EUROPEJSKI KODEKS WALKI Z RAKIEM Wg. Europejskiego Kodeksu Walki z rakiem (2003) polskie wydanie pod redakcją prof. dr. hab. n. med. Witolda Zatońskiego Katarzyna Milcarek Mróz

Europejski kodeks walki z rakiem powstał z inicjatywy Unii Europejskiej, która już w latach 80.uznała zmagania z rakiem w społeczeństwie Europejczyków za jeden z najważniejszych celów. Publikacji tej przyświeca idea zwrócenia uwagi społeczeństwa oraz uwrażliwienia go na zagrożenia nowotworami złośliwymi, jakie występują w państwach UE, a co za tym idzie również w Polsce. Popularyzację przesłań Kodeksu wspiera Narodowy Program Zwalczania Chorób Nowotworowych, który jest plonem postulatu polskich onkologów oraz organizacji zrzeszających osoby chore na raka. Realizacji oraz sfinansowania Programu podjął się polski parlament (ustawę sejmową uchwalono 1 lipca 2005 r.). Zarówno Europejski kodeks walki z rakiem, jak i Narodowy Program, mają przyczynić się do zminimalizowania skutków zapadalności na raka oraz zaktywizować polskie społeczeństwo do działania.

Rak przedwcześnie przerywa życie co 4-go Europejczyka. Nowotwory są główną przyczyną przedwczesnych zgonów Polaków. Długość życia w Polsce jest krótsza niż w UE - mężczyzn o 5 lat - kobiet o 2 lata

Dlaczego chorujemy na nowotwory? Powstanie nowotworu jest wypadkową predyspozycji genetycznej oraz stopnia narażenia na karcynogeny egzogenne i endogenne. Rodzaje poznanych karcynogenów Znanych jest wiele czynników pozaustrojowych, które uszkadzają materiał genetyczny komórek, indukują mutacje i inicjują proces nowotworowy. Rozwój nowotworów jest procesem wieloetapowym, przy czym induktory poszczególnych faz rozwoju nowotworu mogą być różnorodne, a wśród nich: Czynniki fizyczne (Promieniowanie jonizujące α, β, γ, promieniowanie Rtg, promieniowanie ultrafioletowe (UVR) np. solaria, promieniowanie o małej przenikliwości przez żywe tkanki (ultrafioletowe) –indukuje nowotwory skóry oraz czerniaka skóry. Czynniki biologiczne (wirusy onkogenne np. wirus mononukleozy zakaźnej, wirus opryszczki HSV –typ 2 oraz niektóre typy ludzkiego wirusa brodawczaka (HPV) w etiopatogenezie raka szyjki macicy).

Czynniki chemiczne arsen i jego niektóre związki organiczne, azbest, benzen, benzydyna i jej sole, niektóre sześciowartościowe związki chromu, sadze, chlorek winylu, związki N-nitrozowe (endogenne i egzogenne) znajdują się one w dymie tytoniowym, mogą być w środkach konserwujących żywność, powstają podczas wędzenia i opiekania mięs, mogą być w wodzie pitnej. Powstają one również w przewodzie pokarmowym z udziałem bakterii jelitowych w procesie trawienia produktów białkowych. Działanie czynników karcynogennych jest zwykle długotrwałe (okres latencji), jednak indywidualna odporność oraz czynniki dziedziczne mają wpływ na proces powstawania nowotworów.

Czynniki ryzyka zachorowania na nowotwory złośliwe TYTOŃ 25-40% DIETA 10-70% SEX 1-13% ZAWÓD 2-8% ALKOHOL 2-4% ŚRODOWISKO 1-5%

Kierunki działań profilaktycznych: Pierwszorzędowa (pierwotna) =eliminacja czynników ryzyka oraz promocja zdrowia (zdrowy styl życia) Dzięki profilaktyce pierwotnej można uniknąć 30 -50% wszystkich nowotworów ! Drugorzędowa (wtórna)= badania przesiewowe i wczesne wykrywanie. W badaniach (Eurocare4) populacyjnych przeżyć chorych na nowotwory złośliwe Polska jest jednym z krajów o najniższych przeżyciach z 23 krajów Europy. Trzeciorzędowa =chemoprewencja, prawidłowe leczenie.

