Psychologia potoczna a psychologia naukowa. Eliminacjonizm dr hab. Marcin Miłkowski, prof. IFiS PAN Psychologia potoczna a psychologia naukowa. Eliminacjonizm

Plan wykładu Psychologia potoczna: największy wynalazek w historii ludzkości? Naukowy obraz świata a zdrowy rozsądek Eliminacjonizm Intencjonalność

Opiszmy, co się dzieje na filmie... Jak opisać ten proces? Eksperyment Fritza Heidera i Mary-Ann Simmel (1944)

Psychologia potoczna Psychologia potoczna (folk psychology) – zdroworozsądkowe rozumienie zjawisk umysłowych Zdaniem Fodora, gdyby okazała się fałszywa, „byłaby to największa katastrofa intelektualna w historii naszego gatunku” (Fodor 1987).

Psychologia potoczna Filozofowie różnie rozumieją naturę psychologii potocznej: jako teorię postulującą postawy propozycjonalne; jako teorię postulującą intencjonalność; jako aprioryczną ramę pojęciową; jako know-how; jako niespójny zlepek.

Przekonania i pragnienia Najbardziej typowe filozoficzne ujęcie psychologii potocznej: Ludzie przypisują sobie przekonania i pragnienia, aby opisywać, wyjaśniać i przewidywać swoje działania. Przekonania – przypisywane sądy (mogą być prawdziwe lub fałszywe) Pragnienia – przypisywane dążenia (nie mają wartości logicznej) To nie jest potoczne pojęcie „pragnienia”!

Postawa propozycjonalna Przekonania i pragnienia to przykłady tzw. postaw propozycjonalnych – czyli postaw wobec sądów. Sąd: „W Warszawie jest ciemno”. Postawa: „Uważam, że w Warszawie jest ciemno”. Postawa: „Chciałbym, żeby w Warszawie było ciemno”. Postawa: „Wątpię, czy w Warszawie jest ciemno…”.

Spór wokół psychologii potocznej Fodor i podobnie ujmujący psychologię potoczną filozofowie spierają się na temat tego, czy psychologia potoczna – rozumiana jako teoria postulująca postawy propozycjonalne – jest prawdziwa czy nie. Jeśli jest prawdziwa, to naprawdę mamy przekonania i pragnienia w głowie.

Naukowy obraz świata Wilfrid Sellars (1912-1989) odróżnił naukowy obraz świata od obrazu manifestującego się (manifest image). To nie to samo, co zdrowy rozsądek. To niepodważalne, intuicyjne rozumienie świata: np. istnieją stoły jako obiekty makroskopowe, a nie tylko konfiguracje cząstek elementarnych.

Kategoria potoczności W filozofii XX wieku w nurcie analitycznym, fenomenologii i marksizmie: filozofia języka potocznego (G. Ryle, L. Wittgenstein); fenomenologia życia codziennego (późny E. Husserl, M. Heideggera analityka Dasein, M. Merleau-Ponty, J. Patočka) w marksizmie inspirowanym fenomenologią: H. Lefebvre, Karel Kosik

Psychologia potoczna a holizm Potoczne wyjaśnienia zachowania mają charakter holistyczny: Wygłaszam wykład, bo jest odpowiednia godzina. Ale robię to dlatego, że jestem wykładowcą. Jestem wykładowcą dlatego, że uprawiam filozofię umysłu i że zaproponowano mi zastępstwo zamiast prof. Paprzyckiej, która ma urlop naukowy. Uprawiam filozofię umysłu, bo mnie interesuje… itd.

Świat potoczny a rozumienie teoretyczne Potoczne rozumienie świata jest głęboko kontekstowe, oparte na praktykach. Nie daje się redukować do prostego rozumienia w kategoriach teorii: ma charakter normatywny. Nie da się od niego uciec (jesteśmy rzuceni w świat). Ma charakter holistyczny, tj. nie da się z niego wyodrębnić osobnych elementów zrozumiałych bez innych.

Wiedza ukryta M. Polanyi (1891-1976): pojęcie wiedzy ukrytej (tacit knowledge) – niewerbalizowane umiejętności rozumienia, wiedza pozaksiążkowa

Psychologia potoczna jako know-how Ludzie mają umiejętność rozumienia innych i poznawania innych umysłów. (To temat na osobny wykład.) W tym sensie o psychologii potocznej jako teorii (tzw. teorii teorii) i jako symulacji umysłowej mowa w stanfordzkiej encyklopedii filozoficznej.

Trzy typy stanowisk wobec psychologii potocznej jako teorii Psychologia potoczna jest: prawdziwa → realizm w sprawie przekonań i pragnień (J. Fodor, F. Dretske); przydatna, lecz pragnienia i przekonania to obiekty teoretyczne, które nie muszą być psychologicznie i neurologicznie realne → łagodny realizm Dennetta; fałszywa → eliminacjonizm (Churchlandowie, S. Stich)

Eliminacjonizm Paul Churchland (z lewej): Psychologia potoczna jest kiepską teorią, bo nie pozwala dobrze przewidywać i wyjaśniać ludzkich działań. Odwołuje się do przestarzałej ontologii. W mózgu nie ma sądów logicznych. Są konfiguracje sieci neuronowych, czyli wektory w wielo- wymiarowych przestrzeniach.

