M P C J A (MIKROEKONOMICZNE PODSTAWY MAKROEKONOMII – ZACHOWANIA KONSUMENTÓW)

3 1. NOWOCZESNA TEORIA KONSUMPCJI Studiując podstawy ekonomii, zakładalismy, że konsumpcja, C pl, w sposób liniowy zależy od dochodu do dyspozycji, Y d : C pl = C a +KSKY d. gdzie: KSK – krańcowa skłonność do konsumpcji (0<KSK<1).

4 Otóż, obserwując zmiany dochodu do dyspozycji i wielkości wy- datków konsumpcyjnych w Stanach Zjednoczonych, z pomocą statystyki można oszacować parametry takiej KEYNESOWSKIEJ FUNKCJI KONSUMPCJI: Ca = -753, KSK = Innymi słowy, dla Stanów Zjednoczonych C pl = ,94Y d.* * Zob. Dornbusch, Fischer, Startz, Macroeconomics, McGrawHill 2003, s. 337.

5 Dla Stanów Zjednoczonych: C pl = ,94Y d. Analiza danych statystycznych ujawnia, że zwiększeniu się docho- du do dyspozycji o 1 $ towarzyszy wzrost konsumpcji o 0,94 $. Jednak te WYNIKI OBSERWACJI NIE POTWIERDZAJĄ TEORII W PEŁNI...

6 Rzeczywiście, zmiany dochodu do dyspozycji per capita oraz wy- datków na konsumpcję per capita są PODOBNE, LECZ NIE TA- KIE SAME. Poniższy rysunek dotyczy Stanów Zjednoczonych. Realne wydatki na konsumpcję per capita a dochód do dyspozycji (USA, ) Mimo silnej zależności obu zmiennych zmiany wydatków na konsumpcję wahają się SŁABIEJ niż wielkość dochodu do dyspozycji. W SZCZEGÓL- NOŚCI ZWYKLE KONSUMPCJA SŁABO REAGUJE NA CHWILOWE SKRAJNE WYCHYLENIA DOCHODU. Źródło: Dornbusch, Fischer, Startz, Macroeconomics, McGrawHill 2003, s. 336.

7 Realne wydatki na konsumpcję per capita a dochód do dyspozycji (USA, ) Mimo silnej zależności obu zmiennych zmiany wydatków na konsumpcję wa- hają się slabiej niż wielkość dochodu. W szczególności konsumpcja zwykle słabo reaguje na przejściowe zmiany dochodu. Zob. Dornbusch, Fischer, Startz, Macroeconomics, McGrawHill 2003, s Analiza danych statystycznych ujawnia również, że trwałe zmiany dochodu powodują bardzo podobne zmiany wiel- kości konsumpcji (KSK D, dotycząca dochodu długookreso- wego, jest znaczna). Jednak w przypadku dochodu krótko- okresowego jest inaczej (KSK K, dotycząca przejściowych zmian dochodu, jest mała).

8 PRZYKŁAD: Przejściowa (dotycząca jednego roku) podwyżka podatków z 1968 r., mająca wyhamować wzrost gospodarczy napędzany wydatkami na wojnę w Wietnamie i zapobiec inflacji - wbrew oczekiwaniom - NIE spowodowała istotnego zmniejszenia wydatków konsumpcyj- nych Amerykanów.

9 Dalej, obserwacja ujawnia również, że rozmiary wydatków na konsumpcję per capita w okresie „t-1” i w okresie „t” są PRAWIE IDENTYCZNE. Poziom wydatków konsumpcyjnych per capita w danym kwartale jest niemal równy konsumpcji w poprzednim kwartale skorygowanej o niewielką wartość, odpowiadającą wzrostowi gospodarczemu. Dla Stanów Zjednoczonych: C t =22,75$+1,004C t-1 *. Okazuje się, że prywatne WYDATKI KONSUMPCYJNE SĄ BARDZO STABILNE... Zmodyfikowany o skutki wzrostu gos- podarczego poziom konsumpcji w poprzednim okresie niemal do- kładnie wyjaśnia bieżący poziom konsumpcji * Zob. Dornbusch, Fischer, Startz, Macroeconomics, McGrawHill 2003, s. 336.

10 Te wyniki obserwacji były przyczyną powstania teorii konsumpcji alternatywnych w stosunku do teorii tradycyjnej. Chodzi o: 1. TEORIĘ CYKLU ŻYCIA KONSUMENTA (Franco Modi- gliani). 2. TEORIĘ DOCHODU PERMANENTNEGO (Milton Fried- man). Ich autorzy podkreślali znaczenie (odpowiednio): Przewidywania przez konsumenta POZIOMU DOCHODU W CIĄGU JEGO CAŁEGO ŻYCIA. oraz: Decyzji konsumentów, chcących – mimo wahań dochodu - w ciągu całego życia UTRZYMAĆ STAŁY POZIOM DOBROBYTU.

11 1. TEORIA CYKLU ŻYCIA KONSUMENTA (Franco Modi- gliani). 2. TEORIA DOCHODU PERMANENTNEGO (Milton Fried- man). W praktyce teorie te zostały SCALONE. Powstała w ten sposób „HIPOTEZA CYKLU ŻYCIA I DOCHODU PERMANENTNE- GO”, czyli tzw. NOWOCZESNA TEORIA KONSUMPCJI. Pozbawiona jest ona części słabości tradycyjnej teorii konsumpcji. Jednak przekonamy się, że prosta teoria keynesowska nadal wy- jaśnia znaczną część zachowań konsumentów.

12 Zgodnie z NOWOCZESNĄ TEORIĄ KONSUMPCJI gospodarstwa domowe USIŁUJĄ PRZEWIDZIEĆ POZIOM SWOICH DO- CHODÓW W DŁUGIM OKRESIE, a także DŁUGOOKRESOWO PLANUJĄ KONSUMPCJĘ I OSZCZĘDNOŚCI, chcąc znaleźć najlepszą czasową strukturę konsumpcji w ciągu całego życia. Ludzie CENIĄ przy tym STABILNOŚĆ. Nie chcą konsumować bardzo dużo w jednych latach i bardzo mało w innych latach i sta- rają się utrzymywać wydatki konsumpcyjne na stałym poziomie. To się nazywa „WYGŁADZANIE KONSUMPCJI” (ang. consumption smoothing).

13 Dlaczego ludzie „WYGŁADZAJĄ KONSUMPCJĘ”? Wzrost konsumpcji o daną wielkość mniej cieszy niż boli spadek konsumpcji o taką samą wielkość. Przyczyną jest MALEJĄCA KRAŃCOWA UŻYTECZNOŚĆ KONSUMPCJI. W efekcie w długim okresie LUDZIE PRÓBUJĄ UTRZYMYWAĆ STABILNY POZIOM KONSUMPCJI.

14 C U(C) B A F G C* U* Kiedy krańcowa użyteczność konsumpcji maleje, dany przyrost konsumpcji (A) mniej cieszy (F), niż boli (G>F!) spadek konsump- cji o taką samą wielkość (B=A). W efekcie w długim okresie LUDZIE PRÓBUJĄ UTRZYMY- WAĆ STABILNY POZIOM KONSUMPCJI.

