Teorie starzenia się wybrane teorie społeczne i psychologiczne Dr Beata Bugajska Uniwersytet Szczeciński

Społeczne teorie starzenia się rozwijają się na bazie teorii socjologicznych, które ogólnie można podzielić na teorie ujmujące starość w kategoriach makro i mikrospołecznych

Teorie z grupy makrospołecznych nawiązują do strukturalizmu, funkcjonalizmu lub teorii konfliktu, za punkt wyjścia przyjmują przekonanie o determinującym wpływie norm i ról społecznych na tożsamość i zachowanie osoby starszej. traktują one starość w kategoriach makrostrukturalnych.

Teorie z grupy makrospołecznych teoria aktywności, teoria wyłączania, teoria stratyfikacji wieku, teoria politycznej ekonomii starości,

Teorie z grupy mikrospołecznych Opierają się na założeniach interakcjonizmu symbolicznego oraz fenomenologii i etnometodologii. Poszukują wyjaśnień społecznych aspektów starzenia się i starości w kategoriach mikrostrukturalnych, interpersonalnych, świadomościowych. Koncentrują się na indywidualnej interpretacji starości, nadawaniu znaczeń, na subiektywnych doświadczeniach jednostki, zakładając istnienie wielości „mikrośwatów”

Teorie z grupy mikrospołecznych teoria wymiany, teoria fenomenologiczna, teoria kompetencyjna, teoria P. Baltesa (SOC)

Jak wynika z dokonanego przeglądu różnych społecznych teorii starzenia się kładą one nacisk na nieco odmienny aspekt starzenia się w perspektywie społecznej, to jest perspektywie wspólnoty, w obrębie której pozostają ludzie starsi. Są takie, które jasno określają rolę człowieka starszego. Inne zwracają uwagą na indywidualny wymiar starzenia się.

w literaturze gerontologicznej widoczny jest proces odchodzenia od teorii o nastawieniu deterministycznym na rzecz teorii charakteryzujących się znaczną dobrowolnością widoczna jest coraz większa różnorodność teorii starzenia się, jak również tendencja do komplementarnego traktowania wszystkich podejść

Teoria aktywności rozpatruje proces starzenia się jako wynikające ze zmiany lub utraty pełnionych ról społecznych gromadzenie się napięć związanych z koncepcją obrazu samego siebie. Teoria ta proponuje jak największą, relatywnie do stanu zdrowia, aktywność do najpóźniejszych lat życia.

Aktywność, jako działanie zastępcze po utracie roli pierwotnej, wpisywana jest w myśl przestawianej teorii, w rolę społeczną człowieka starszego. Podejmowana aktywność w starszym wieku łączy się z określonym statusem społecznym i związanym z nim prestiżem, wpływając tym samym na poziom samooceny człowieka.

Człowiek dążąc do społecznej akceptacji, z jednej strony próbuje pozostać w zgodzie z własnymi potrzebami, z drugiej zaś kształtuje swoje postępowanie, kierując się oczekiwaniami otoczenia. W myśl teorii kontynuacji W. Petersona, stanowiącej zmodyfikowaną wersję teorii aktywności, skutki utraty jednej roli mogą być rekompensowane przez przyjmowanie nowych ról.

Teoria wyłączania opiera się na przekonaniu, że powodem społecznej izolacji, jak również ograniczenia zakresu interakcji człowieka starszego z innymi członkami społeczeństwa, jest powszechny, podyktowany naturalnym pragnieniem, proces wycofywania się jednostki z życia społecznego.

wraz z wiekiem ludzie ograniczają swoją aktywność, stopień i różnorodność interakcji maleje, ich społeczne więzi ulegają osłabieniu lub rozluźnieniu, zawężeniu ulega przestrzeń życiowa, zmniejsza się zakres zainteresowań życiem społecznym, potrzebami innych ludzi, wzrasta natomiast obojętność wobec życia, co prowadzi do izolacji od świata zewnętrznego.

Zjawisko odsuwania się ludzi starszych od społeczeństwa może wynikać również z dążenia do utrzymania równowagi społecznej i udostępniania miejsca pracy ludziom młodym. Powszechność wycofywania się z życia społecznego wyraża się w tym, że „wszystkie systemy społeczne dla utrzymania swej równowagi muszą działać w kierunku wyłączania z  aktywności ludzi starzejących się i starych”. Założenia teorii wyłączania spotykają się z krytyką.

Starzy ludzie czy Meksykanie?