Eliminacjonizm W przyszłej psychologii należy wyeliminować postawy propozycjonalne (przekonania i pragnienia), bo czynią więcej szkody niż pożytku. Psychologia potoczna to niespójny zlepek różnych pojęć. Bardzo słabo przewiduje cokolwiek.

Argument przeciwko eliminacjonizmowi Skoro eliminacjonista głosi, że przekonań nie ma, to musi być przekonany o słuszności swojej tezy. A jeśli tak, to uważa, że przekonania istnieją – przynajmniej to jedno, że przekonań nie ma. A zatem eliminacjonizm prowadzi do sprzeczności: do przyjmowania i odrzucania istnienia przekonań jednocześnie.

Słaby to argument… Wedle Churchlandów procesy poznawcze można opisać za pomocą przekonań i pragnień jedynie w przybliżeniu. Oni powiedzą, że nie tyle są przekonani o tym, że nie ma przekonań, ile że ich sieć neuronowa jest w stanie, który można w przybliżeniu i nieprecyzyjnie opisać w języku potocznym jako akceptację eliminacjonizmu. (Podobnie z innymi eliminacjonizmami).

Eliminacjonizm a potoczność Ale i argumenty eliminacjonizmu przecież nie uderzają w psychologię potoczną rozumianą jako praktykę, tylko w psychologię potoczną jako teorię presuponującą istnienie postaw propozycjonalnych. Nie jest oczywiste, czy postawy propozycjonalne są założeniem ontologicznym psychologii potocznej.

Założenia ontologiczne Co istnieje? Wszystko! (Quine) Poważniej: założeniem ontologicznym teorii jest to, co podlega w niej kwantyfikacji, czyli wartości wszystkich jej zmiennych związanych. W teorii mnogości kwantyfikuje się po zbiorach. W symbolicznej, klasycznej kognitywistyce kwantyfikuje się po symbolach umysłowych.

Psychologia potoczna jako teoria postulująca intencjonalność Intencjonalność – skierowanie na coś, bycie o czymś, dotyczenie F. Brentano (1838-1917): Intencjonalność to kryterium odróżnienia tego, co fizyczne, od tego, co umysłowe. Od zawsze problem z emocjami tonicznymi, czyli z nastrojami: nie mają one przedmiotu. Znaki naturalne też są o czymś.

Intencjonalność Uwaga: intencjonalność w sensie filozoficznym jest czym innym niż intencjonalność (celowość, umyślność) działania. Nie chodzi o umyślność postępowania, lecz o to, że myśl czegoś dotyczy.

Intencjonalność Można myśleć o niebytach (takich jak góra złota czy jednorożce). Czy intencjonalność jest relacją? Jeśli tak, to myśląc o jednorożcu, musimy mieć jako przedmiot coś innego niż jednorożec (bo ten nie istnieje), np. przedmioty mający intencjonalną inegzystencję. Osobliwa ontologia niebytów Meinonga. Jeśli nie, to intencjonalność jest pseudorelacją. Późny Brentano, współczesna filozofia analityczna…

Eliminacjonizm a intencjonalność Nawet skrajny eliminacjonizm nie neguje intencjonalności. Neguje jednak czasem treść umysłową jako coś, dzięki czemu zachodzi intencjonalna pseudorelacja. Treść: coś, co ma warunki spełniania (może mieć przedmiot, czyli desygnat; może być prawdziwe lub fałszywe) Jej istnienie odrzucają Dan Hutto i Eric Myin (2013): antyreprezentacjonizm jako odmiana eliminacjonizmu.

Psychologia potoczna jako zlepek Psychologia potoczna to coś, co ma elementy fałszywe: Wszyscy politycy kradną. Jak sobie pościelisz, tak się wyśpisz. Przysłowia mądrością narodu. Ale też i zasady niewątpliwe, stosowane do rozumienia działań.

Zasady wg G. Botterilla Zasada działania: Zasada percepcji: Podmiot maksymalizuje prawdopobieństwo realizacji swoich najważniejszych pragnień. Zasada percepcji: Podmiot percypujący, że p, jest przekonany, że p. Zasada wnioskowania: Podmiot przekonany, że p i że racjonalnie jest wywnioskować q z koniunkcji p z innymi przekonaniami, jest przekonany, że q.

Ale może to są aprioryczne ramy pojęciowe? Czy zasady Botterilla mogłyby być fałszywe? Czy nie mają charakteru norm? Czy nie rozumiemy innych w tym świetle i nie skłaniamy innych, żeby zachowywali się zgodnie ze swoimi przekonaniami, aby byli przewidywalni w ich świetle? (Hipoteza kształtowania umysłów Tadeusza Zawidzkiego; ale o tym na innym wykładzie…)

Moc i ciemna strona psychologii potocznej Bez trudu przypisujemy przekonania i pragnienia nawet istotom nieożywionym (nawet fikcyjnym i abstrakcyjnym, jak w eksperymencie Heidera). Stąd łatwość wiary w krasnoludki, elfy, gnomy… Stąd łatwość teorii spiskowych… Ale czy można sobie bez tego zupełnie poradzić? I czy chcemy?

Dodatkowe lektury Tadeusz Ciecierski, Nastawienia sądzeniowe, PWN, Warszawa 2013.