15 PRZYKŁAD: Oto przypadek dwudziestolatka, który zamierza pracować do 65 ro- ku życia, sądzi, że umrze w wieku ok. 80 lat, a przewidywany prze- zeń przeciętny roczny dochód z pracy (DOCHÓD PERMANENT- NY) (w okresie pracy) wynosi $. Zgodnie z nowoczesną teorią konsumpcji planowane roczne wydatki konsumpcyjne kogoś takiego wyniosą: C pl = (WL/NL)YL, gdzie: C pl – planowane roczne wydatki na konsumpcję. WL – liczba planowanych dalszych lat pracy. NL – liczba planowanych dalszych lat życia. YL – przewidywany przeciętny roczny dochód z pracy (DOCHÓD PERMANENTNY). A zatem: C pl = (WL/NL)YL = (65-20)/(80-20)30 000$ = (45/60)30 000$ = $.

16 A zatem, zgodnie z nowoczesną teorią konsumpcji poziom wydat- ków na konsumpcję nie zmienia się w ciągu całego „dorosłego” życia konsumenta. W trakcie pracy zawodowej, która trwa WL lat, konsument oszczędza, gromadząc aktywa. Po zaprzestaniu pracy wykorzystuje je przez (NL–WL) lat. Wartość jego aktywów spada do zera w momencie śmierci.

17 Dochód osiągany w ciągu całego życia, konsumpcja, oszczędności i wielkość majątku w modelu cyklu życia. Poziom wydatków na konsumpcję, C, nie zmienia się w ciągu całego „dorosłego” życia konsumenta. W trakcie pracy zawodowej, która trwa WL lat, konsument oszczędza, gromadząc aktywa. Po zaprzestaniu pra- cy wykorzystuje je przez (NL–WL) lat. Wartość jego aktywów, WR, spa- da do zera w momencie śmierci. Zob. Dornbusch, Fischer, Startz, Macroeconomics, McGrawHill 2003, s. 340.

18 C=WL/NLYL=(65-20)/(80-20)30 000$=45/ $= $. Zauważmy, że KSK = WL/NL! Wynika stąd, że przeciętna dla całej gospodarki WL/NL, czyli KSK zmienia się zależnie od struktury wiekowej społeczeństwa. Wszak WL i NL zależą od wieku konsumenta. Popatrzmy: KSK z dochodu permanetnego naszego 20-latka wynosiła WL/NL = 45/60 = 0,75. Gdyby decyzję o wielkości rocznej konsumpcji tej samej osobie przyszło podejmować w wieku 50 lat, KSK tej osoby wyniosłaby WL/NL = 15/30 = 0,5.

19 Zauważmy, że zgodnie z NOWOCZESNĄ TEORIĄ KONSUMP- CJI KSK z dochodu permanentnego jest duża, a z dochodu „chwi- lowego” – mała. WSZAK PRZEJŚCIOWY WZROST DOCHODU ZWIĘKSZA DOCHÓD „PERMANENTNY” W MAŁYM STOP- NIU. W efekcie w roku, w którym doszło do przejściowego wzrostu dochodu, wydatki konsumpcyjne wzrastają w niewielkim stop- niu...

20 Po chwilowym wzroście dochodu o A dochód permanentny wzrasta o A/WL, więc wydatki konsumpcyjne rosną o: (WL/NL)A/WL=A/NL. (Wszak: C pl =(WL/NL)YL). Po chwilowym wzroście dochodu wielkość wzrostu rocznej konsum- pcji znajdziemy, DZIELĄC ÓW CHWILOWY WZROST DOCHO- DU (A) PRZEZ POZOSTAŁĄ KONSUMENTOWI DO PRZEŻY- CIA LICZBĘ LAT (NL).

21 PRZYKŁADY: 1. Nasz 20-latek odnotował wzrost dochodu permanentnego o 3000$ rocznie. KSK z dochodu permanentnego wynosi w jego przypadku WL/NL = KSK D = (65-20)/(80-20) = 45/60 = 0,75. W efekcie jego wydatki konsumpcyjne wzrosną o 0,753000$ = 2250 $. 2. Nasz 20-latek odnotował przejściowy wzrost dochodu o 3000$. Jego dochód permanentny rośnie o 3000$/(65-20), a konsumpcja zwiększa się o (65-20)/(80-20)3000$/(65-20)=3000$/(80-20)=50$. KSK z dochodu krótkookresowego (50$/3000$) jest zatem równa: 1/NL = 1/(80-20) = 1/60 = 0,01(6).

22 Ustaliliśmy wlasnie, że ZGODNIE Z NOWOCZESNĄ TEORIĄ KONSUMPCJI KSK D Z DOCHODU PERMANENTNEGO JEST DUŻA, A KSK K Z DOCHODU KRÓTKOOKRESOWEGO – MAŁA. Nic dziwnego, że w krótkim okresie dochód do dyspozy- cji zachowuje się inaczej niż wydatki konsumpcyjne. Otóż TYL- KO TRWAŁE ZMIANY DOCHODU POWODUJĄ ANALO- GICZNE ZMIANY KONSUMPCJI, PONIEWAŻ TYLKO ONE ZOSTAJĄ UZNANE ZA ZMIANY DOCHODU PERMANENT- NEGO.

23 Dalej, zgodnie z NOWOCZESNĄ TEORIĄ KONSUMPCJI także KSK W ze zmiany majątku (ang. wealth) jest równa KSK K z dochodu krótkookresowego, czyli – mała. WZROST WARTOŚCI MAJĄTKU MA przecież CHARAKTER JEDNORAZOWY i nie ma żadnej gwarancji, że będzie się powtarzał. Zatem w celu ustalenia spowodowanej zmianą wartości majątku odpowiedniej zmiany KONSUMPCJI należy przyrost wartości posiadanego przez konsumenta majątku podzielić przez pozostałą konsumentowi do przeżycia liczbę lat. Zmiana KON- SUMPCJI okazuje się wtedy względnie niewielka. W efekcie w roku, w którym doszło do wzrostu majątku, wydatki konsumpcyj- ne wzrastają w niewielkim stopniu. KSK ze zmiany majątku okazuje się mała.

24 PRZYKŁAD: Nasz 20-latek odnotował wzrost wartości posiadanych akcji o 3000$. Oznacza to wzrost KONSUMPCJI o 3000$/(80- 20), czyli o 50$. Jego KSK W ze wzrostu wartości majątku wynosi zatem (zno- wu): 1/NL =0,01(6). Wniosek: hossa na giełdzie w niewielkim stopniu zwiększy wydatki obywateli na konsumpcję. Obserwacja potwierdza, że KSK z przyrostu majątku spowodowanego hossą na giełdzie jest niewielka...