Teoria stratyfikacji wieku zakłada podział społeczeństwa na grupy wieku, kładąc nacisk na różnice w dochodzie, prestiżu wynikającego z władzy, ruchliwości społecznej, w stosunkach klasowych.

Ukazywane są dwa wymiary wieku: (1) wymiar trwania życia, w którym jednostka na przestrzeni życia jest członkiem różnych grup wieku, oraz (2) wymiar historyczny, uwzględniający wspólne doświadczenia danych grup wieku, związane z życiem w określonych warunkach historycznych

Nierówność między przedziałami wieku pojawia się dlatego, że wiek traktowany jest jako kryterium wejścia lub wyjścia z potencjalnego silnego społecznie statusu. Systemy społeczne utworzone są ze statusów osób w pewnym wieku, oczekujących na odegranie określonej roli.

Teoria subkultury Rose (1965) sugeruje, że ludzi starsi stanowią subkulturę społeczeństwa i częstą są obiektem dyskryminacji z powodu tego, że ich status społeczny postrzegany jest jako niższy od statusu ludzi młodszych.

Subkultura ludzi starszych pojawia się, gdy ludzie należący do tej samej grupy wiekowej mają kontakt przede wszystkim ze sobą są odizolowani od członków innych grup wiekowych

Teoria polityki ekonomii starości starość to produkt polityki socjalnej, podziału pracy, różnic ekonomicznych i społecznych. ograniczanie ludziom starszym dostępu do wielu dóbr, obniżanie dochodu i pozycji społecznej jest w świetle założeń przedstawianej teorii wyrazem przyznanego ludziom starym przez społeczeństwo statusu ludzi zależnych od innych.

Teoria wymiany społecznej w świetle teorii wymiany społecznej, to co ludzie sądzą o swoim związku z inną osobą, zależy od tego, jak pojmują nagrody, które daje im ten związek i koszty jakie ponoszą; jaka jest ich opinia o tym, na jaki związek zasługują i czy mogą nawiązać lepsze stosunki z kimś innym.

podczas wymiany wykorzystywana jest zasada: maksymalizacji korzyści przy minimalizacji kosztów lub zasada wzajemności, polegająca na sprawiedliwym rozdzielaniu korzyści i kosztów (społeczne „coś za coś”),

Osoby starsze, wydają się stać na straconej pozycji z racji braku wartości wymiennych. Człowiek, który ma niewiele do zaoferowania, według P.M. Blau, napotyka trudności w otrzymaniu tego, co chciałby dostać od innych.

W rodzinie, jako związku długotrwałym, nastawionym na wzajemne pomaganie, zasada wzajemności realizowana jest w innej formie niż społeczne „coś za coś”. Koszty i korzyści wyrównują się w czasie.

Teorie biegu życia Perspektywa biegu życia nie jest wyraźnie osadzona w teoriach socjologicznych, stąd dość duża dowolność w określaniu czym jest bieg życia (Halicki 2006). Niektórzy analizują bieg życia na poziomie makrostruktur (np. M. Kohli) uwzględniając zmiany demograficzne, strukturalne i kulturowe, inni zwracają uwagę na subiektywne doświadczanie „trajektorii życia” (Synak 1999).

Teorie biegu życia zakładają, że starość jest naturalnym następstwem wcześniejszych faz życiowych człowieka, to jest: dzieciństwa, dojrzewania, wczesnej młodości i wieku średniego. Starość stanowi integralną część życia ludzkiego, odznaczającą się, podobnie jak każdy z wcześniejszych okresów, swoistymi zadaniami, możliwościami i ograniczeniami.

okres starości to zbieranie „owoców” wcześniejszych faz życia okres starości to zbieranie „owoców” wcześniejszych faz życia. Indywidualna struktura życia, według D. Levinsona, podlega ewolucji na przestrzeni całego życia. Przejawia się to w naprzemiennym występowaniu okresów względnej stabilizacji i destabilizacji. Przejście do późnej dorosłości umożliwia jednostce spojrzenie na siebie z perspektywy „całości” życia i odniesienie tej całości do wymiarów ją przekraczających.

Teoria fenomenologiczna Podejście fenomenologiczne indywidualizuje proces starzenia się. Abstrahując od ogólnego wyjaśniania przypisuje człowiekowi, w ramach interakcji z innymi ludźmi, zasadniczą rolę w tworzeniu własnego obrazu starości.