Europejski kodeks walki z rakiem 1.Nie pal; jeśli już palisz, przestań. Jeśli nie potrafisz przestać, nie pal przy niepalących. 2.Wystrzegaj się otyłości. 3.Bądź codziennie aktywny ruchowo, uprawiaj ćwiczenia fizyczne. 4.Spożywaj więcej różnych warzyw i owoców -jedz co najmniej pięć porcji dziennie. Ogranicz spożycie pokarmów zawierających tłuszcze pochodzenia zwierzęcego. 5.Jeśli pijesz alkohol -piwo, wino lub napoje wysokoprocentowe -ogranicz jego spożycie. 6.Unikaj nadmiernego wystawiania na promienie słoneczne. Chroń przede wszystkim dzieci i młodzież. Ma to kluczowe znaczenie dla ich zdrowia. Jeśli masz skłonność do oparzeń słonecznych, zawsze chroń skórę przed nadmiernym wystawianiem na promienie słoneczne. 7.Przestrzegaj ściśle przepisów dotyczących ochrony przed narażeniem na znane substancje rakotwórcze, w tym promieniowanie jonizujące.

Europejski kodeks walki z rakiem 8. Zwróć się do lekarza, jeśli zauważysz: obrzmienie; ranę, która się nie goi (również w jamie ustnej); znamię, którego kształt, rozmiar lub kolor się zmienia; nietypowe krwawienie; utrzymywanie się niektórych objawów, np. kaszlu, chrypki, kwasowości żołądka; trudności z przełykaniem; trudne do wyjaśnienia zmiany, np. spadek masy ciała; zmiany w oddawaniu moczu lub w funkcjonowaniu jelit. 9. Kobiety po 25. roku życia powinny uczestniczyć w badaniach przesiewowych na obecność raka szyjki macicy, z możliwością okresowego poddawania się badaniu cytologicznemu. 10. Kobiety po 50. roku życia powinny uczestniczyć w badaniach przesiewowych na obecność raka piersi, z możliwością okresowego poddawania się mammografii. 11. Kobiety i mężczyźni po 50. roku życia powinni uczestniczyć w badaniach przesiewowych na obecność raka jelita grubego.

„ Ruch jest w stanie zastąpić prawie każdy lek, ale wszystkie leki razem wzięte nie zastąpią ruchu” dr Wojciech Oczko

AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA Jest nieodłącznym atrybutem życia człowieka Wynika z wrodzonych potrzeb organizmu i nabytych umiejętności Jest niezbędnym elementem zdrowego stylu życia Poprawia stan naszego zdrowia i samopoczucie

KORZYŚCI AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ redukuje poziom cholesterolu i stabilizuje gospodarkę lipidową, co prowadzi do zmniejszenia ryzyka rozwoju miażdżycy, zmniejsza częstość występowania cukrzycy typu 2, zmniejsza ryzyko zachorowania na niektóre rodzaje nowotworów, wpływa na ustąpienie symptomów depresji i lęku, poprawia sprawność psychiczną i samopoczucie na skutek wzrostu stężenia endorfin we krwi, stanowi przeciwwagę dla obciążenia organizmu pracą umysłową, zwiększa odporność na stres i zmęczenie, zapobiega patologiom społecznym, głównie wśród młodzieży,

MAŁA AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA SPRZYJA: Pogorszeniu wydolności organizmu Wadom postawy ciała Nadwadze i otyłości

AKTYWNOŚĆ RUCHOWA Dorośli – umiarkowany lub o dużej intensywności wysiłek fizyczny ok. 30 minut codziennie. Dzieci i młodzież -umiarkowany lub o dużej intensywności wysiłek fizyczny ok. 60 minut codziennie. Regularnie podejmowany wysiłek fizyczny zmniejsza ryzyko raka.

Aby aktywność fizyczna przynosiła odpowiednie korzyści powinna być SYSTEMATYCZNA

ZDROWE ODŻYWIANIE Diaita(gr.) –"styl życia „ Dieta –to sposób żywienia dostarczający organizmowi wszystkich niezbędnych składników odżywczych tj. białka, tłuszczy, węglowodanów, witamin, składników mineralnych oraz wody, w proporcjach pokrywających zapotrzebowanie organizmu i umożliwiających mu prawidłowe funkcjonowanie. „Niech pożywienie będzie twoim lekarstwem a lekarstwo pożywieniem” Hipokrates

WYBRANE SKŁADNIKI DIETY – ROLA W PRAKTYCE NOWOTWOROWEJ Przyjmuje się że dieta bierze udział w rozwoju 1/3 wszystkich przypadków chorób nowotworowych. Oszacowano odsetek zgonów z powodu nowotworów związanych z nawykami żywieniowymi na poziomie 30%. Wraz z rozwojem metod oceny żywności i badania nawyków żywieniowych powstała nowa dziedzina –epidemiologia żywienia.

