Wina, okoliczności wyłączające winę

Teorie winy w dogmatyce prawa karnego: teorie psychologiczne teorie normatywne

Teorie psychologiczne Teorie psychologiczne łączy podstawowe założenie, iż wina sprowadza się do związku psychicznego sprawcy z czynem, nazywanego również węzłem psychicznym. Kładą one akcent na element psychiczny i w tym elemencie psychicznym, który wiąże sprawcę podmiotowo z jego czynem (skutkiem), widzą samą istotę winy.

Teorie psychologiczne teoria woli – związek między sprawcą a czynem (przestępnym skutkiem) polega na tym, że sprawca chce popełnienia czynu (skutku), a zatem obejmuje go swoją wolą. Skutek, za który sprawca miałby odpowiadać, może być objęty wolą w postaci chcenia albo godzenia się na jego wystąpienie. W ten sposób powstał zamiar ewentualny, u którego podstaw legło założenie, iż godzenie się jest przejawem woli sprawcy. teoria wyobrażenia – przyjmuje, że więź psychiczna ma charakter intelektualny. O jej istnieniu nie decyduje wyłącznie zamiar popełnienia czynu zabronionego, ale sama już świadomość, że może dojść do jego popełnienia.

Teorie normatywne W normatywnych teoriach winy podkreśla się wymagalność zgodnego z prawem zachowania, która ma miejsce wówczas, gdy sprawca – ze względu na jego osobiste właściwości oraz sytuację, w jakiej się znalazł – może sprostać normie, a także stanowiąca w istocie jej konsekwencję zarzucalność, która jest negatywną oceną zachowania sprawcy, wyrażającą się w postawieniu mu zarzutu, że zachował się nie tak, jak należało, mimo że mógł zachować się inaczej.

Teorie normatywne kompleksowa teoria normatywna – uwzględnia elementy teorii psychologicznych (przeżycia psychiczne jako współdecydujące o istocie winy), wzbogacone o element normatywny (zarzucalność). Zarzuty: przemieszanie różnych kategorii, przedmiotu oceny (przeżycia psychiczne) oraz oceny przedmiotu (zarzucalność owych przeżyć). czysta teoria normatywna - istota winy sprowadza się do samej tylko zarzucalności, stanowiąc wyłącznie wartościujący osąd zachowania sprawcy.

Definicja winy Winą w prawie karnym jest zarzucalny z punktu widzenia wymogów tego prawa stosunek sprawcy do realizowanego stanu, który jest objęty znamionami popełnionego przez niego czynu zabronionego. Stosunek ten może się wyrażać w zamiarze popełnienia czynu zabronionego albo w lekceważeniu przez sprawcę obowiązku ostrożności. Rozróżniamy umyślne i nieumyślne formy winy.

Przestępstwo umyślne: Art. 9. § 1. Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, tj. chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi. Umyślność można podzielić na dwie postacie: zamiar bezpośredni (dolus directus)– gdy sprawca chce popełnić czyn, tj. ma wolę jego popełnienia i świadomość skutku swojego zachowania i dąży do ich wystąpienia. Zamiar bezpośredni stanowi wyższą formę umyślności, a zatem przemawia za wyższą karą zamiar ewentualny (dolus eventualis) – gdy sprawca uświadamia sobie skutek , jaki może spowodować jego zachowanie, bezpośrednio nie dąży do jego wystąpienia - jednak godzi się na to by nastąpił. Zamiar ewentualny towarzyszy zazwyczaj jakiemuś innemu dążeniu, stąd bywa on też określany jako zamiar wynikowy. Jest to niższy stopień umyślności, zatem przemawia za niższym wymiarem kary.

Przestępstwo nieumyślne: Art. 9 § 2 k.k. Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć. Nieumyślność można podzielić na dwie postacie: Nieumyślność świadoma - zachodzi gdy sprawca, nie mając zamiaru popełnienia czynu zabronionego popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że przewidywał możliwość popełnienia czynu (sprawca nie zachował wymaganej ostrożności i nie dostosował swojego zachowania do określonej sytuacji). Nieumyślność nieświadoma – jest to forma o niższym stopniu naganności i zachodzi, gdy sprawca nie przewidywał możliwości popełnienia czynu, ale możliwość taką mógł przewidzieć przy zachowaniu niezbędnej ostrożności.

Nieumyślny czyn zabroniony brak zamiaru, niezachowanie przez sprawcę ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, związek między brakiem ostrożności a realizacją znamion czynu zabronionego, przewidywalność popełnienia czynu zabronionego lub możliwość takiego przewidywania

Okoliczności wyłączające winę nieletniość (art. 10 k.k.) niepoczytalność (art. 31 k.k.) błąd: co do ustawowych znamion (wyłącza umyślność); co do kontratypu, co do okoliczności wyłączającej winę; co do prawa (art. 29-30 k.k.) stan wyższej konieczności – art. 26 § 2

Okoliczności wyłączające winę: 1. nieletniość Kodeks karny ustanawia w art. 10 § 1 granicę wieku 17 lat, powyżej której sprawca popełniający czyn zabroniony zdolny jest do ponoszenia odpowiedzialności karnej.

Wyjątki przewidziane w k.k. 15 lat Nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 134 (zamach na życie prezydenta RP), art. 148 § 1, 2 lub 3 (zabójstwo), art. 156 §1 lub 3 (ciężki uszczerbek na zdrowiu), art. 163 § 1 lub 3 (spowodowanie niebezpiecznych zdarzeń np. pożaru zawalenia się budowli)), art. 166 (piractwo w rozumieniu przejęcia kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym), art. 173 § 1 lub 3 (spowodowanie katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym), art. 197 § 3 (zgwałcenie), art. 252 §1 lub 2 (wzięcie zakładnika) oraz w art. 280 (rozbój), może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne (art. 10 § 2 k.k.) W powyższych przypadkach kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo; sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary (art. 10 § 3 k.k.) 18 lat W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają. (art. 10 § 4 k.k.)

