Modele ustroju konstytucyjnego: Wielkie Księstwo Poznańskie, Wolne Miasto Kraków, Galicja w okresie autonomii Ćwiczenia 19.03.2015 r.

2

Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe patent królewski z dnia 15 maja 1815 r. o objęciu w posiadanie wracającej do Prus części Księstwa Warszawskiego: utworzenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego z większości departamentu poznańskiego i noteckiego oraz części kaliskiego i płockiego, powołanie naczelnego prezesa administracji, mianowanie namiestnika, własny herb oraz flaga, król pruski przybrał tytuł wielkiego księcia poznańskiego, Wielkie Księstwo Poznańskiego stało się częścią Królestwa Prus (wyłączenie z terytoriów Związku Niemieckiego);

Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe 2) odezwa do mieszkańców Wielkiego Księstwa Poznańskiego: utworzenie urzędu namiestnika królewskiego: sprawowany wyłącznie przez Polaka (ks. Antoni Henryk Radziwiłł), przyjmowanie próśb i zażaleń do króla, nadawanie w imieniu króla tytułów, godności, orderów, informowanie ludności o zamiarach rządu, zwoływanie sejmików, gwarancja zachowania religii katolickiej, równouprawnienie języka polskiego z niemieckim, zachowanie dotychczasowych praw osobistych, obsadzanie stanowisk administracyjnych i sądowych Polakami, wydanie w przyszłości konstytucji i rządu prowincjonalnego. 4

Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe Prowincjonalny sejm postulatowy: utworzony w 1824 r., skład: 48 posłów: 22 ze stanu szlacheckiego, 16 mieszczańskiego, 8 chłopskiego oraz 3 dziedzicznych książąt, wybory pośrednie i ograniczone wysokim cenzusem majątkowym, zwoływany co 3 lata w Poznaniu, przewodniczył mu mianowany przez króla marszałek, obrady w języku polskim, 5

Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe Prowincjonalny sejm postulatowy: kompetencje: opiniowanie projektów ustaw dotyczących prowincji i podatków ogólnopaństwowych, podejmowanie uchwał w sprawach samorządu, składanie królowi petycji i skarg. 6

Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe Stanowe sejmiki powiatowe: utworzone w 1828 r., organ doradczy landratów w: zarządzaniu powiatem, rozkładzie podatków, przedstawianiu kandydatów na urząd landratów (uprawnienie odebrane w 1833 r.). 7

Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe Usuwanie odrębności ustrojowych i narodowych: nieobsadzanie urzędu namiestnika od 1831 r., sprawowanie faktycznej władzy przez pruskiego nadprezydenta prowincji, odebranie sejmikom powiatowym możliwości przedstawiania kandydatów na landrata, język niemiecki od 1832 r. jedynym językiem administracji, całkowite zaprzestanie obsadzania stanowisk w administracji i sądownictwie Polakami, nasilenie germanizacji po 1871 r. 8

Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe Podział administracyjny: prowincja: Wielkie Księstwo Poznańskie jako jedna z 10 prowincji Prus; na czele nadprezydent; obwody rejencyjne: poznański i bydgoski; na czele prezydent; powiaty z landratem na czele; gminy wiejskie z sołtysem (wsie i mniejsze miasta) i wójtem (wsie, małe miasteczka i folwarki). 9

Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe Samorząd terytorialny: samorząd prowincjonalny: - stanowe zgromadzenie prowincjonalne (sejm prowincjonalny od 1879 r): sprawy lokalne prowincji oraz składanie petycji i zażaleń; - wydział prowincjonalny z dyrektorem krajowym; samorząd powiatowy: - zgromadzenie powiatowe: organ pomocniczy landrata (sejmik powiatowy od 1872 r.), - wydział powiatowy kierowany przez starostę powiatowego (landrata): organ wykonawczy; 10

Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe Samorząd terytorialny: samorząd gmin miejskich: - rady miejskie: organ uchwałodawczy, - magistrat z nadburmistrzem (burmistrzem): organ wykonawczy, samorząd gmin wiejskich (wg zmian z 1891 r.): zgromadzenie gminne, sołtys i ławnicy: organ wykonawczy. 11

Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe Wielkie Księstwo Poznańskie jako prowincja o charakterze autonomicznym przez cały czas swego istnienia znajdowała się w administracji centralnej i prowincjonalnej Prus, Wielkie Księstwo Poznańskie formalnie przestało istnieć w 1848 r. po przemianowaniu go przez Zgromadzenie Narodowe na Prowincję Poznańską, jako twór polityczny 5 grudnia 1848 r. po pominięciu go w konstytucji Prus. 12