WYBRANE SKŁADNIKI DIETY – ROLA W PRAKTYCE NOWOTWOROWEJ Jedną trzecią wszystkich przypadków raka wywołuje nieprawidłowa dieta, a ponad 40% zachorowań można by uniknąć, zmieniając styl życia oraz wzbogacając naszą codzienną dietę w substancje antynowotworowe. Substancje te znajdziemy, miedzy innymi, w świeżych warzywach, owocach i ziołach, w produktach pełnoziarnistych, chudych  probiotycznych wyrobach mlecznych, t.j. jogurty, kefiry itp. Również sprzymierzeńcami naszymi są: ziarna słonecznika, pestki dyni, migdały, orzechy, żurawina, gorzka czekolada, zielona herbata, a także imbir, kurkuma i inne.

WARZYWA I OWOCE Wyniki szeregu badań epidemiologicznych wskazują, że spożywanie dużych ilości warzyw i owoców zmniejsza ryzyko zachorowań na różne nowotwory, szczególnie przełyku, żołądka, okrężnicy, odbytnicy i trzustki. Wysokie i częste spożywanie warzyw (zwłaszcza ciemnozielone warzywa) jest czynnikiem ochronnym i powoduje redukcję ryzyka o 20-50% . Owoce i warzywa należy spożywać przy każdym posiłku i konsekwentnie zastępować nimi przekąski między posiłkami –zgodnie z zaleceniami WHO i agencji rządu USA: „warzywa i owoce spożywaj 5 razy dziennie”. Biologicznie aktywne składniki znajdujące się w owocach i warzywach mogą przeciwdziałać czynnikom genotoksycznym oraz wpływać na wszystkie etapy procesu karcynogenezy: inicjację, promocję i progresję.

MIĘSO Produkty te są dobrym źródłem białka wysokiej jakości oraz wielu cennych mikroskładników. Jednak po spożyciu czerwonego mięsa wzrasta w organizmie zawartość związków azotowych, prawdopodobnie ze względu na wysoką zawartość w tych produktach hemu i żelaza. Wiele przetworzonych produktów mięsnych, zawiera azotany, azotyny i inne substancje utrwalające dodawane podczas ich wyrobu. Przy spożyciu w nadmiernych ilościach, azotany i azotyny zawarte w pożywieniu są prawdopodobnie związkami rakotwórczymi dla ludzi, ponieważ w organizmie są przetwarzane na karcynogenne N-nitrozwiązki Istnieją przekonujące dowody, że stałe wysokie spożycie czerwonego mięsa i wyrobów mięsnych zwiększa ryzyko raka jelita grubego.

RYBY Ryby są bogatym źródłem wysokiej jakości białka, składników mineralnych i witamin. Ponadto ryby obfitują w kwasy tłuszczowe nienasycone typu omega-3, których znaczenie dla zdrowia jest szeroko doceniane. Jednak ostatnio zainteresowanie wzbudził raport, w którym omówiono ryzyko związane z obecnością w produktach spożywczych zanieczyszczeń, takich jak ołów i dioksyny, o których wiadomo, że ulegają kumulacji w mięsie ryb. Bezpieczne: śledź, sardynka, łosoś norweski, dorsz, pstrąg, sola, miętus, flądra , mintaj. Niebezpieczne: Rekin, tuńczyk, halibut atlantycki, szprot bałtycki, merlin.