Odpowiedzialność nieletnich Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich Art. 1. § 1. Przepisy ustawy stosuje się w zakresie: 1) zapobiegania i zwalczania demoralizacji - w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18, 2) postępowania w sprawach o czyny karalne - w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17, 3) wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych - w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21. § 2. Ilekroć w ustawie jest mowa o: 1) "nieletnich" - rozumie się przez to osoby, o których mowa w § 1, 2) "czynie karalnym" - rozumie się przez to czyn zabroniony przez ustawę jako: a) przestępstwo lub przestępstwo skarbowe albo b) wykroczenie określone w art. 51, 69, 74, 76, 85, 87, 119, 122, 124, 133 lub 143 kodeksu wykroczeń.

2. niepoczytalność Art. 31. § 1. Nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem. Niepoczytalność określona tzw. metodą mieszaną: człon psychiatryczny stanowi alternatywa: upośledzenie umysłowe, choroba psychiczna lub inne zakłócenia czynności psychicznych, człon psychologiczny-alternatywa w postaci niemożności rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swym postępowaniem.

Niepoczytalność Niepoczytalność występuje gdy potencjalnej przyczynie towarzyszy następstwo: 1) niemożność rozpoznania znaczenia czynu - sprawca nie zdaje sobie sprawy z tego co robi, - sprawca nie jest w stanie prawidłowo ocenić tego co robi, 2) niemożność pokierowania swym postępowaniem.

Konsekwencje niepoczytalności Niepoczytalność wyłącza zdolność sprawcy do zawinienie i w konsekwencji przestępność czynu. Oznacza to niedopuszczalność wymierzenia kary, a w płaszczyźnie procesowej obowiązek niewszczynania postępowania i umorzenia już wszczętego. Jeżeli zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że sprawca popełni ponownie czyn o znacznej społecznej szkodliwości sąd orzeka o umieszczeniu go w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym.

Poczytalność ograniczona 31 § 2. Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Ograniczona poczytalność (nie wyłącza winy a jedynie ją umniejsza)

Poczytalność a stan nietrzeźwości lub odurzenia (art. 31 § 3 k.k.) Przepisów o niepoczytalności i poczytalności ograniczonej nie stosuje się, gdy sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości lub odurzenia powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które przewidywał albo mógł przewidzieć.

3. błąd Błąd to rozbieżność między świadomością sprawcy o rzeczywistości a rzeczywistością. Rodzaje błędów: co do ustawowych znamion co do kontratypu co do okoliczności wyłączającej winę co do prawa

Błąd co do ustawowych znamion Art. 28. § 1. Nie popełnia umyślnie czynu zabronionego, kto pozostaje w błędzie co do okoliczności stanowiącej jego znamię. błąd co do ustawowych znamion – zwany błędem istotnym – polega na tym, że sprawca popełniając czy opisany w ustawie jako przestępstwo myli się chociażby co do jednego z ustawowych znamion, co w konsekwencji wyłącza jego umyślność. źródło błędu: sprawca nie wie o istnieniu takiej normy sprawca wiedząc o istnieniu takiej normy, nie wie, iż obowiązuje ona także jego sprawca wie o istnieniu i obowiązywaniu normy, ale nie zna jej treści sprawca wie o istnieniu, obowiązywaniu i treści normy, ale nie wie, iż wyznacza ona znamiona czynu zabronionego

Błąd co do ustawowych znamion Art. 28. § 2. Odpowiada na podstawie przepisu przewidującego łagodniejszą odpowiedzialność sprawca, który dopuszcza się czynu w usprawiedliwionym błędnym przekonaniu, że zachodzi okoliczność stanowiąca znamię czynu zabronionego, od której taka łagodniejsza odpowiedzialność zależy. Sprawca w przypadku usprawiedliwionego mylnego wyobrażenia odpowiada jak za dokonanie przestępstwa typu uprzywilejowanego, a w przypadku gdy błąd nie jest usprawiedliwiony sprawca powinien odpowiadać za umyślne przestępstwo typu zasadniczego.

Błąd co do kontratypu i błąd co do okoliczności wyłączającej winę Art. 29 k.k. Nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionym błędnym przekonaniu, że zachodzi okoliczność wyłączająca bezprawność albo winę; jeżeli błąd sprawcy jest nieusprawiedliwiony, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Nie popełnia przestępstwa sprawca realizujący znamiona czynu zabronionego w błędnym usprawiedliwionym przekonaniu że zachodzi kontratyp albo okoliczność ekskulpacyjna Błąd jest usprawiedliwiony gdy sprawca nie byłby w stanie go uniknąć nawet przy dochowaniu należytej staranności.

Błąd co do prawa Art. 30 k.k. Nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionej nieświadomości jego bezprawności; jeżeli błąd sprawcy jest nieusprawiedliwiony, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Sprawca nie ma świadomości, iż jego zachowanie nie jest zgodne z prawem/określoną normą.

3. stan wyższej konieczności - o charakterze ekskulpacyjnym Art. 26 § 2. Nie popełnia przestępstwa także ten, kto, ratując dobro chronione prawem w określonych warunkach, poświęca dobro, które nie przedstawia wartości oczywiście wyższej od dobra ratowanego. Sprawca ratuje dobro równej lub mniejszej wartości niż dobro poświęcone. Na stan uchylający winę nie mogą powoływać się osoby, które mają szczególno obowiązek ochrony dobra.