25 UWAGA! Jest tak, że NOWOCZESNA TEORIA KONSUMPCJI wyjaśnia zmiany wydatków na dobra konsumpcyjne nietrwałego użytku (np. strzyżenie, chleb). Natomiast wydatki na dobra konsumpcyjne trwałego użytku (np. samochód, komputer, meble) wymagają osobnego wytłumaczenia. Dlaczego?

26 Wydatki na dobra konsumpcyjne trwałego użytku są jak inwestyc- je. Jak w przypadku inwestycji ich efektem jest długookresowy strumień usług dobra świadczonych na rzecz jego posiadacza. Nie ma sensu równomiernie rozkładać w czasie („wygładzać”) wydatków na zakup takich dóbr Z powodu ich RÓŻNEJ (czasem nieprzewidywalnej) „długości życia” „wygładzenie” wydatków nie ustabilizuje poziomu użyteczności czerpanej przez właściciela z nabytych dóbr. Skoro tak, to wydatki te nie są równomiernie rozkładane w czasie.

27 W efekcie wydatki na dobra konsumpcyjne trwałego użytku zależą od podobnych czynników jak wydatki inwestycyjne. Na przykład, na ich wielkość silnie wpływają zmiany stopy procen- towej. Dotyczy to zwłaszcza krajów, w których można łatwo zaciąg- nąć kredyt.

28 Teraz rozbudujemy nowoczesną teorię konsumpcji, uwzględniając różne dodatkowe aspekty zachowania konsumentów, które mają związek z NIEPEWNOŚCIĄ...

29 2. KONSUMPCJA I OSZCZĘDNOŚCI A NIE- PEWNOŚĆ Przyczyny stabilności wydatkow konsumpcyjnych (rola niepewności). Zauważmy, że – JEŚLI TYLKO DOCHÓD PERMANENTNY DA SIĘ USTALIĆ - zgodnie z nowoczesną teorią konsumpcji wydat- ki na konsumpcję nie zmieniają się w ciągu całego „dorosłego” ży- cia konsumenta. Zmiany poziomu wydatków konsumpcyjnych są powodowane wyłącznie przez NIEOCZEKIWANE zmiany docho- du permanentnego.

30 Zmiany poziomu wydatków konsumpcyjnych są powodowane wyłącznie przez NIEOCZEKIWANE zmiany dochodu permanentnego. Innymi słowy:  C lc-pih = , gdzie:  C lc-pih - zmiana wydatków konsumpcyjnych wyjaśniana przez nowoczesną teorię (ang. life cycle and permanent income hypothe- sis).  - losowa zmiana wielkości wydatków konsumpcyjnych.  =  C lc-pih jest losowa, bo powodująca ją zmiana dochodu perma- nentnego, ΔYL, też jest losowa (  C lc-pih =KSK DΔYL).

31  C lc-pih = , Wyjaśnilismy oto zaskakującą stabilność konsumpcji, opisaną wcześniej („poziom konsumpcji w poprzednim okresie, zmodyfikowa- ny o skutki wzrostu, niemal dokładnie wyjaśnia bieżący poziom kon- sumpcji”).

32 Niemniej, obserwacja pokazuje, że wydatki konsumpcyjne reagują ZA MOCNO na przewidywalne zmiany dochodu. To się nazywa „NADMIERNA WRAŻLIWOŚĆ” (ang. EXCESS SENSITIVITY) konsumpcji. Zgodnie z nowoczesną teorią konsumpcji takie zmiany dochodów powinny zostać uwzględnione przy szacowaniu dochodu permanent- nego.

33 Z drugiej strony wyniki obserwacji świadczą także o ZBYT SŁABEJ reakcji konsumpcji na nieoczekiwane zmiany dochodów. Tym razem chodzi o „NADMIERNE WYGŁADZENIE” (ang. EXCESS SMOOTHNESS) konsumpcji. Zgodnie z teorią tradycyjną takie zmiany powinny silniej wpłynąć na wielkośc konsumpcji.

34 „Nadmierna wrażliwość” i „nadmierne wygładzenie” zdają się świadczyć, że ANI DOCHÓD PERMANENTNY ANI DOCHÓD BIEŻĄCY NIE JEST JEDYNYM CZYNNIKIEM WYJAŚNIAJĄCYM ZACHO- WANIE WYDATKÓW KONSUMPCYJNYCH.

35 DOCHÓD PERMANENTNY NIE JEST JEDYNYM CZYN- NIKIEM WYJAŚNIAJĄCYM ZACHOWANIE WYDAT- KÓW KONSUMPCYJNYCH. Oto wyjaśnienie tego zjawiska:  C=  C trad +  C lc-pih =λKSK  YD+(1-λ) , (1) gdzie:  C - cała zmiana konsumpcji w danym okresie.  C trad - część tej zmiany wyjaśniana przez tradycyjną teorię kon- sumpcji.  C lc-pih - część tej zmiany wyjaśniana przez nowoczesną teorię kon- sumpcji.  YD - zmiana dochodu bieżącego. KSK - krańcowa skłonność do konsumpcji. λ - (lambda) odsetek populacji zachowujący się zgodnie z modelem tradycyjnym. (1-λ) - odsetek populacji zachowujący się zgodnie z modelem no- woczesnym.  - losowa zmiana wielkości wydatków konsumpcyjnych.

36  C=  C trad +  C lc-pih =λKSK  YD+(1-λ) , (1) Po 2000 r. w Stanach Zjednoczonych estymacja równania (1) daje wynik  C=0,523  YD, co sugeruje, że OKOŁO POŁOWY zacho- wania wydatków konsumpcyjnych da się wyjaśnić zmianami bieżą- cego dochodu, a nie zmianami dochodu permanentnego.* *Zob. Dornbusch, Fischer, Startz, Macroeconomics, McGrawHill 2003, s. 346.

37 A zatem w USA około połowy zachowania wydatków konsumpcyj- nych da się wyjaśnić zmianami bieżącego dochodu, a nie zmianami dochodu permanentnego. Dlaczego tak jest? Oto przyczyny: 1. „BARIERA PŁYNNOŚCI”, z którą mają do czynienia konsumenci (ang. liquidity constraint). „Bariera płynności” - chcący utrzymać bieżący poziom konsumpcji konsument nie jest w stanie zaciągnąć pożycz- ki, która ma zostać spłacona z wyższych dochodów przysz- łych.

38 A zatem w USA około połowy zachowania wydatków konsumpcyj- nych da się wyjaśnić zmianami bieżącego dochodu, a nie zmianami dochodu permanentnego. Dlaczego tak jest? Oto przyczyny: 1. „BARIERA PŁYNNOŚCI”, z którą mają do czynienia konsumenci (ang. liquidity constraint). „Bariera płynności” - chcący utrzymać bieżący poziom konsumpcji konsument nie jest w stanie zaciągnąć pożycz- ki, która ma zostać spłacona z wyższych dochodów przysz- łych. 2. „KRÓTKOWZROCZNOŚĆ KONSUMENTÓW” (ang. myopia). „Krótkowzroczność” konsumentów - konsumenci często nie interesują się zdarzeniami, które mogą wpłynąć na poziom ich przyszłego dochodu.

