ISTOTA, ROLA I ZADANIA LECZNICTWA UZDROWISKOWEGO Prof.dr hab. Irena Ponikowska Katedra i Klinika Balneologii Akademii Medycznej w Bydgoszczy

DEFINICJA Balneologia i medycyna fizykalna to dziedzina wiedzy medycznej wykorzystująca naturalne metody lecznicze i czynniki fizyczne do leczenia, prewencji i rehabilitacji chorób przewlekłych I. Ponikowska

(okres międzywojenny i powojenny) TWÓRCY BALNEOLOGII Marcin z Miechowa (1552): rozprawa o wodolecznictwie Józef Struś (1555) z Poznania: praca o wpływie kąpieli na tętno  Wojciech Oczko (1578): pierwsze dzieło w języku polskim „Cieplice” Ojciec Balneologii Polskiej Erazm Sykst (1617): drugie dzieło w języku polskim o lecznictwie uzdrowiskowym Jakub Moneta (1776): dzieło o leczeniu nieżytów górnych dróg oddechowych zimną wodą PROFESOROWIE G E. Korczyński G A. Sabatowski G Zenon i Zbigniew Orłowscy G J. Żniniewicz G J. Dietel G J. Jankowiak Prissnitz Kneipp Współcześni badacze (okres międzywojenny i powojenny) Ks. Kneipp

HISTORYCZNE FORMY BALNEOTERAPII „Świątynie zdrowia”: zabiegi balneologiczne, masaże, dieta (zakon Eskulapów w starożytnej Grecji) Gimnazjony: zimne natryski i zmywanie (starożytna Grecja) Kąpieliska rzymskie: ciepłe kąpiele, miejsce relaksu i spotkań towarzyskich Łaźnie arabskie: zabiegi balneologiczne i higieniczne, miejsce spotkań osób bogatych Łaźnie niemieckie: kąpiele parowe, zimne kąpiele hartujące Sauny fińskie: sauna „sucha” Banie rosyjskie: sauna parowa

UZDROWISKOWE ZAKŁADY LECZNICZE Kamień Pomorski Szpital uzdrowiskowy Sanatorium uzdrowiskowe Poradnia zdrojowa Zakład przyrodoleczniczy

UZDROWISKA POLSKIE

KIERUNKI LECZNICZE UZDROWISK POLSKICH Choroby kardiologiczne i nadciśnienie (kardiologia) Choroby naczyń obwodowych (angiologia) Choroby górnych dróg oddechowych (laryngologia) Choroby dolnych dróg oddechowych (pulmonologia) Choroby układu trawiennego (gastroenterologia, hepatologia) Cukrzyca, otyłość (diabetologia) Choroby endokrynologiczne (endokrynologia) Choroby ortopedyczno-urazowe (ortopedia) Choroby układu nerwowego (neurologia) Choroby reumatologiczne (reumatologia) Osteoporoza Choroby skóry (dermatologia) Choroby kobiece (ginekologia) Choroby nerek i dróg moczowych (nefrologia, urologia) Choroby krwi i układu krwiotwórczego (hematologia) Choroby oczu (okulistyka) Choroby zawodowe

KIERUNKI DZIAŁALNOŚCI LECZNICTWA UZDROWISKOWEGO Leczniczy Rehabilitacyjny Profilaktyczny Edukacyjny choroby przewlekłe choroby układu ruchu prewencja chorób przewlekłych, głównie cywilizacyjnych kształtowanie prozdrowotnego stylu życia

PODSTAWOWE CZYNNIKI LECZNICZE WYKORZYSTYWANE PRZEZ LECZNICTWO UZDROWISKOWE Naturalne surowce lecznicze Wody mineralne Peloidy Gazy 2. Naturalne czynniki przyrodolecznicze klimat, krajobraz, szata roślinna 3. Różne formy wysiłku fizycznego 4. Czynniki fizyczne światło, dźwięk, prąd elektryczny, pole magnetyczne i inne