Teoria modernizacji wyjaśnia historycznie zmieniające się postawy wobec starości. Obniżenie statusu ludzi starszych w społeczeństwach uprzemysłowionych stanowi w świetle prezentowanej teorii konsekwencję modernizacji. do utraty szacunku dla człowieka starszego przyczynił się wzrost liczebności ludzi starszych we współczesnych społeczeństwach, powstanie nowych zawodów, rozwój powszechnej oświaty i środków masowego przekazu.

występują również opinie przeciwstawne, ukazujące pozytywne zmiany w pozycji społecznej ludzi starszych. Zdaniem L. Rosenmayr w warunkach postmodernizmu i wysokiego rozwoju technologicznego wzrasta społeczno–kulturowy prestiż ludzi starszych. Zachodzące zmiany pozostają w związku ze wzrastającą rolą ludzi starszych na rynku, zmniejszaniem się społecznej ważności wieku kalendarzowego oraz z indywidualizacją życia.

Teoria kompetencji - w myśl tej teorii zachowanie człowieka w wieku starszym stanowi relację wyznaczoną przez wymagania formułowane wobec osób starszych i zasoby umożliwiające sprostanie tym wymaganiom.

Formy kompetentnego zachowania ludzi starszych w przeszłości różnią się od form wymaganych współcześnie. kompetencji rozpatruje się w odniesieniu do wymiaru fizycznego, poznawczego i społecznego.

psychospołeczna teoria rozwoju E. H. Eriksona Rozwój psychospołeczny człowieka, zgodnie z psychospołeczną teorią rozwoju E. H. Eriksona przechodzi przez krytyczne etapy, gdzie „krytyczny” oznacza punkty zwrotne, momenty rozstrzygające pomiędzy postępem a regresem

W okresie późnej dorosłości osiągnięcie integralności przeciwstawia się rozpaczy.

Człowiek w ostatniej fazie życia staje przed koniecznością sprostania walce o nową jakość (integralność) życia, wyrażającą się w poczuciu spójności i pełni, akceptacji własnego, jedynego życia, jako czegoś, co musiało się dokonać (Erikson 1997).

Potrzeba integralności wiąże się z siłą witalną zdolną jej sprostać – mądrością, która stanowi „rodzaj świadomego i oderwanego zainteresowania życiem jako takim, również w obliczu samej śmierci” (Erikson, za: Witkowski, 1989, s. 159).

Teoria gerotranscedencji Według teorii gerotranscendencji ludzie na starość odwracają się od świata materialnego w kierunku bardziej duchowych i niematerialnych pragnień. W okresie starości wzrasta stopień transcendencji

gerotranscendencja zachodzi na trzech poziomach: kosmicznym, własnego „ja” oraz relacji społecznych i indywidualnych

Poziom kosmiczny dotyczy zmiany postrzegania czasu i przestrzeni; przekraczania granicy pomiędzy poszczególnymi wymiarami czasu. Ludzie postrzegają swoją przeszłość i śmiertelność różnie, z większą akceptacją śmierci i niewytłumaczalnych, nieoczekiwanych zdarzeń mających miejsce w ich życiu. Taka zmiana często skłania człowieka do doceniania niematerialnego, duchowego wymiaru życia.

Drugi poziom gerotranscendencji, dotyczy własnego „ja” Drugi poziom gerotranscendencji, dotyczy własnego „ja”. Wyraża się w integracji i akceptacji dobrych i złych aspektów własnej osobowości Prowadzi do odrzucenia egocentryzmu i egoizmu w kierunku przekraczania samego siebie /samo-transcendencji/ i altruizmu. Pojawia się potrzeba samotności, powrotu do samego siebie, czemu towarzyszy rezygnacja z kontaktów mniej znaczących, powierzchownych na rzecz podniesienia jakości relacji z osobami znaczącymi

Trzeci poziom dotyczy zmiany relacji indywidualnych i społecznych, które stają się mniej powierzchowne, bardziej szczere i otwarte, wolne od wydawania wyroków, oceniania i doradzania, co jest wyrazem wzrostu osobistej tolerancji, zarówno dla dobra, jak i zła.

Czwarty wiek P. Baltes i J.Smith (2003) rozróżniają trzeci wiek, to jest lata miedzy 60. i 80. rokiem życia od czwartego wieku, który zaczyna się po 80. roku życia.

Mechanizmy kompensacyjne jednostki, jak również zasoby kulturowe i środowiskowe mogą z powodzeniem kompensować straty związane z wiekiem w trzecim wieku ale ich efektywność obniża się znacznie wraz z zachodzącym z wiekiem wzrostem znaczenia czynników biologicznych.

Czwarty wiek to wiek 80. i więcej lat, którego 50% populacji nie dożyje (tamże). Różnice występujące pomiędzy osobami starszymi w czwartym wieku zależą od tego czy w ocenie indywidualnej jakości życia przez podmiot przeważają czynniki pozytywne czy negatywne.

