Edyta Chmura

 Dowód  środek realizacji celu, którym jest dokonanie ustaleń faktycznych w zakresie niezbędnym do rozstrzygnięcia o przedmiocie postępowania.

 Zakaz dowodowy  norma zabraniająca przeprowadzenia dowodu w określonych warunkach lub stwarzająca ograniczenia w pozyskiwaniu dowodów.

 Zakaz dowodowy zupełny (całkowity) wyłącza dowodzenie określonych faktów za pomocą jakichkolwiek dowodów, tzn. całkowicie uniemożliwia dowodzenie faktu, który jest lub może być istotny z punktu widzenia ustaleń faktycznych przyjmowanych w podstawie rozstrzygnięcia końcowego; fakty objęte są zakazem zupełnym, mimo że miały miejsce w obiektywnej rzeczywistości, ale muszą być wyłączone jako przedmiot dowodzenia w tym sensie, że albo muszą być przyjęte w procesie poznawczym bez możliwości kwestionowania (np. orzeczenie sądu o konstytutywnym charakterze) albo też w ogóle nie mogą być przedmiotem ustaleń (jak np. przebieg głosowania podczas narady nad wyrokiem).

 Jeżeli w tezie wniosku dowodowego wskazano taki fakt jako okoliczność mającą być przedmiotem dowodzenia, wniosek ten musi być oddalony.

 Przykład: Strona składająca wniosek twierdzi w tezie dowodowej, że mimo wcześniejszego prawomocnego wyroku sądu cywilnego rozwiązującego umowę cywilnoprawną oskarżony w chwili czynu był związany umową i żąda przeprowadzenia w tym przedmiocie postępowania dowodowego, w swej istocie kwestionującego prawomocny wyrok sądu cywilnego.

 Prof. J. Skorupka wymienia 3 zakazy dowodowe zupełne:  I. Zakaz dowodzenia prawa lub stosunku prawnego wbrew prawomocnemu rozstrzygnięciu sądu kształtującego prawo lub stosunek prawny,  II. Zakaz dowodzenia przebiegu narady i głosowania nad orzeczeniem,  III. Zakaz przeprowadzania jakiejkolwiek czynności dowodowej, której celem byłoby ujawnienie okoliczności objęcia świadka koronnego i osoby mu najbliższej ochroną osobistą lub pomocą.

 I. Zakaz dowodzenia prawa lub stosunku prawnego wbrew prawomocnemu rozstrzygnięciu sądu kształtującego prawo lub stosunek prawny

 Co do zasady, sąd rozstrzygający w procesie karnym nie jest związany orzeczeniami wydawanymi w innych sprawach karnych, cywilnych, administracyjnych – zasada samodzielności jurysdykcyjnej sądu (art. 8 § 1 KPK).  Oznacza ona, że poza związaniem prawomocnymi rozstrzygnięciami sądów kształtującymi prawo lub stosunek prawny (§2), sąd karny samodzielnie rozstrzyga wszystkie zagadnienia zarówno prawne, jak i faktyczne, jakie wyłoniły się w rozpatrywanej sprawie i nie wiążą go rozstrzygnięcia sądów zapadłe zarówno w sprawach karnych, jak i cywilnych czy administracyjnych powiązanych z rozpatrywaną sprawą karną.

 Aktualnie obowiązujący KPK unormował wyjątek od zasady samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego w art. 8 § 2 KPK – według tego przepisu prawomocne rozstrzygnięcie sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny są wiążące.

 Czym jest „rozstrzygnięcie sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny”?

 Jeśli norma prawna pozostawia decyzji sądu oznaczenie praw i obowiązków danego stosunku prawnego, a zdarzenia powstałe poza postępowaniem cywilnym nie wywołują same przez się skutków prawnych, lecz uzasadniają wydanie orzeczenia, które dopiero określa te obowiązki, zmienia lub uchyla, to wówczas takie orzeczenie stwarza nowy stan prawny odpowiadający treści normy prawnej urzeczywistnionej za pomocą tego orzeczenia i ma ono charakter konstytutywny.  Istotą rozstrzygnięć konstytutywnych jest to, że określony stan prawny nie powstałby, gdyby sąd nie wydał określonego rozstrzygnięcia.  To właśnie rozstrzygnięć o takim charakterze dotyczy ograniczenie samodzielności jurysdykcyjnej sądu.

 Natomiast jeśli orzeczenie sądu nie wprowadza żadnej zmiany w dotychczasowym stanie prawnym, lecz jedynie stwierdza jego istnienie, czyli deklaruje skutek prawny zaszły poza postępowaniem cywilnym i niezależnie od niego, to ma ono charakter deklaratoryjny i nie dotyczy go zakaz dowodowy.

 Ograniczenie z § 2 nie obejmuje więc orzeczeń ustalających istnienie prawa, orzeczeń zasądzających roszczenia, decyzji administracyjnych, itd.

 Zagadnienia problematyczne

 Czy moc wiążącą mają jedynie rozstrzygnięcia, czy też ustalenia faktyczne, które legły u podstaw tych rozstrzygnięć?

