Prawo ochrony konsumentów Wykład 2

Pojęcie konsumenta Prawo polskie zawiera liczne definicje konsumenta. Niektóre z ustaw wprowadzają własne określenia, inne odwołują się do tych zawartych w istniejących aktach prawnych. Pojęcie konsumenta nie zostało również ściśle zdefiniowane w prawie Unii Europejskiej. Termin „konsument” jest rozumiany niejednolicie, a analiza jego poszczególnych normatywnych definicji, często różnorodnych i niespójnych, wywołuje sporo wątpliwości.

Pojęcie konsumenta prawo polskie Ustawodawca w wielu sytuacjach stawia bowiem konsumenta w pozycji uprzywilejowanej, przewidując dla niego liczne instrumenty ochrony prawnej. Niewątpliwie powodem tej ochrony jest potencjalna nierówność uczestników obrotu cywilnoprawnego, tj. silniejszych ekonomicznie i organizacyjnie profesjonalistów (przedsiębiorców) i podmiotów strukturalnie słabszych, dysponujących znacznie mniejszym zakresem informacji (konsumentów). Taki stan wymaga zapewnienia konsumentowi rzeczywistej równości w relacjach z przedsiębiorcą, na co wskazuje już treść art. 76 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, nakładającego na władze publiczne obowiązek ochrony konsumentów, m.in. przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi.

Pojęcie konsumenta prawo polskie W polskim Kodeksie cywilnym definicja konsumenta pojawiła się po raz pierwszy w brzmieniu nadanym ustawą z 2.3.2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Zgodnie z treścią przepisu art. 384 § 3 ustawy Kodeks cywilny, za konsumenta uważało się osobę, która zawiera umowę z przedsiębiorcą w celu bezpośrednio niezwiązanym z działalnością gospodarczą. Ustawą z 14.2.2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw uchylono powyższy przepis i wprowadzono do Części Ogólnej Kodeksu cywilnego art. 221 konstruujący nową definicję konsumenta. Intencją ustawodawcy było sformułowanie definicji ogólnej, mającej znaczenie dla całego prawa cywilnego. Jest to zatem podstawowe i najczęściej stosowane określenie konsumenta w prawie polskim, do którego odwołuje się wiele ustaw szczególnych.

Pojęcie konsumenta prawo polskie W myśl przepisu art. 221 KC: „Za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową”

Pojęcie konsumenta prawo polskie Status konsumenta został jednoznacznie powiązany wyłącznie z osobą fizyczną, co eliminuje z zakresu tego pojęcia osoby prawne (art. 33 KC) oraz tzw. ułomne osoby prawne (art. 331 KC), w tym nawet takie, które przedsiębiorcami nie są. Prawo UE, choć istotnie ogranicza pojęcie konsumenta do osób fizycznych, nie wyklucza jednak przyznania ochrony także osobom prawnym, na mocy przepisów prawa krajowego. Tak też przyjmuje orzecznictwo większości państw członkowskich. W kontekście rozwoju unijnego prawa konsumenckiego wskazuje się również na potrzebę wyróżnienia w ramach prawa cywilnego stosunków dokonywanych między podmiotami nierównorzędnymi, bez względu na ich status formalny (osoby fizyczne, osoby prawne)

Pojęcie konsumenta prawo polskie W nowym ujęciu kodeksowej definicji konsumenta stosunek umowny, który nawiązywał on z przedsiębiorcą, został zastąpiony szerszym pojęciem czynności prawnej. Zabieg ten umożliwia przypisanie osobie fizycznej statusu konsumenta, zarówno gdy zawiera ona umowę, jak i wtedy, gdy dokonuje jednostronnej czynności prawnej. Usuwa to wątpliwości co do utraty przymiotu konsumenta przy odstąpieniu od umowy czy udzieleniu w związku z nią pełnomocnictwa. Jednocześnie, umożliwia jednak uznanie za konsumenta np. osobę fizyczną sporządzającą testament.

Pojęcie konsumenta prawo polskie Z brzmienia art. 221 KC wynika, że konsumentem można być wyłącznie w zakresie czynności prawnych niezwiązanych bezpośrednio z własną działalnością gospodarczą lub zawodową. Jeżeli osoba fizyczna nie prowadzi takowej działalności, nietrudno rozpoznać w niej konsumenta. Co ważne, status ten powinien być oceniany w chwili dokonania czynności prawnej. Zatem późniejsze zaprzestanie prowadzenia działalności gospodarczej pozostaje bez znaczenia.