39 Oczywiście niepewność, czyli np. już samo zagrożenie wystąpie- niem „bariery płynności”, sprawia, że rośnie wpływ bieżącego dochodu na bieżącą konsumpcję. M. in. niepewnością dotyczącą przyszłych zdarzeń, od któ- rych zależy poziom dochodu, spowodowana jest także „krótko- wzroczność” konsumentów.

Przyczyny oszczędzania (rola niepewności). W jakim celu konsumenci gromadzą oszczędności? Aby sfinanso- wać konsumpcję na emeryturze, odpowiada nowoczesna teoria kon- sumpcji. Jednak obserwacja pokazuje, że emeryci są bardziej osz- czędni, niż można by sądzić, i rzadko zużywają oszczędności nagro- madzone w trakcie lat pracy.

Przyczyny oszczędzania W jakim celu konsumenci gromadzą oszczędności? Aby sfinanso- wać konsumpcję na emeryturze, odpowiada nowoczesna teoria kon- sumpcji. Jednak obserwacja pokazuje, że emeryci są bardziej osz- czędni, niż można by sądzić, i rzadko zużywają oszczędności nagro- madzone w trakcie lat pracy. Wyjaśnieniem może być: 1. OSZCZĘDZANIE DLA DZIECI (CHĘĆ ZGROMADZENIA SPADKU).

Przyczyny oszczędzania W jakim celu konsumenci gromadzą oszczędności? Aby sfinanso- wać konsumpcję na emeryturze, odpowiada nowoczesna teoria kon- sumpcji. Jednak obserwacja pokazuje, że emeryci są bardziej osz- czędni, niż można by sądzić, i rzadko zużywają oszczędności nagro- madzone w trakcie lat pracy. Wyjaśnieniem może być: 1. Oszczędzanie dla dzieci (chęć zgromadzenia spadku). 2. NIEPEWNOŚĆ CO DO DŁUGOŚCI ŻYCIA.

Przyczyny oszczędzania W jakim celu konsumenci gromadzą oszczędności? Aby sfinanso- wać konsumpcję na emeryturze, odpowiada nowoczesna teoria kon- sumpcji. Jednak obserwacja pokazuje, że emeryci są bardziej osz- czędni, niż można by sądzić, i rzadko zużywają oszczędności nagro- madzone w trakcie lat pracy. Wyjaśnieniem może być: 1. Oszczędzanie dla dzieci (chęć zgromadzenia spadku). 2. Niepewność co do długości życia. 3. PRZEZORNOŚĆ i chęć zabezpieczenia się przed nieoczekiwanym spadkiem dochodów (młodzi Amerykanie zapobiegliwie gromadzą takie „BUFOROWE” OSZCZĘDNOŚCI, obawiając się np. przej- ściowej utraty pracy; podobnie, zatroskani o własne ZDROWIE emeryci obawiają się wysokich wydatków na drogie usługi medycz- ne).

44 Podsumujmy! Oto, uwzględniając NIEPEWNOŚĆ, na wiele rożnych sposobów (wyjaśnienia: „wygładzania”, ważności dochodu bieżącego, oszczę- dzania) ulepszyliśmy nowoczesną teorię konsumpcji, czyniąc z niej lepsze narzędzie wyjaśniania i prognozowania zjawisk gospodar- czych.

45 3. INNE ASPEKTY ZACHOWAŃ KONSU- MENTÓW 3.1. STOPA PROCENTOWA, A POZIOM KONSUMPCJI I OSZ- CZĘDNOŚCI Obserwacja pokazuje, że OSZCZĘDNOŚCI (a skoro tak, to i kon- sumpcja) zaskakująco SŁABO REAGUJĄ NA ZMIANY STOPY PROCENTOWEJ. Wyjaśnienie tego stanu rzeczy jest następujące: Otóż kiedy dochodzi do zmiany stopy procentowej, EFEKT DOCHODOWY MNIEJ WIĘCEJ RÓWNOWAŻY EFEKT SUBSTYTUCYJNY. (Mamy tu do czynienia z analogią do zjawiska „zawracającej krzywej podaży na rynku pracy”).

46 EFEKT SUBSTYTUCYJNY WZROSTU STOPY PRO- CENTOWEJ: rośnie „cena” bieżącej konsumpcji, czyli jej koszt alternatywny (wszak za każdą jednostkę niedoszłej bieżącej kon- sumpcji można mieć więcej przyszłej konsumpcji). Powoduje to zastępowanie konsumpcji bieżącej konsumpcją przyszłą. EFEKT DOCHODOWY WZROSTU STOPY PROCEN- TOWEJ działa w przeciwnym kierunku: na skutek wzrostu stopy procentowej rośnie dochód oszczędzającego konsumenta (np. wyż- sze odsetki od bankowych lokat), czyli jego zapotrzebowanie na bieżącą kosumpcję.

SPORY WOKÓŁ „RÓWNOWAŻNOŚCI RICARDIAŃ- SKIEJ” (ang. Ricardian equvalence) Powiedzmy, że państwo zwiększa wydatki na zakup dóbr, G, finansując je pożyczką wewnętrzną. Co dzieje się wtedy w gospodarce? 1. ODPOWIEDŹ TRADYCYJNA: rosną zagregowane wydatki, AE pl (wszak zwiększają się wydatki państwa, G, a potem - pod wpływem procesów mnożnikowych - także wydatki konsumen- tów, C), podnosi się stopa procentowa, i, „wypierane” są pry- watne inwestycje, I. ARGUMENTACJA W takiej sytuacji przyrost wydatków państwa, ΔG, NATYCH- MIAST zwiększa zagregowane wydatki, AE pl. Natomiast skutki ewentualnego spadku wkładów oszczędnościowych w bankach (powiedzmy, że ludzie oszczędzali, kupując państwowe papiery wartościowe ZAMIAST lokować w bankach), czyli zmniejszenie ilości udzielanych kredytów konsumpcyjnych i inwestycyjnych), pojawią się Z ODROCZENIEM.

48 2. ODPOWIEDŹ „NOWYCH EKONOMISTÓW KLASYCZNYCH” (np. Robert Barro, który nawiązuje do Davida Ricarda): KON- SUMPCJA się nie zmienia (lub zmienia się w niewielkim stopniu)... ARGUMENTACJA Na skutek wydatków państwa YD przeciętnej rodziny rośnie o – powiedzmy – 100.* Jednak jednocześnie jej zasoby maleją o poży- czone państwu 100. Finansowa sytuacja tej rodziny nie ulega zmia- nie, więc nie zmieniają się jej konsumpcja i oszczędności.** * Załóżmy, że nie ma podatków. ** W rzeczywistości w takiej sytuacji zagregowane wydatki, AE pl, wzrastają nieco, co - w gospodarce „keynesowskiej” - uruchamia mnożnik i powoduje (jednak) wzrost konsumpcji, C. Wszak w takiej sytuacji wydatki państwa, G, rosną bardziej niż – na skutek państwowej pożyczki – maleją wydatki na konsumpcję, C. (Założono, że pożyczka zmniejszy YD, a część YD i tak zos- tałaby zaoszczędzona). Działa tu mechanizm PODOBNY do tzw. MNOŻ- NIKA ZRÓWNOWAŻONEGO BUDŻETU (zob. następna strona).