LECZNICZE WODY MINERALNE najczęściej występujące w Polsce (1) Rodzaje, skład Występowanie CHLORKOWO-SODOWE >1000mg% NaCl (solanki 1,5%) Chlorkowo-potasowe, wapniowe, magnezowe, jodkowe, bromkowe, żelaziste, siarczkowe Ciechocinek, Kołobrzeg, Połczyn, Kamień Pom., Świnoujście, Goczałkowice, Rabka, Busko, Solec, Iwonicz, Rymanów, Wieniec WODOROWĘGLANOWE >1000 mg CO2/l Sodowe, potasowe, wapniowe, magnezowe, chlorkowo-sodowe, żelaziste Krynica, Polanica, Połczyn, Kudowa, Muszyna, Duszniki, Rymanów, Iwonicz, Długopole, Czerniawa, Szczawno, Szczawnica, Wysowa, Żegiestów, Świeradów SIARCZKOWO-SIARKOWODOROWE >1,0 mg s/l Siarczkowe proste, siarczanowo-sodowe, wapniowe, siarczanowo-chlorkowe, sodowe, bromkowe, jodkowe Busko, Solec, Przerzeszyn, Wieniec, Swoszowice, Horyniec, Wapienne oraz Kudowa, Lądek, Duszniki, Ciechocinek-źródło 14

LECZNICZE WODY MINERALNE najczęściej występujące w Polsce (2) Rodzaje, skład Występowanie RADOCZYNNE >2N Ci Rn/l Radonowo-siarczkowe, fluorkowe, szczawy radoczynne Świeradów, Czerniawa, Lądek (Długopole, Szczawno) TERMALNE >200 C (cieplice) Chlorkowo-sodowe, radoczynne, fluorkowe Cieplice, Lądek, Ciechocinek GAZY LECZNICZE 1. Dwutlenek węgla 2. Siarkowodór 3. Radon 4. Tlen,ozon Duszniki, Krynica (źródła gazowe CO2)

ZASOBY ZŁÓŻ BOROWINOWYCH I ICH LOKALIZACJA Złoża udokumentowane – 14 (450 ha) Złoża nie w pełni udokumentowane- 16 (2940 ha) LOKALIZACJA Region północny Polski- złoża typu wysokiego, przejściowe Region środkowy- złoża niskie Region południowy- złoża wysokie, niskie (Bieszczady, Podkarpacie, Sudety)

DZIAŁANIE BODŹCÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO NA USTRÓJ Receptory wzrokowe Receptory słuchowe Receptory węchowe ZIELEŃ, KWIATY, LAS, RZEŹBA TERENU, ARCHITEKTURA PIĘKNO MUZYKI, ŚPIEW PTAKÓW, SZUM DRZEW ZAPACH KWIATÓW, OLEJKÓW ETERYCZNYCH, DRZEW TONIZUJĄCE DZIAŁANIE NA UKŁAD NERWOWY SKUTKI ZDROWOTNE rozluźnienie mięśni równowaga psychiczna, poprawa nastroju zwiększenie aktywności fizycznej i psychicznej

SYNDROM WEGETATYWNY HAŁASU Wzmożona aktywność psychonerwowa Bezsenność Obniżenie sprawności fizycznej i psychicznej Podwyższenie ciśnienia krwi Przyśpieszenie czynności serca Skurcz naczyń obwodowych Bóle wieńcowe serca VS Atmosfera ciszy i spokoju aktywizuje procesy regeneracji i zwiększa aktywność fizyczną

PODSTAWOWE BODŹCE LECZNICZE W FIZJOTERAPII MECHANICZNE KINETYCZNE ELEKTRYCZNE CHEMICZNE TERMICZNE PODSTAWOWE BODŹCE LECZNICZE W FIZJOTERAPII PSYCHICZNE ŚWIETLNE KLIMATYCZNE DŹWIĘKOWE HYDROSTATYCZNE HYDRODYNAMICZNE