Wolne Miasto Kraków 13

Wolne Miasto Kraków powstało na kongresie wiedeńskim na mocy traktatu trzech zaborców z 3 maja 1815 r., obejmowało Kraków, trzy miasta prywatne i 224 wsie, utworzone w wyniku sporów pomiędzy Austrią i Rosją, neutralna republika uprzywilejowana gospodarczo, nadzór nad jego władzami sprawowali rezydenci trzech mocarstw. 14

Wolne Miasto Kraków Ustrój polityczny oparty był na trzech konstytucjach z: 1815 r. - stanowiła integralną część traktatu z 3 maja 1815 r.; 1818 r. - opracowana przez Komisję Organizacyjną; 1832r. - opracowana przez Komisję Reorganizacyjną w porozumieniu z Komitetem składającym się z obywateli Wolnego Miasta (znowelizowana w 1837, 1838, 1839 r.). 15

Wolne Miasto Kraków naczelny organ władzy rządowo-administracyjnej, Senat: naczelny organ władzy rządowo-administracyjnej, skład: prezes i 12 członków mianowanych przez Zgromadzenie Reprezentantów, Uniwersytet Krakowski i kapitułę krakowską, cenzus wieku (35 lat) i majątku, dzielił się na wydziały: Administracji, Skarbu i Dóbr Narodowych, Policji, Sprawiedliwości oraz Układania Przyszłej Organizacji (zmniejszono w 1822 r. do dwóch), 16

Wolne Miasto Kraków Senat - kompetencje: wydawanie rozporządzeń wykonawczych, nominacje urzędników, aprobata projektów ustaw, prawo łaski, cenzura. 17

Wolne Miasto Kraków Zgromadzenie Reprezentantów: władza ustawodawcza, skład: 46 członków (od 1833 r. 30): 26 deputowanych gmin, przedstawiciele senatu, kapituły i Uniwersytetu Krakowskiego (po 3), 6 sędziów pokoju, prawa wyborcze: cenzus wieku, majątku i wykształcenia, sesje odbywały się raz do roku i trwały na 4 tygodnie (od 1833 r. co 3 lata na 6 tygodni), na czele przewodniczący mianowany przez senat. 18

Wolne Miasto Kraków ustawodawstwo, Zgromadzenie Reprezentantów - kompetencje: ustawodawstwo, opracowywanie listy kandydatów na urzędy, sądownictwo sejmowe nad urzędnikami, którzy popełnili przestępstwa urzędnicze. 19

Wolne Miasto Kraków przedstawiciele dyplomatyczni przy Senacie, Rezydenci trzech państw zaborczych: przedstawiciele dyplomatyczni przy Senacie, faktyczne zwierzchnictwo nad władzami Wolnego Miasta oraz nad stosunkami w mieście, wzrost roli po 1833 r. – rola rozjemców między Senatem a Zgromadzeniem Reprezentantów tzw. Konferencja Rezydentów ( od 1839 r. zbierała się stale). 20

Wolne Miasto Kraków Powstanie krakowskie z 1846 r. i likwidacja Wolnego Miasta Kraków: powstanie 22 lutego 1846 r. Rządu Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, ogłoszenie Manifestu do Narodu Polskiego opracowanego przez Karola Libelta, dyktator powstania Jan Tyssowski, upadek powstania 2 marca 1846 r., na mocy patentu Ferdynanda I z 16.11.1846 r. Wolne Miasto Kraków zostało wcielone do monarchii austriackiej i przemianowane na Wielkie Księstwo Krakowskie. 21

Galicja w okresie autonomii 22

Galicja w okresie autonomii Ustrój Galicji w latach 1809 - 1861: system stanowy, sejm postulatowy we Lwowie – sprawy lokalne przedstawiane w formie postulatów monarsze, próba zmian po Wiośnie Ludów. 23

Galicja w okresie autonomii Autonomia Galicji: dyplom październikowy z 1860 r. wydany przez premiera Agenora Gołuchowskiego: wprowadzenie ustroju federalistycznego oraz autonomii dla krajów koronnych, patent lutowy z 1861 r.: wprowadzenie statutów krajowych w krajach koronnych; na jego podstawie ogłoszono: statut krajowy królestwa Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim, ustawę zasadniczą o reprezentacji państwa. 24