49 DYGRESJA MNOŻNIK ZRÓWNOWAŻONEGO BUDŻETU W gospodarce zamkniętej państwo o tyle samo zwiększa wydatki na zakup dóbr, ΔG, i podatki netto, ΔNT (ΔG=ΔNT). Ma to następu- jące BEZPOŚREDNIE skutki: 1. Zagregowane wydatki, AE PL, rosną o ΔG. 2. Zagregowane wydatki, AE PL, maleją o KSK·ΔNT=KSK·ΔG (ΔG=ΔNT!). (KSK odnosi się do dochodu do dyspozycji, Y D ). Skoro tak, to POCZĄTKOWO zagregowane wydatki, AE PL, rosną o ΔAE PL ’= (ΔG-KSK·ΔG). W gospodarce „keynesowskiej” mnożnik „wzmacnia” ten przyrost zagregowanych wydatków, AE PL ’. W efekcie CAŁKOWI- TY przyrost zagregowanych wydatków, AE PL wynosi: AE PL =M·ΔAE PL ’=M·(ΔG-KSK·ΔG), gdzie „M” to mnożnik w zamkniętej gospodarce „keynesowskiej”. MNOŻNIKIEM ZRÓWNOWAŻONEGO BUDŻETU, MZB, nazy- wamy liczbę informująca, ile razy całkowity przyrost zagrego- wanych wydatków, ΔAE PL przewyższa w takiej sytuacji (ΔG=ΔNT!) przyrost wydatków państwa, który jest jego przyczyną, ΔG. Otóż: MZB=ΔAE PL /ΔG=M·ΔAE PL ’/ΔG=M·(ΔG-KSK·ΔG)/ΔG=M·ΔG·(1- KSK)/ΔG =M·(1–KSK). Skoro M=1/(1-KSK’), to: MZB=(1-KSK)/(1-KSK’). KONIEC DYGRESJI

50 Co się tyczy wartych 100 państwowych papierów, posiadanych teraz przez tę rodzinę, to nie wpływają one na jej zachowania. Wszak „przewidujący” konsumenci wiedzą, że kiedy nadejdzie pora wykupu wyemitowanych teraz obligacji, podatki wzrosną o wartość tych papierów. Zatem obligacje te nie są przez konsumentów trak- towane jak składnik majątku i nie wpływają na ich zachowania. Innymi słowy, z punktu widzenia „przewidujących” (ang. forward looking) gospodarstw domowych wartość wyemitowanych przez państwo papierów wartościowych odpowiada wartości przysz- łych podwyżek podatków, więc – netto – wynosi zero.

51 KONTRARGUMENTACJA: MOŻE BYĆ INACZEJ… 1. Jest możliwe, że podniesione PODATKI BĘDĄ PŁACIĆ PRZY- SZŁE POKOLENIA, a nie ci, którzy pożyczyli państwu pieniądze. Wtedy gospodarstwa domowe uznają państwowe papiery za pełno- wartościowy składnik swojego majątku i – zwiększą wydatki na kon- sumpcję.

52 KONTRARGUMENTACJA: MOŻE BYĆ INACZEJ… 1. Jest możliwe, że podniesione PODATKI BĘDĄ PŁACIĆ PRZY- SZŁE POKOLENIA, a nie ci, którzy pożyczyli państwu pieniądze. Wtedy gospodarstwa domowe uznają państwowe papiery za pełno- wartościowy składnik swojego majątku i – zwiększą wydatki na kon- sumpcję. 2. Jest możliwe, że finansowana emisją długu publicznego ekspan- sywna polityka fiskalna przyjmie formę nie wzrostu wydatków pań- stwa, G, lecz obniżki podatków netto, NT. MOŻE TO OSŁABIĆ „BARIERĘ PŁYNNOŚCI”, z którą mają do czynienia gospodarstwa domowe, zachęcając konsumentów do zwiększenia wydatków. * DANE STATYSTYCZNE RACZEJ NIE POTWIERDZAJĄ TEZY O RÓWNOWAŻNOŚCI RICARDIAŃSKIEJ...

MIĘDZYNARODOWE ZRÓŻNICOWANIE SKŁONNOŚCI DO OSZCZĘDZANIA Pamiętamy, że oszczędności NARODOWE, S N, składają się z osz- czędności PUBLICZNYCH, (NT-G), i PRYWATNYCH, S: S N = (NT-G) + S. Pamiętamy również, że wielkość narodowych oszczęd- ności, S N, jest ważna, ponieważ – w długim okresie - zależy od niej wielkość inwestycji, a więc również tempo wzrostu gospodarczego, czyli dobrobyt różnych narodów [S N =(X-Z)+I]. Otóż oszczędności prywatne, S, składają się z oszczęd- ności OSOBISTYCH, S p, plus oszczędności PRZEDSIĘ- BIORSTW, S b, czyli tej części zysku, której firmy nie wypłacają właścicielom, lecz którą bezpośrednio finansują swoje inwestycje. S = S p +S b. Ostatecznie zatem: S N = (NT-G) + S p + S b.

54 U schyłku XX w. np. Stany Zjednoczone nie należały do oszczęd- nych narodów... Tablica. Stopy brutto oszczędności publicznych i prywatnych w latach 90-tych (w % PKB). Źródło: OECD, Economic Outlook. (Za: Dornbusch, Fischer, Startz, Macroeconomics, McGrawHill 2003, s. 354). S N (NT-G) S

55 U schyłku XX w. np. Stany Zjednoczone nie należały do oszczęd- nych narodów... Struktura oszczędności narodowych w Stanach, 1987 i 2002 (w % PKB) Źródło: Bureau of Economic Analysis. (Za: Dornbusch, Fischer, Startz, Macroeconomics, McGrawHill 2003, s. 354). S N (NT-G) Sb Sp

56 U schyłku XX w. np. Stany Zjednoczone nie należały do oszczęd- nych narodów. Oszczędności w Stanach Zjednoczonych jako odsetek PKB, 1959–2002. Na rysunku widzimy oszczędności całkowite, osobiste i publiczne w USA. Źródło: Bureau of Economic Analysis. (Za: Dornbusch, Fischer, Startz, Mac- roeconomics, McGrawHill 2003, s. 355).

57 Dlaczego Amerykanie oszczędzają mniej od innych narodów? 1. Przyczyną są czynniki demograficzne; AMERYKAŃSKIE SPOŁE- CZEŃSTWO STARZEJE SIĘ, a oszczędzają (z myślą o emerytu- rze) raczej ludzie młodzi.