Negatywne charakterystyki czwartego wieku - występujące znaczące straty w kognitywnym potencjale i zdolności do uczenia, prowadzącymi do syndromu stresu chronicznego; znaczącym występowaniem demencji (około 50% osób w wieku 90 lat), wysokim poziomem słabości; dysfunkcjonalnością i wielochorobowością.

Pozytywne charakterystyki czwartego wieku wydłużająca się średnia długość życia; znaczny ukryty potencjał; większa, w porównaniu do poprzednich pokoleń, sprawność fizyczna i psychiczna u najstarszych; poznawczo-emocjonalne rezerwy starzejącego się mózgu, rosnąca liczba osób starzejących się pomyślnie, wysoki poziom emocjonalnego i osobistego dobrostanu oraz efektywnych strategii.

Pozytywne charakterystyki dotyczą: wydłużającej się średniej długości życia; znacznego ukrytego potencjału; większej, w porównaniu do poprzednich pokoleń, sprawności fizycznej i psychicznej u najstarszych; poznawczo-emocjonalnych rezerw starzejącego się mózgu, rosnącej liczby osób starzejących się pomyślnie, wysokiego poziomu emocjonalnego i osobistego dobrostanu oraz efektywnych strategii. Korzyści płynące z rosnącej fizycznej i psychicznej sprawności osób starszych P. Baltes i J.Smith (2003), uważają za sukces pokolenia.

Teoria Paula Baltesa – SOK selektywna optymalizacja z kompensacją Selekcja Optymalizacja Kompensacja

Rozwój człowieka jest procesem całożyciowym Rozwój człowieka jest procesem całożyciowym. Człowiek jest w stanie nauczyć się podchodzić do biologicznych strat i opanować sztukę życia z własnymi ograniczeniami, poprzez zastosowanie trzech strategii

Selekcja polega na wyborze modelu życia, celów, które człowiek chciałby zrealizować.

Optymalizacja wyraża się w doborze odpowiednich metod, środków, aby to, co człowiek wybrał robione było jak najlepiej.

Kompensacja wyraża się w zachowaniu elastyczności w sytuacji utraty środków, braku możliwości; poszukiwaniu nowych sposobów realizacji wybranych celów

Model pomyślnego starzenia się zaproponowany przez P Model pomyślnego starzenia się zaproponowany przez P. Baltesa, pokazuje w jaki sposób osoby starsze mogą sobie skutecznie radzić ze zmianami związanymi z wiekiem, zachowując pozytywną równowagę pomiędzy zyskami i stratami, między wzrostem opartym na kulturze i spadkowi biologicznego funkcjonowania.

Psychologiczny model pomyślnego starzenia się: selektywna optymalizacja z kompensacją (Baltes, Baltes, 1980,1990, za: Baltes 1993, s.590).

Społeczno-emocjonalna selekcja Carstensen i współpracownicy (1999) proponują teorię społeczno-emocjonalnej selekcji (Socio-emotional Selectivity) dla wyjaśnienia dokonywanej przez wiele osób starszych selekcji związków z innymi ludźmi.

Ludzie starzy porzucają związki, które zakłócają ich emocjonalną równowagę. Preferują oni interakcje z osobami, które pomagają im regulować emocje.

Badania pokazują, że selekcja społecznych relacji w okresie starości podtrzymuje dobre samopoczucie osób starszych (Lang, Carnstensen 2002). Wiele osób starszych wycofuje się z kontaktów z innymi ludźmi, zwłaszcza tych, które nie przynoszą satysfakcji. Osoby starsze preferują znaczące interakcje po części dlatego, że postrzegają ograniczoność czasu własnego życia. Tego rodzaju selekcja pełni funkcję adaptacyjną (Carstensen i in. 1999).

zadanie Stary człowiek – rybak, który sporo lat codziennie wypływał w morze postanawia spełnić swoje marzenie – złowić olbrzymią rybę. Wbrew opinii mieszkańców wioski, którzy uważają, że jest na to za stary a jego decyzja bezsensowna postanawia stawić czoła wyzwaniu. Przygotowuje się do tego odpowiednio i wypływa w morze.

Jakie teorie tłumaczą zachowanie człowieka starego a jakie opinie środowiska? Jak wyglądałoby opowiadanie gdyby zarówno rybak, jak i mieszkańcy wioski kierowali się teorią aktywności?

Dziękuję za uwagę! bbugajska@o2.pl