Galicja w okresie autonomii Sejm Krajowy: skład: 11 wirylistów (7 arcybiskupów i biskupów, 2 rektorzy uniwersytetów w Krakowie i Lwowie, rektor Politechniki Lwowskiej, prezes Akademii Umiejętności w Krakowie), 150 posłów pochodzących z wyborów. 25

Galicja w okresie autonomii Wybory do Sejmu Krajowego odbywały się w 4 kuriach: wielkiej własności ziemskiej: - arystokracja i zamożna szlachta, 44 posłów z grupy około 2000 ziemian; 2) izb przemysłowo-handlowych: 3 posłów wybieranych przez 116 członków reprezentujących izby działające we Lwowie, Krakowie, Brodach; 3) miast większych: 20 posłów wybieranych przez około 20 tys. mieszkańców (cenzus majątkowy, dochodowy i wykształcenia); 4) mniejszych miast i gmin wiejskich: - 74 posłów wybieranych przez około 500 tys. członków. 26

Galicja w okresie autonomii Sejm Krajowy: wybory bezpośrednie w 3 kuriach, wybory pośrednie w 4 kurii, prawo wyborcze: cenzus majątkowy, wieku i wykształcenia, kadencja sejmu: 6 lat, przewodniczył mu marszałek krajowy mianowany przez cesarza (pierwszym był Leon Sapieha). 27

Galicja w okresie autonomii Sejm Krajowy - kompetencje: zmiana przepisów statutu krajowego, sprawy ,,kultury krajowej” (rolnictwo, leśnictwo, hodowla i inne sprawy gospodarcze), ustawodawstwo w sprawach publicznych budowli i dróg, uchwałodawstwo dotyczące utrzymywanych zakładów dobroczynnych, uchwalanie budżetu krajowego, uchwalanie urządzeń w ramach ustaw ogólnopaństwowych: szkolnictwo, administracja i sądownictwo, sprawy kościelne i zaopatrzenie wojska, ustawy krajowe wymagały sankcji cesarskiej, ograniczona kontrola administracji rządowej i samorządowej (coroczne sprawozdanie namiestnika). 28

Galicja w okresie autonomii Wydział Krajowy: organ wykonawczy Sejmu Krajowego, wybierany przez Sejm Krajowy na okres 6 lat, skład: marszałek krajowy oraz 6 członków wybieranych przez kurie i Sejm Krajowy, kompetencje: przygotowanie projektów ustaw sejmowych i ich wykonanie, polityka zagraniczna, reprezentacja kraju wobec rządu austriackiego, kontrola samorządu terytorialnego. 29

Galicja w okresie autonomii Administracja rządowa: minister ds. Galicji: powołany w 1871 r., urzędował w Wiedniu, był nim zawsze Polak (hr. Kazimierz Grocholski, Florian Ziemiałkowski), opiniował wszystkie akty dotyczące Galicji; 30

Galicja w okresie autonomii Administracja rządowa: namiestnik: powołany w 1849 r. (pierwszym namiestnikiem hr. A. Gołuchowski, hr. A. Potocki, Leon Piniński, Michał Dobrzyński), urzędował we Lwowie, podporządkowany i odpowiedzialny przed rządem austriackim, reprezentował cesarza, kierował administracją rządową, nadzorował władze autonomiczne, przeprowadzanie wyborów do Sejmu Krajowego, władzę sprawował przy pomocy urzędu, zwanego namiestnictwem; 31

Galicja w okresie autonomii Administracja rządowa: starosta: podporządkowany na szczeblu powiatu namiestnikowi, sprawowanie nadzoru nad samorządem gminnym, przeprowadzanie wyborów. 32

Galicja w okresie autonomii Samorząd terytorialny: samorząd powiatowy: - rada powiatowa: organ uchwałodawczo - kontrolujacy, - wydział powiatowy: organ wykonawczo - zarządzający; 2) samorząd miejski: - rada miejska: organ uchwałodawczo - nadzorujący, - magistrat: organ zarządzająco - wykonawczy: prezydent (Lwów, Kraków) i burmistrzowie; samorząd gmin wiejskich: - rada gminna: organ uchwałodawczo - nadzorujący - zwierzchność gminna: organ zarządzająco – wykonawczy; naczelni (wójt) i przysiężni. 33