58 Dlaczego Amerykanie oszczędzają mniej od innych narodów? 2. Ważny jest również AMERYKAŃSKI SYSTEM UBEZPIECZEŃ EMERYTALNYCH. Zasada pay-as-you-go powoduje, że gromadzo- ne w nim środki są na bieżąco wypłacane, a nie oszczędzane. (MOŻNA BY ZLIKWIDOWAĆ TEN SYTEM lub ZREZYGNO- WAĆ Z ZASADY pay-as-you-go, na rzecz kont kapitałowych.* *Zasada pay-as-you-go oznacza, że składki na fundusz ubezpieczeń emery- talnych wpłacane przez osoby młode bez zwłoki są przeznaczane na wypłatę emerytur osobom starym. Alternatywą jest sytuacja, w której składki te są gromadzone na koncie i inwestowane w celu sfinansowania przyszłej emery- tury płatnika składek.

59 Dlaczego Amerykanie oszczędzają mniej od innych narodów? 3. AMERYKAŃSKI SYSTEM FINANSOWY JEST BARDZO DOBRZE ROZWINIĘTY, więc łatwo jest tu pożyczać pieniądze np. na zakup mieszkania lub dóbr konsumpcyjnych trwałego użyt- ku. Skoro tak, to Amerykanie nie muszą w tym celu oszczędzać. (MOŻNA BY PODNIEŚĆ PODATKI ZAPOŻYCZAJĄCYM SIĘ, A OBNIŻYĆ OSZCZĘDZAJĄCYM...).

60 Dlaczego Amerykanie oszczędzają mniej od innych narodów? 4. ISTOTNA JEST również - po prostu – „SKŁONNOŚĆ” RÓŻ- NYCH NARODÓW DO OSZCZĘDZANIA. Wygląda po prostu na to, że np. Japończycy są wiele bardziej oszczędni niż Amerykanie i Europejczycy. [Lekarstwem mogłoby być zwiększenie oszczędności państwa, (NT- G)...].

61 ZRÓB TO SAM! Tak czy nie? 1. Zgodnie z nowoczesną teorią konsumpcji gospodarstwa domowe długookresowo planują wielkość konsumpcji i „wygładzają konsumpcję”. Tak. 2. Nowoczesna teoria konsumpcji wyjaśnia zmiany wydatków konsumpcyjnych na dobra konsumpcyjne trwałego użytku (np. samochody, komputery, meble). Nie. Inaczej niż w przypadku dóbr konsumpcyjnych nietrwałego użytku w przypadku takich dóbr idea „wygładzania konsumpcji” nie ma sensu. Przecież dobra te mają różną (niekiedy trudną do przewidzenia, bo uzależnioną od postępu technicznego) „długość życia”. Efektem równomiernego rozłożenia ich zakupów w czasie nie byłby równomierny strumień usług tych dóbr, świadczonych na rzecz ich nabywcy. 3. Przed przejściem na emeryturę w miarę upływu czasu relacja wydatków konsump- cyjnych do nagromadzonych oszczędności rośnie, a po przejsciu na emeryturę maleje. Nie. Zgodnie z nowoczesną teorią konsumpcji wydatki konsumpcyjne są stałe. Natomiast zasób oszczędności konsumenta rośnie do momentu przejścia przezeń na emeryturę, potem zaś maleje. W efekcie relacja wydatków konsumpcyjnych do zasobu oszczędności najpierw maleje, potem zaś się zwiększa. 4. Z równania C pl =(WL/NL)YL wynika, że bardziej schorowany z dwóch równych wie- kiem pracowników, którzy mają takie same zarobki i przechodzą na emeryturę w tym samym momencie, będzie wydawał więcej na konsumpcję. Tak. W przypadku bardziej schorowanego pracownika NL (oczekiwana długość życia) jest mniejsze niż w przypadku jego kolegi, a WL i YL są takie same. Powoduje to, że planowane roczne wydatki na konsumpcję, C pl, takiej osoby są większe. 5. W pracy nieoczekiwanie wypłacono „nagrody z zysku”! Zgodnie z nowoczesną teorią konsumpcji w nadchodzącym miesiącu wydatki konsumpcyjne pracowników wzrosną znacznie. Nie. Ta wypłata ma wyraźnie charakter jednorazowy ( « nieoczekiwanie wypłacono „nagrody z zysku” »). W nikłym stopniu wpłynie ona zatem na wysokość dochodu permanentnego, a więc także na poziom konsumpcji. 6. „Nadmierna wrażliwość” (ang. excess sensitivity) konsumpcji polega na nieoczekiwa- nie silnej reakcji konsumpcji na oczekiwane zmiany poziomu bieżącego dochodu. Tak. Rzeczywiście chodzi o zbyt silną (niż wynika to z nowoczesnej teorii konsumpcji) reakcję konsumentów na oczekiwane zmiany bieżącego dochodu. Nie powinny one przecież wpływać na poziom konsumpcji, lecz z wyprzedzeniem powinny zostać uwzględnione przy kalkulacji dochodu permanentnego.

62 ZRÓB TO SAM! Tak czy nie? 7. Kapitałowy system ubezpieczeń emerytalnych zmniejsza skłonność do oszczędzania na starość. Niekoniecznie. Jeśli składka jest gromadzona na indywidualnym koncie emerytalnym (system kapitałowy), a nie wypłacana obecnym emerytom (system pay as you go), skuteczny system przymusowych ubezpieczeń emerytalnych może przyczynić się do wzrostu oszczędności społeczeństwa. (Być może, dobrowolnie mniej osób zdecydowałoby się oszczędzać na starość).

63 ZRÓB TO SAM! Zadania. 1. a) Pewien konsument za permanentny uważa swój średni dochód z ostatnich 3 lat. Oto funkcja konsumpcji tego konsumenta: C pl = 0,8YP. Jego dochód przez ostatnie 5 lat wynosił a) Ile wynosi jego dochód permanentny? b) Po roku okazało sie, że dochód tego konsumenta wzrósł do Ile teraz wynosi jego dochód permanen- tny? c) O ile wzrosła jego roczna konsumpcja? d) Oblicz jego krótkookresową i dłu- gookresową krańcową skłonność do konsumpcji. 1. a) b) c) Roczne wydatki konsumpcyjne tego konsumenta zwiększyły się z do d) KSK K = 800/3000 = 0,2(6). KSK L = 0,8.