 S. Śliwiński: „Wszelkie zagadnienia prawne powstają na tle określonego stanu faktycznego, skoro więc sąd karny ma prawo do samodzielnego rozstrzygania wszelkich zagadnień prawnych, to odebranie mu takiego prawa w zakresie ustaleń faktycznych byłoby pozbawione logiki”. Z art. 8 § 2 KPK expressis verbis wynika, że wiążące są tylko prawomocne rozstrzygnięcia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny.  Stanowisko jest jednak tematem do dyskusji – skoro wszelkie zagadnienia prawne powstają na tle określonego stanu faktycznego, a contrario można przyjąć, że żadne rozstrzygnięcia sądowe nie są wydawane w oderwaniu od ustaleń faktycznych dokonywanych przez sąd. To w konsekwencji oznacza, że istnieje związek między ustaleniami faktycznymi sądu a wydanymi na ich odstawie rozstrzygnięciami. Dyskusyjne jest więc to, że moc wiążącą ma tylko rozstrzygnięcie, natomiast nie mają takiej mocy ustalenia faktyczne, gdyż samo rozstrzygnięcie, w oderwaniu od ustaleń faktycznych, które legły u jego podstaw, jest niczym innym jak zastosowaniem określonej normy prawnej.

 Czy moc wiążącą mają ustalenia faktyczne zawarte w sentencji wyroku czy też w jego uzasadnieniu?

 Wprawdzie jedne i drugie ustalenia stanowią podstawę do wydania rozstrzygnięcia kształtującego prawo lub stosunek prawny – które jest wiążące – to jednak nie uprawomocniają się – i nie mają mocy wiążącej – te ustalenia faktyczne, które zostały dokonane w uzasadnieniu wyroku.  Natomiast ustalenia ujęte w sentencji rozstrzygnięcia (wyroku) kształtującego prawo lub stosunek prawny należy uznać za wiążące.

 Przykład: Sąd orzekający w sprawie o rozwód ustalił w sentencji wyroku, że winę za rozkład pożycia małżeńskiego ponosi pozwany, w związku z tym z jego winy wydał rozstrzygnięcie o rozwiązaniu małżeństwa przez rozwód. Orzekający w sprawie karnej sąd jest związany nie tylko prawomocnym rozstrzygnięciem o rozwiązaniu małżeństwa, ale także ustaleniem, że rozwiązanie małżeństwa nastąpiło z winy pozwanego.

 Czy wyroki wydawane przez sąd karny mają charakter konstytutywny?

 Wyrok ma charakter konstytutywny wtedy, gdy tworzy nowy stan prawny odpowiadający treści normy urzeczywistnionej za pomocą tego wyroku, albo gdy powoduje zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego.  W takim wypadku zdarzenia powstałe poza postępowaniem karnym same przez się nie wywołują skutków prawnych.  W prawie karnym stosunek materialno prawny między państwem a sprawcą przestępstwa nawiązuje się na skutek faktu popełnienia przestępstwa.

 To sprawia, że wyrok sądu karnego ustalający popełnienie przestępstwa, winę oskarżonego i kwalifikację czynu nie tworzy już nowego stosunku materialnoprawnego, ale konstatuje jego istnienie w formie deklaratoryjnej.  Wyrok skazujący powoduje jednak powstanie stosunku formalnoprawnego za dany czyn przestępczy w stosunku do określonego sprawcy oraz kształtuje odpowiedzialność karną wobec oskarżonego za popełnione przestępstwo przez wymierzenie mu odpowiedniej kary i wykonanie. Wyrok ten czyni osobę dotychczas niekarną – karaną.

 Na skutek wydania wyroku skazującego następuje więc zarówno stwierdzenie istniejącego stanu rzeczy, jak i ukształtowanie określonej sytuacji procesowej, z mocy określonych przepisów aktualizują się także obowiązki zawarte w normach prawa karnego wykonawczego.

 Konkluzja – wyrok skazujący w zakresie ustalenia faktu popełnienia przestępstwa ma charakter deklaratoryjny, natomiast w części dotyczącej rozstrzygnięć w przedmiocie wymiaru kary – jest orzeczeniem konstytutywnym.  Takiego charakteru nie ma wyrok uniewinniający, gdyż nie dokonuje on żadnej zmiany w stosunku obywatela do państwa.  Deklaratoryjne są także orzeczenia formalne – np. wyroki umarzające postępowanie karne.

 II. Zakaz dowodzenia przebiegu narady i głosowania nad orzeczeniem

 Tajność narady i głosowania nad orzeczeniem expressis verbis została wyrażona w art. 108§1KPK – „Przebieg narady i głosowania nad orzeczeniem jest tajny, a zwolnienie od zachowania w tym względzie tajemnicy jest niedopuszczalne.”

 Tajność narady i głosowania nad orzeczeniem jest jedną z procesowych gwarancji zasady niezawisłości sędziowskiej, która zapewnia poszczególnym członkom składu orzekającego pełną swobodę w zakresie wymiany poglądów na temat wszystkich wyłaniających się zagadnień faktycznych i prawnych dotyczących wydawanego orzeczenia.  Sędziowie muszą mieć przekonanie, że prowadzona przez nich dyskusja w czasie narady oraz wzajemnie przekazywane informacje w zakresie rozpatrywanej sprawy nie przenikną do wiadomości publicznej, stron procesowych, zainteresowanych wynikiem sprawy.