Pojęcie konsumenta prawo polskie Sprawa komplikuje się, gdy działalność gospodarcza lub zawodowa jest prowadzona. Sam taki fakt o niczym bowiem nie przesądza. Decyduje brak bezpośredniego związku danej czynności z własną działalnością gospodarczą lub zawodową. Doniosłą rolę odgrywa tu kryterium bezpośredniego związku. Ustalenie charakteru tego związku, czyli przesądzenie, czy osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą jest konsumentem w zakresie dokonywanej konkretnej czynności prawnej, nie jest łatwe. Pomocne może okazać się badanie, czy dokonywana czynność jest typowa ze względu na rodzaj prowadzonej przez daną osobę działalności, na co może wskazywać choćby wpis w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej.

Pojęcie konsumenta prawo polskie W nowej kodeksowej definicji konsumenta pominięto określenie drugiej strony stosunku prawnego, z którą lub w stosunku do której konsument dokonuje czynności prawnej. Przepis uchylonego art. 384 § 3 KC przyznawał status konsumenta tylko temu, kto zawierał umowę z przedsiębiorcą.

Pojęcie konsumenta prawo polskie Literalne odczytanie art. 221KC może zatem prowadzić do uznania, że drugą stroną stosunku prawnego może być każdy podmiot prawa cywilnego (konsument, przedsiębiorca, a także podmiot niebędący ani konsumentem, ani przedsiębiorcą). Celem kodeksowej definicji konsumenta jest jednak wyodrębnienie podmiotów, które odznaczają się strukturalną słabością w stosunkach z profesjonalnymi uczestnikami gry rynkowej. Ochrona interesów konsumenta jest bowiem zbędna w relacjach z podmiotami równorzędnymi. Wyrażono także pogląd, że pominięcie w art. 221 KC określenia drugiej strony stosunku prawnego nie ma praktycznego znaczenia, bowiem i tak poszczególne przepisy ochronne przesądzają o zastosowaniu ich wyłącznie w relacjach konsument–przedsiębiorca.

Pojęcie konsumenta prawo polskie Omówiona definicja konsumenta, zawarta w Części Ogólnej Kodeksu cywilnego, ma znaczenie dla całego systemu prawa polskiego. Do kodeksowego określenia konsumenta odsyła wiele innych aktów prawnych, w tym m.in. ustawa z 21.3.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów, ustawa z 23.8.2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym czy ustawa z 16.9.2011 r. o timeshare.

Pojęcie konsumenta prawo polskie Znajdziemy również ustawy, w tym regulujące stosunki cywilnoprawne, gdzie występują odrębne definicje konsumenta, stosowane wyłącznie na gruncie danego aktu. Wśród rzeczonych definicji wyróżnia się zarówno takie, które przewidują szersze, jak i węższe ujęcie konsumenta. Część aktów prawnych zaliczanych do prawa konsumenckiego, wskazując, którym podmiotom i w odniesieniu do jakich czynności przysługuje ochrona, nie posługuje się terminem „konsument”, zastępując go kategorią równoważną kategorii konsumenta, tj. określeniami „nabywca” czy „klient”.

Pojęcie konsumenta prawo polskie Wśród aktów prawnych przewidujących wąskie ujęcie pojęcia „konsument” wskazać można m.in. ustawę z 27.7.2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego. Zgodnie z treścią jej art. 1 ust. 1, „Ustawę stosuje się do sprzedaży rzeczy ruchomej osobie fizycznej, która nabywa tę rzecz w celu niezwiązanym z działalnością zawodową lub gospodarczą”.

Pojęcie konsumenta prawo polskie najszerszą definicję podmiotu chronionego przewiduje ustawa z 29.8.1997 r. o usługach turystycznych. Zgodnie z przepisem art. 3 pkt 11, klientem jest osoba, która zamierza zawrzeć lub zawarła umowę o świadczenie usług turystycznych na swoją rzecz lub za rzecz innej osoby, a zawarcie tej umowy nie stanowi przedmiotu jej działalności gospodarczej, jak i osoba, na rzecz której umowa została zawarta, a także osoba, której przekazano prawo do korzystania z usług turystycznych objętych uprzednio zawartą umową.

Pojęcie konsumenta prawo polskie w prawie polskim termin „konsument” zazwyczaj definiowany jest przez odwołanie do faktu dokonywania czynności prawnej bądź przez jej określenie jako umowy, bądź też przez wskazanie jej rodzaju. Jednak już w orzecznictwie sądowym można zauważyć przejawy szerszej wykładni pojęcia konsumenta, obejmującej również osoby fizyczne, które dopiero przejawiają zamiar dokonania czynności prawnej, np. potencjalnego nabywcy.