64 2. a) Załóż, że 80% obywateli zachowuje się zgodnie z tradycyjnym modelem konsumpcji, a ich KSK z dochodu bieżącego wynosi 0,6. Zachowanie pozostałych 20% obywateli opisuje nowoczesna teoria konsumpcji, a ich KSK z dochodu krótkookresowego równa się 0,1. a) Dlaczego nowoczesna teoria konsumpcji nie sprawdza się w tym kraju? Podaj możliwe powody. b) Dochód gospodarstw domowych nieoczekiwanie zwiększył się o 100 mln. O ile zmieni się konsumpcja w tym samym okresie? c) A teraz załóż, że 20% ludności zachowuje się zgodnie z tradycyjnym modelem konsumpcji, a zachowanie pozostałych 80% obywateli opisuje nowoczesna teoria konsumpcji. O ile tym razem zmieniłaby się konsumpcja? a) Powodem może być „bariera płynności” lub „krótkowzroczność”. b) Konsumpcja osób, których zachowania opisuje tradycyjny model konsumpcji, zwiększy się o 0,80,6100=48 mln. Konsumpcja pozostałych 20% ludności wzrośnie o (1-0,8)0,1100=2 mln. Łączny wzrost konsumpcji wyniesie zatem 48+2 = 50 (mln). c) Tym razem konsumpcja osób, których zachowania opisuje tradycyjny model konsumpcji, zwiększy się o 0,20,6100= 12 mln. Konsumpcja pozostałych 80% ludności wzrośnie o (1-0,2)0,1100=8 mln. Łączny wzrost konsumpcji wyniesie zatem = 20 (mln).

65 3. a) Co to znaczy:  C=  C trad +  C lc-pih =λKSK  YD+(1-λ)  ? b) Dlaczego „żywotność” tradycyjnej teorii konsumpcji wyjaśnia „nadmierną wrażliwość” konsumpcji? c) A dlaczego istnienie nowoczesnej teorii konsumpcji wyjaśnia „nadmierne wygładzenie” konsumpcji? [Odpowiadając na pytania b) i c) wykorzystaj wzór z pytania a)]. 3. a) To znaczy, że zmiana konsumpcji składa się z części wyjaśnianej przez tradycyjną teorię konsumpcji i z części wyjaśnianej przez nowoczesną teorię konsumpcji. b) Skoro we wzorze:  C=λKSK  YD+(1-λ)  występuje składnik „λKSK  YD”, to nawet przewidywalna zmiana bieżącego dochodu,  YD, może powodować znaczną zmianę konsumpcji,  C, co oznacza właśnie jej „nadmierną wrażliwość”. c) Jeśli:  C=λKSK  YD+(1-λ) , a nie:  C=KSK  YD, to nieoczekiwana zmiana bie- żącego dochodu,  YD, powoduje względnie małą zmianę konsumpcji,  C. Wszak w tej pierwszej sytuacji po wzroście bieżącego dochodu część konsumentów „wygładza konsumpcję”, finansując nim nie duży jednoroczny przyrost konsumpcji, lecz mały przyrost konsumpcji w ciągu wszystkich pozostałych im do przeżycia lat. Jeśliby było tak, jak opisuje to wzór:  C=KSK  YD, konsumpcja silniej reagowałaby na zmiany bieżącego dochodu.

4. Pewien konsument żyje 3 lata. W 2 pierwszych latach zarabia – odpowiednio – 30 i 70. Następnie przechodzi na emeryturę i nie ma żadnego dochodu. (Stopa procentowa wynosi 0). a) Ile wyniosą roczne wydatki konsumpcyjne kogoś takiego w poszczególnych latach jego życia? (Załóż, że ten konsument zachowuje się zgodnie z nowoczesną teorią konsumpcji i że nie występuje „bariera płynności”). b) Istnieje „bariera płynności”. Jeszcze raz odpowiedz na pytanie (a). c) „Bariera płynności” ciagle istnieje; obniżono podatki, więc na początku pierwszego okresu (i tylko wtedy!) dochód naszego konsumenta wzrósł o 32. Jeszcze raz odpowiedz na pytanie (a). a) C pl =(WL/NL) YL=2/3 50 = 33,(3). C1=2/350=33,(3). C2= 33,(3). C3=33,(3). b) Tym razem C1 wynosi 30 [„bariera płynności” uniemożliwia zwiększenie konsumpcji w 1. okresie do 33,(3)]; C2 i C3 wynoszą po 35 („bariera płynności” przestaje być istotna; konsument „wygładza konsumpcję” w 2. i 3. okresie. C1=30. C2= 35. C3=35. c) To zwiększenie się dochodu naszego konsumenta powoduje wzrost dochodu permanentnego o 32/2=16. Cpl=(WL/NL)YL=2/366=44. Co prawda „bariera konsumpcji” nadal istnieje, lecz obniżka podatków zwiększyła zasób płynnych środków w posiadaniu naszego konsumenta, co sprawiło, że „bariera płynności” przestała być istotna. W efekcie: C1=C2=C3=44. C1=2/366=44. C2= 44. C3=44.

67 5. W pewnej gospodarce zamkniętej funkcja konsumpcji jest opisana wzorem: C = 0,9. Y d (Y d to dochód do dyspozycji), popyt inwestycyjny, I = 50, popyt państwa na dobra, G = 50, a stopa podatkowa netto, t = 1/9. Oblicz mnożnik zrównoważonego budżetu, MZB (załóż, że państwo sfinansowało swoje dodatkowe wydatki za pomocą jednora- zowego podatku nadzwyczajnego, który zmniejszył dochód do dyspozycji konsumen- tów, Y d ). 5. Mnożnik zrównoważonego budżetu (MZB) jest równy ½. Wynika to wprost z odpo- wiedniego wzoru: MZB = (1 – KSK)/(1 – KSK’) = (1-0,9)/(1-0,8) = 0,1/0,2 = ½. Mnożnik wynosi w tej gospodarce 1/(1–9/10. 8/9) = 1/(1–0,8) = 1/0,2 = 5. Kiedy państwo zwiększa wydatki na zakup dóbr, G, o  G, finansując je nowymi po- datkami, zagregowane wydatki, AE PL, zwiększają się początkowo o AE PL ’=0,1.  G. Przecież krańcowa skłonność do konsumpcji z dochodu do dyspozycji, KSK, wynosi 0,9, co oznacza, że KSO=0,1 dochodu do dyspozycji, Y d, który za pomocą nadzwyczaj- nego podatku państwo zabrało konsumentom, zostałoby zaoszczędzone. W tej sytuacji ostatecznie zagregowane wydatki, AE PL, i wielkość produkcji odpo- wiadająca równowadze, Y E = AE PL, zwiększają się o 5. 0,1.  G=½.  G. A zatem stosunek przyrostu wielkości zagregowanych wydatków, AE PL, i wielkości produkcji, Y E, spo- wodowanych równoczesnym zwiększeniem przez państwo wielkości wydatków i wiel- kości podatków o taką samą kwotę, do wielkości tych dodatkowych wydatków pańs- twa wynosi: ½.  G/  G=½.

68 6. Powiedzmy, że ekspansywna polityka fiskalna przyjęła formę finansowanej emisją długu dla sektora prywatnego obniżki podatków (|ΔNT| = |ΔD pr |). Podaj dwa argu- menty krytyczne w stosunku do poglądu o występowaniu w takiej sytuacji „ricardiań- skiej równoważności”. (i) Być może, ten dług spłacać będą potomkowie dzisiejszych konsumentów. Jeśli obecne pokolenia, które kupowały dług emitowany przez państwo, sądzą, że tak właśnie się stanie, ich wydatki konsumpcyjne wzrosną. (ii) Być może, ta obniżka podatków usunęła „barierę płynności”, przeszkadzającą konsumentom w zwiększeniu wydatków. Wszak obniżka podatków sprawia, że zasób płynnych środków płatniczych w posiadaniu konsumentów się zwiększa.