RODZAJE I CECHY BODŹCÓW 1. bodźce zmysłowe działające na receptory (np. światło i dźwięk) 2. bodźce działające na cytoplazmę komórkową poprzez: uwalnianie: * termoreceptory * histaminy * mechanoreceptory * adrenaliny * chemoreceptory * prostaglandyny * nocyceptory * bradykininy * osmoreceptory * serotoniny * acetylocholiny BODZIEC - cechy : siła działania, czas, częstotliwość i szybkość

REAKTYWNOŚĆ NA BODŹCE zależy od: Cech bodźca Zdolności organizmu do odpowiedzi - rodzaj tkanki - okolica - wielkość powierzchni - wrażliwość osobnicza (wiek, płeć, rodzaj choroby, leki, inne) - stanu aktywności narządu (stan czynnościowy układu autonomicznego)

STAN AKTYWNOŚCI NARZĄDU A REAKTYWNOŚĆ NA BODŹCE Im bardziej nasilona jest czynność narządu (pobudzenie układu autonomicznego) tym mniejsza jest jego pobudliwość na bodźce pobudzające, a większa na hamujące (reguła Wildera)

MECHANIZM DZIAŁANIA BODŹCÓW FIZJOTERAPEUTYCZNYCH R E A K C J E MIEJSCOWE B O D Ź C E L E C Z N I C Z E CHEMICZNE MECHANICZNE KINETYCZNE TERMICZNE R E C E PT O R Y ELEKTRYTCZNE SKÓRY, BŁONY ŚLUZOWEJ, MIĘŚNI UWALNIANIE HORMONÓW TKANKOWYCH R E A K C J E O G Ó L N E Poziom rdzeniowy (połączenia między elementami somatycznymi i autonomiczntym układem nerwowym w obrębie rdzenia) Reakcje : * skórno-trzewne * trzewno-trzewne * skórno-mięśniowe * trzewno-skórne * mięśniowo-trzewne * trzewno-mięśniowe R E A K C J E O G Ó L N E Poziom podkorowy i korowy , pobudzanie reakcji regulacyjnych : * termoregulacji * łaknienia, głodu, pragnienia * naczynioruchowych * innych * przemiany materii

TRZY FAZY ZMIAN AKTYWNOŚCI W UKŁADZIE AUTONOMICZNYM PODCZAS TERAPII BODŹCOWEJ III FAZA TROFOTROPOWA odpoczynku, zdrowienia, adaptacji II FAZA ERGOTROPOWA faza walki, wzmożonych reakcji I FAZA WSTĘPNA chwiejność układu, reakcje alarmowe

TYPY REAKCJI NA BODŹCE LECZNICZE CHARAKTER REAKCJI ODPOWIEDŹ LECZNICZA SŁABY POWOLNY WAGOTONICY ASTENICY TYP A PÓŹNA (PO 3-4 TYG.) TYP B SYMPATYKOTONICY PYKNICY SZYBKI SILNY WCZESNA (PO 1 TYG.) TYP C WAGOTONICY + CECHY SYMPAT. MIESZANY PO 2 TYG.

SKUTKI DZIAŁANIA BODŹCÓW BALNEOFIZYKALNYCH DZIAŁANIA OGÓLNE Trening zachowanych rezerw zdrowotnych, mechanizmy samoobrony Regulacja i uporządkowanie działania układów fizjologicznych: krążenia i oddychania endokrynologicznego i metabolicznego nerwowego układu autonomicznego i innych Zwiększenie wydolności fizycznej i usprawnienie ruchowe Zwiększenie odporności nieswoistej Uzyskanie równowagi psychicznej DZIAŁANIA MIEJSCOWE Przeciwbólowe Przeciwzapalne i przeciwobrzękowe Przekrwienne Niedokrwienne Zwiększające lub zmniejszające napięcie mięśniowe Inne