Produkty mleczne Wapń i probiotyki Wapń jest uważany za czynnik chroniący przed chorobami nowotworowymi, ponieważ reguluje on wzrost komórki, komórkowe procesy naprawcze oraz może wiązać w jelitach sole kwasów żółciowych i tłuszcze, co zapobiega uszkodzeniom śluzówki jelit. Probiotyki modulują równowagę bakteryjnej flory jelitowej i mają korzystne działanie zdrowotne, gdyż zaburzenia równowagi flory bakteryjnej w jelitach przyczyniają się do większej predyspozycji do powstania raka jelita grubego. Probiotyki mogą być dodawane do takich produktów spożywczych jak jogurty, kefiry i inne fermentowane produkty mleczne

ZASADY ŻYWIENIA Spożywaj mniejsze porcje produktów wysokokalorycznych. Pamiętaj, że „niskotłuszczowy” i „beztłuszczowy” nie znaczy „niskokaloryczny”, i że niskotłuszczowe ciasta, słodycze i podobne produkty często zawierają dużo kalorii. Zamiast wysokokalorycznych produktów żywnościowych i napojów, takich jak frytki, cheesburgery, pizza, lody, pączki i inne słodycze oraz zwykłe napoje gazowane spożywaj warzywa, owoce i inne produkty niskokaloryczne. Jedząc posiłki poza domem, wybieraj potrawy ubogie w kalorie, tłuszcz i cukier oraz unikaj dużych porcji. Spożywaj codziennie różne warzywa i owoce. Ogranicz spożycie frytek, chipsów i innych smażonych produktów roślinnych.

Pijąc soki warzywne i owocowe, wybieraj 100% soki. Przedkładaj produkty pełnoziarniste nad przetworzone (rafinowane) ziarna i cukry. Spożywaj pełnoziarnisty ryż, chleb, makaron i płatki zbożowe. Ogranicz spożycie oczyszczonych węglowodanów zawartych w słodyczach, słodzonych płatkach zbożowych i innych słodkich produktach. Ogranicz spożycie przetworzonego i czerwonego mięsa. Zamiast wołowiny, wieprzowiny i baraniny wybieraj ryby, drób i nasiona strączkowe. Kiedy jesz mięso, wybieraj chude kawałki i spożywaj mniejsze porcje. Przyrządzaj mięso pieczone, opiekane na ruszcie lub gotowane, a nie smażone na patelni lub blasze.

Wczesne wykrywanie Do ważnych czynników zmniejszających umieralność z powodu nowotworów złośliwych należy ich wczesne wykrywanie, niezależnie od tego, czy jest ono skutkiem indywidualnych działań chorego, czy uczestnictwa w programach ochrony zdrowia. Istotna jest świadomość różnorodnych, łatwo rozpoznawalnych objawów podmiotowych i przedmiotowych, które mogą wskazywać na chorobę nowotworową. Nie ulega wątpliwości, że szanse przeżycia są większe w przypadku nowotworów niezaawansowanych niż zaawansowanych. A zatem im wcześniej nowotwór zostanie rozpoznany i im wcześniej rozpocznie się leczenie. W przypadku wielu nowotworów szansa na wyleczenie znacznie wzrasta, jeśli choroba zostanie rozpoznana we wczesnym stadium. Niestety w większości przypadków pierwsze objawy nowotworów złośliwych pojawiają się dopiero wówczas, gdy choroba jest już zaawansowana. Dlatego tak ważne są populacyjne badania przesiewowe, mające na celu wykrycie choroby we wczesnej, zwykle bezobjawowej fazie rozwoju. Ich systematyczne przeprowadzanie mogłoby mogło by radykalnie ograniczyć umieralność na niektóre z nowotworów.

Wczesne objawy choroby nowotworowej Idź do lekarza, jeśli zauważysz czy wyczujesz guzek, niegojącą się ranę (także w obrębie jamy ustnej), znamię skórne, które zmienia kształt, wielkość lub kolor, nową i powiększającą się zmianę na skórze, krwawienie (inne niż regularne krwawienie miesięczne); Idź do lekarza, jeśli masz przewlekłe objawy, takie jak kaszel , uporczywą chrypkę, zaburzenia rytmu wypróżnienia i trudności z oddawaniem moczu, niewyjaśnioną utratę masy ciała.

BADANIA PROFILAKTYCZNE Kobiety po 25. roku życia powinny uczestniczyć w badaniach przesiewowych w kierunku raka szyjki macicy. Kobiety po 50. roku życia powinny uczestniczyć w badaniach przesiewowych w kierunku raka piersi. Kobiety i mężczyźni po 50. roku życia powinni uczestniczyć w badaniach przesiewowych w kierunku raka jelita grubego. Następujące programy badań przesiewowych powinny być ogólnie dostępne: 1. Badanie mammograficzne w kierunku raka piersi u kobiet, które ukończyły 50. rok życia, wykonywane co 3 lata (w Polsce planuje się wykonywanie przesiewowej mammografii co 2 lata). 2. Badanie na obecność krwi utajonej w kale w kierunku raka jelita grubego, wykonywane co 2 lata uosób po 50. roku życia. 3. Badanie wkierunku raka szyjki macicy na podstawie oceny wymazu zszyjki macicy uko-biet po 25. roku życia, wykonywane co 3-5 lat.