69 7. a) Podaj treść twierdzenia o „mnożniku zrównoważonego budżetu”. b) Podaj treść twierdzenia o „ricardiańskiej równoważności”. c) Opisz towarzyszące sytuacji z twierdzenia o „ricardiańskiej równoważności” zjawisko przypominające „mnożnik zrównoważonego budżetu”. Jak wpływa ono na prawdopodobieństwo wystąpienia „ricardiańskiej równoważności”? Dlaczego? d) Załóż, że finansowana emisją długu dla sektora prywatnego ekspansywna polityka fiskalna tym razem przyjmuje formę obniżki podatków, ΔNT. Czy tym razem także pojawi się zjawisko podobne do „mnożnika zrównoważonego budżetu”? 7. a) „Mnożnik zrównoważonego budżetu” powoduje, że kiedy wydatki państwa i wpływy z podatków netto zwiększają się o tyle samo (ΔG = ΔNT), zagregowane wydatki w gospodarce, AE pl, się zwiększają. Przecież część pieniędzy zabranych ludziom podat- kami i tak zostałaby zaoszczędzona, więc wzrost wydatków państwa, ΔG, zwiększa zagregowane wydatki bardziej, niż zmniejsza je zwiększenie podatków, ΔNT. b) Zgodnie z tezą o „ricardiańskiej równoważności” wzrost wydatków państwa finanso- wany emisją długu dla krajowego sektora prywatnego nie powoduje istotnego wzrostu konsumpcji. c) Kiedy wydatki państwa i wpływy z emisji państwowych papierów zwiększają się o tyle samo (ΔG = ΔD pr ), zagregowane wydatki w gospodarce, AE pl, się zwiększają. (Wszak część pieniędzy wydanych przez obywateli na zakup państwowych obligacji, ΔD pr, zostałaby zaoszczędzona). Rusza proces mnożnikowy i w efekcie zwiększa się również konsumpcja, C, co zaprzecza tezie o „ricardiańskiej równoważności”. d) W przypadku takiej formy ekspansywnej polityki fiskalnej dochód do dyspozycji gospodarstw domowych, Y D, się nie zmienia: (|ΔNT| = |ΔD pr |!). Nie następuje zatem również spowodowane przekształceniem przez państwo części dochodu do dyspozycji w zagregowane wydatki „mnożnikowo wzmocnione” zwiększenie się zagregowanych wydatków, AE pl.

70 Test (Plusami i minusami zaznacz prawdziwe i fałszywe odpowiedzi) 1. Prawdą jest, że: A. KSK z dochodu permanetnego jest większa niż z dochodu krótkookresowego. B. KSK z dochodu permanetnego zwiększa się w przypadku pojawienia się „bariery płynności”. C. „Bariera płynności” nie wpływa na poziom KSK z dochodu krótkookresowego. D. KSK z dochodu permanetnego jest mniejsza niż z dochodu krótkookresowego. A. Tak. B. Nie. (Co z tego, że dochód pemanentny się zwiększa, jeśli trudno jest zaciągnąć pożyczkę „pod zastaw” przyszłych dochodów?). C. To zależy. Z jednej strony wydanie dochodu krótkookresowego nie wymaga zaciągnięcia pożyczki. Z drugiej strony, niemożność zaciagnięcia pożyczki zmusza do zwiększenia oszczędności w celu sfinansowania planowanych wydatków. D. Nie. 2. Z nowoczesnej teorii konsumpcji wynika, że: A. Wielkość konsumpcji zmienia się tylko na skutek zaskakujących zmian dochodu. B. Efekt majątkowy wywołany wzrostem cen nieruchomości spowoduje stosunkowo duży wzrost konsumpcji. C. KSK z dochodu permanentnego rośnie wraz z wiekiem konsumentów. D. KSK z dochodu krótkookresowego jest większa niż KSK z dochodu permanentnego. A. Tak. B. Nie. C. Nie. Jest odwrotnie. )W miarę starzenia się konsumenta malej, bo licznik WL/NL maleje wtedy szybciej niż maleje mianownik WL/NL. Pomyśl o kimś w wieku WL lat!). D. Nie. 3. Niepewność: A. Jest jedną z przyczyn „krótkowzroczności” konsumentów. B. Jest jedną z przyczyn „wygładzania konsumpcji”. C. Jest jedną z przyczyn istnienia „oszczędności buforowych”. D. Wzmacnia znaczenie „bariery płynności” jako wyjaśnienia zachowań konsumentów. A. Tak. B. Nie. C. Tak. D. Tak. 4. Przyczyną nieoczekiwanie dużej skłonności do oszczędzania osób w podeszłym wieku mogą być: A. Chęć posiadania oszczędności „buforowych”. B. Chęć pozostawienia spadku. C. „Bariera płynności”. D. „Krótkowzroczność” konsumentów. A. Tak. B. Tak. C. Tak (w niewielkim zakresie). D. Nie.

71 5. Realistyczność tradycyjnego modelu konsumpcji wzrasta m. in. na skutek: A. Zmniejszenia się niepewności towarzyszącej gospodarowaniu. B. „Krótkowzroczności” konsumentów. C. „Bariery płynności”. D. Starzenia się społeczeństwa. A. Nie. B. Tak. (Co z tego, że dochód pemanentny się zwiększa, jeśli „krótkowzroczni” konsumenci nie zaj- mują się tym, co zdarzy się za dwa lata?). C. Tak. (Co z tego, że dochód pemanentny się zwiększa, jeśli trudno jest zaciągnąć pożyczkę „pod zastaw” przyszłych dochodów). D. Tak. Starzenie się społeczeństwa powoduje, że WL, maleją, co sprawia, że zmiany dochodu krótkookresowego coraz silniej wpływaja na poziom dochodu permanentnego. W efekcie wnioski z modelu tradycyjnego okazują się coraz bliższe wnioskom z nowoczesnej teorii konsumpcji. 6. Zgodnie z tezą o równoważności ricardiańskiej: A. Finansowana emisją długu publicznego ekspansywna polityka budżetowa w zasadzie nie zmienia wielkości konsumpcji w gospodarce. B. Obniżka podatków osłabia wpływ „bariery płynności”. C. Państwo spłaca dług zaciągnięty u jednego pokolenia, podnosząc podatki następnemu pokoleniu. D. Finansowana emisją długu publicznego ekspansja fiskalna jest przyczyną silnego makroekono- micznego szoku popytowego. A. Tak. B. Nie. C. Nie. D. Nie. 7. Na wielkość oszczędności narodowych mogą wpływać m. in.: A. „Bariera płynności”. B. Charakter polityki budżetowej. C. Sposób działania systemu ubezpieczeń społecznych. D. Cechy charakteru obywateli. A. Tak. B. Tak. C. Tak. D. Tak.