FAZOWY PRZEBIEG REAKCJI ADAPTACYJNEJ CHORYCH PODDANYCH FIZJOTERAPII UZDROWISKOWEJ III okres równowagi II okres adaptacji do fizykalnych bodźców leczniczych I okres adaptacji do środowiska 1 2 3 4 tygodnie FAZA UJEMNA FAZA UJEMNA FAZA DODATNIA

ODCZYN UZDROWISKOWY TYPY WCZESNY Od 9-14 dnia leczenia PÓŹNY Od 19-22 POCZĄTEK III OKRESU Od 18 dnia leczenia POCZĄTEK III OKRESU Od 22-25 dnia leczenia

OBJAWY KLINICZNE ODCZYNU UZDROWISKOWEGO (1)     Objawy subiektywne : niepokój, ból głowy, drażliwość, osłabienie, potliwość, senność, bezsenność, brak łaknienia, wzmożone łaknienie Nasilenie lub pojawienie się objawów ze strony układu krążenia - bóle serca - zaburzenia rytmu - tachykardia - zmiany ciśnienia krwi Pojawienie się lub zaostrzenie dolegliwości mięśniowo– stawowych - bóle stawów - bóle mięśni

OBJAWY KLINICZNE ODCZYNU UZDROWISKOWEGO (2)     Zmiany skórne : pokrzywka, rumień, świąd, nasilony dermografizm Zmniejszanie odporności nieswoistej - infekcje dróg oddechowych - uaktywnienie ognisk zapalnych Zwiększenie reaktywności organizmu na różne bodźce - psychiczne - fizyczne, w tym na bodźce lecznicze Zwiększenie - temperatury ciała - OB - leukocytozy - histaminy we krwi Inne objawy indywidualne

ETIOPATOGENEZA ODCZYNU UZDROWISKOWEGO (hipotezy) Wzrost aktywności układu podwzgórze-nadnercza (Kühnen) Wzrost wydzielania histaminy (Kühnen) Wzrost wrażliwości tkanek na histaminę (Jordan) Fazowe zmiany Wrażliwości tkanek na bodźce (Guttenbruner) Wzrost sekrecji hormonów kory nadnerczy Wzrost sekrecji katecholamin NIESWOISTE WEGETATYWNE PRZESTROJENIE ORGANIZMU Wzrost aktywności układu sympatycznego (Schmidt-Kessen)

KSZTAŁTOWANIE SIĘ WYNIKÓW ODLEGŁYCH W OKRESIE 14 MIESIĘCY OBSERWACJI CHORYCH Z CH. Z. S. LECZENIE UZDRO- WISKOWE OKRES OBSERWACJI PO LECZENIU UZDROWISKOWYM (6-24 m. Średnio 14m.) WYPIS 4 tyg. 6 8 10 12 14 miesiące

Metody balneologiczne Metody farmakologiczne PORÓWNANIE MECHANIZMÓW DZIAŁANIA LECZNICZEGO Metody balneologiczne Metody farmakologiczne Pobudzenie mechanizmów obronnych i adaptacyjnych Tłumienie mechanizmów samoobrony Oddziaływanie na kilka układów fizjologicznych równocześnie Działanie ukierunkowane na objawy lub chorobę Efekt leczniczy jest szybki Wyniki leczenia pojawiają się z opóźnieniem Prawie zawsze powstają mniejsze lub większe skutki uboczne Nie wywołują skutków ubocznych

ROLA LECZNICTWA UZDROWISKOWEGO WE WSPÓŁCZESNEJ MEDYCYNIE Uzupełnianie i intensyfikowanie wyników uzyskanych innymi metodami Promowanie zdrowia i wdrażanie aktywnego stylu życia Edukowanie zdrowotne chorych Zapobieganie chorobom, zwłaszcza cywilizacyjnym