RAK SZYJKI MACICY najczęściej chorują kobiety, które przez wiele lat nie poddawały się badaniom cytologicznym. Tymczasem, gdyby każdej kobiecie choć raz w życiu wykonano takie badanie, ryzyko śmierci z powodu raka szyjki macicy obniżyłoby się o 40% ! Co więcej - udowodniono, że ryzyko tego nowotworu u kobiet 50-letnich, które regularnie wykonywały badania cytologiczne, jest bardzo niskie. Każda kobieta powinna mieć świadomość, że badanie cytologiczne może jej uratować życie! dr Guzikowski. Proces nowotworowy postępuje powoli, dlatego regularne badania cytologiczne dają szansę na wykrycie raka we wczesnym stadium rozwoju, kiedy jeszcze można całkowicie go wyleczyć. RAK PIERSI najczęstszy nowotwór rozpoznawany u kobiet (ok.15 tys. nowych zachorowań rocznie i ok. 5 tys. zgonów rocznie w Polsce). Tymczasem wczesne wykrycie choroby to duża szansa wyzdrowienia. I tutaj niezwykle pomocne są badania przesiewowe u kobiet powyżej 50. roku życia. Statystyki dowodzą, że wśród kobiet poddawanych mammograficznym badaniom przesiewowym spadek umieralności wynosi ponad 30 proc. Ważna aby kobiet miały świadomość zagrożenia rakiem i regularnie kontrolowały własne piersi i poddawały się okresowej kontroli mammograficznej w celu ewentualnego, wczesnego wykrywania choroby nowotworowej, 

CHEMOPREWENCJA Stosowanie naturalnych lub farmakologicznych substancji w celu zahamowania odwrócenia lub opóźnienia procesu kancerogenezy. Do czynników chemoprewencyjnych należy dziś szereg rożnych związków. Część z nich należy do grupy uznanych i stosowanych leków, jak np. tamoxifen, część stanowi jedynie zalecenia dietetyczne, np. spożywanie zielonej herbaty. Związki te hamują proces nowotworzenia na rożnych etapach za pośrednictwem rożnych mechanizmów. Do czynników chemoprewencyjnych należą: β-karoten Witaminy A, C i E Selen Błonnik Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NSLPZ) m.in.kwas acetylosalicylowy.

BŁONNIK POKARMOWY Istnieją silne dowody na istnienie ochronnego działania błonnika w stosunku do raka jelita grubego. Najlepsze źródła błonnika pokarmowego w grupie warzyw i owoców to: -bób, owoce jagodowe, zielony groszek, jabłka, buraki, agrest, rzepa, porzeczki, warzywa kapustne , owoce cytrusowe. Najlepsze źródła błonnika pokarmowego w grupie produktów zbożowych to: -mąki i pieczywo razowe, -kasze gruboziarniste, -otręby. Bardzo dobrym źródłem błonnika są suche nasiona strączkowe. Głównym źródłem błonnika w naszej diecie są więc przetwory zbożowe, które dostarczają około 65% ogólnie spożywanej ilości tego składnika, następne w kolejności są warzywa łącznie ze strączkowymi ( około 20%) a także owoce (ok. 13%).

ZASADY W PROFILAKTYCE NOWOTWOROWEJ Podsumowując, dieta z niewielkim udziałem mięsa i tłuszczów zwierzęcych, ograniczająca spożycie soli, cukru, bogata w produkty zbożowe, warzywa i owoce (dokładnie umyte), olej i oliwę z oliwek, może uchronić cię przed nowotworem. Wraz ze zmianą stylu życia, a przede wszystkich ze zwiększeniem czasu poświęconego na aktywność fizyczną oraz rzuceniem palenia, oraz poprzez regularne badania profilaktyczne zwiększysz swoje szanse na długie i zdrowie życie.

Opracowane wg: Europejskiego kodeksu walki z rakiem (2003) polskie wydanie pod redakcją prof. dr. hab. n. med. Witolda Zatońskiego Dziękuję za uwagę