 Jaka jest relacja art. 85 ust. 3 p.u.s.p. do art. 108 § 1 KPK?

 Art. 85 ust. 3 p.u.s.p. stanowi, że obowiązek zachowania tajemnicy ustaje, gdy sędzia składa zeznanie jako świadek przed sądem, chyba że ujawnienie tajemnicy zagraża dobru państwa albo ważnemu interesowi prywatnemu, który nie jest sprzeczny z celami wymiaru sprawiedliwości.  Zwolnić sędziego może Minister Sprawiedliwości.

 Jednakże art. 108 § 1 KPK stanowi lex specialis do art. 85 ust. 3 p.u.s.p i wyłącza jego stosowanie.  Tak więc możliwość zwolnienia sędziego przez Ministra Sprawiedliwości od obowiązku zachowania tajemnicy może dotyczyć tylko takich okoliczności sprawy, o których dowiedział się on poza jawną rozprawą sądową. Nie dotyczy jednak okoliczności, które zostały ujawnione w toku narady i głosowania nad orzeczeniem.  Zatem na te okoliczności sędziego jako świadka nie można przesłuchać.

 Czy można zwolnić sędziego z obowiązku zachowania tajemnicy narady i głosowania nad orzeczeniem w wypadku, gdy został on oskarżony o popełnienie przestępstwa w czasie narady i głosowania, a ujawnienie tych okoliczności miałoby nastąpić w zakresie niezbędnym do jego obrony?

 Jeśli członek składu orzekającego został postawiony w stan oskarżenia np. w sprawie o przyjęcie korzyści majątkowej lub inne przestępstwo popełnione podczas narady lub głosowania, to przez sam fakt oskarżenia zostaje on zwolniony z obowiązku zachowania tajemnicy narady i głosowania, ale tylko w zakresie niezbędnym do realizacji przysługującego mu prawa do obrony (np. że nie dopuścił się inkryminowanego czynu).  W pozostałym zakresie obowiązuje bezwzględny zakaz dowodzenia.

 Jedynym wyjątkiem od zachowania tajemnicy narady i głosowania jest instytucja zdania odrębnego – votum separatum – która umożliwia każdemu przegłosowanemu członkowi składu orzekającego zaznaczenie na orzeczeniu zdania odrębnego.  Wówczas wiadomo – w zakresie objętym zdaniem odrębnym – jakie stanowisko zajmował zgłaszający zdanie odrębne sędzia.

 III. Zakaz przeprowadzania jakiejkolwiek czynności dowodowej, której celem byłoby ujawnienie okoliczności objęcia świadka koronnego i osoby mu najbliższej ochroną osobistą lub pomocą

 Art. 14.  ust.1 W razie zagrożenia życia lub zdrowia świadka koronnego lub osoby dla niego najbliższej w rozumieniu przepisów Kodeksu karnego, mogą być oni objęci ochroną osobistą, a także uzyskać pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu lub zatrudnienia, a w szczególnie uzasadnionych wypadkach można wydać im dokumenty umożliwiające używanie innych niż własne danych osobowych, w tym uprawniające do przekroczenia granicy państwowej, jak również mogą uzyskać inną formę pomocy, a zwłaszcza przeprowadzenie zabiegu chirurgicznego usuwającego charakterystyczne elementy wyglądu lub operacji plastycznej.  Ust. 4 Niedopuszczalna jest czynność dowodowa zmierzająca do ujawnienia okoliczności, o których mowa w ust. 1 (…).

 Na tle powołanego przepisu art. 14 ust. 4 u.ś.k. przez czynność dowodową należy rozumieć czynność, która polega na poszukiwaniu lub ujawnianiu dowodów.  Skoro więc przepis używa sformułowania – „niedopuszczalna jest czynność dowodowa”, tzn., że niedopuszczalne jest dowodzenie określonej tezy dowodowej za pomocą jakichkolwiek dowodów.  Należy zatem przyjąć, że przepis ten statuuje zakaz dowodzenia określonych faktów za pomocą jakichkolwiek źródeł i środków dowodowych.

 W doktrynie problematyczna jest kwestia charakteru zakazu dowodzenia treści zeznań złożonych przez świadka, który skorzystał z prawa odmowy składania zeznań albo został zwolniony z obowiązku zeznawania (art. 186 § 1 KPK).  Zdaniem prof. Skorupki nie będzie to zakaz dowodowy zupełny, ponieważ istotą zakazu z art. 186 § 1 KPK jest wyłączenie korzystania z konkretnego źródła dowodowego; sam dowód nie może stanowić podstawy ustaleń, ale fakty, o których ten dowód informuje, nie są spod wyłączenia wyłączone i można je ustalić za pomocą innych źródeł.

 Przykład: zeznania świadka X opisujące te same okoliczności, które są objęte treścią protokołu zeznań świadka Y, który następnie skorzystał z prawa do odmowy składania zeznań.