Pojęcie konsumenta prawo europejskie Samo pojęcie konsumenta nie zostało zdefiniowane w prawie pierwotnym Unii Europejskiej, choć jako takie w wielu regulacjach Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) występuje. Większość dyrektyw zaliczanych do prawa konsumenckiego zawiera już jednak definicję konsumenta – jako osoby fizycznej dokonującej czynności o charakterze nieprofesjonalnym. Mimo obowiązywania zasady, że pojęcia występujące w konkretnym przepisie prawa unijnego powinny być interpretowane autonomicznie i jednolicie, dopiero od kilku lat dostrzegalna jest tendencja do ujednolicenia definicji konsumenta.

Pojęcie konsumenta prawo europejskie Dyrektywy konsumenckie możemy podzielić na trzy grupy: dyrektywy definiujące pojęcie konsumenta w wąski sposób (najczęściej związane z umowami konsumenckimi), dyrektywy obejmujące ochroną również inne podmioty (np. usługobiorców usług finansowych) oraz dyrektywy, które jakkolwiek mają na celu ochronę konsumentów, to nie zawierają definicji tego pojęcia

Pojęcie konsumenta prawo europejskie W ramach pierwszej grupy należy wskazać na postanowienia dyrektywy 2011/83/UE w sprawie praw konsumentów, która 13.6.2014 r. uchyliła dyrektywy dotyczące umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa (dyrektywa 85/577/EWG) oraz umów zawieranych na odległość (dyrektywa 97/7/WE). W art. 2 pkt 1 przyjęto, iż „konsument oznacza każdą osobę fizyczną, która w umowach objętych niniejszą dyrektywą działa w celach niezwiązanych z działalnością handlową, gospodarczą, rzemieślniczą ani wykonywaniem wolnego zawodu”.

Pojęcie konsumenta-prawo europejskie Podobnie określa konsumenta również dyrektywa 2008/122/WE dotycząca umów typu timeshare. W art. 2 ust. 1 lit. f stanowi ona, że „konsument oznacza osobę fizyczną, która działa w celu niezwiązanym z jej działalnością handlową, gospodarczą, rzemieślniczą lub wolnym zawodem”. Podobnie art. 1 ust. 2 lit. a dyrektywy 99/44/WE w sprawie niektórych aspektów sprzedaży towarów konsumpcyjnych określa, iż „konsument oznacza każdą osobę fizyczną, która w umowach objętych niniejszą dyrektywą działa w celach niezwiązanych z handlem, przedsiębiorstwem lub zawodem”. Dyrektywa 93/13/EWG w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich w art. 2 lit. b przyjmuje zaś, że „konsument oznacza każdą osobę fizyczną, która w umowach objętych niniejszą dyrektywą działa w celach niezwiązanych z handlem, przedsiębiorstwem lub zawodem”.

Pojęcie konsumenta-prawo europejskie Najszersza definicja pojęcia „konsument” zawarta jest w dyrektywie 90/314/EWG w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek. W myśl art. 2 pkt 4 „konsument oznacza każdego, kto nabywa imprezę turystyczną lub wyraża zgodę na jej nabycie (»główny kontrahent«) lub osobę, w imieniu której główny kontrahent wyraża zgodę na nabycie imprezy (»inni beneficjenci«), bądź osobę, na którą główny kontrahent lub którykolwiek z innych beneficjentów przenosi prawo do udziału w imprezie (»cesjonariusz«). Zatem konsumentem w rozumieniu tej dyrektywy może być nie tylko osoba fizyczna, lecz także inny podmiot prawa (osoba prawna czy tzw. ułomna osoba prawna), np. pracodawca, który zawiera z przedsiębiorcą turystycznym umowę o imprezę turystyczną, z której będą korzystali jego pracownicy.

Pojęcie konsumenta-prawo europejskie W tej grupie można wskazać również na dyrektywę 2002/65/WE dotyczącą sprzedaży konsumentom usług finansowych na odległość, gdzie w art. 2 lit. d określono, że „»konsument« oznacza każdą osobę fizyczną, która w ramach umów zawieranych na odległość objętych niniejszą dyrektywą działa w celach niezwiązanych z działalnością gospodarczą, przedsiębiorstwem lub zawodem”. Do dyrektyw niezawierających zaś w ogóle definicji konsumenta zalicza się m.in. dyrektywę 2006/114/WE dotyczącą reklamy wprowadzającej w błąd i reklamy porównawczej

Pojęcie konsumenta-prawo europejskie W przeciwieństwie do polskiej definicji konsumenta zawartej w Kodeksie cywilnym, unijne określenia definiują konsumenta poprzez pojęcie działania, a nie dokonywania czynności prawnych. Następuje w ten sposób objęcie ochroną także podmiotu w stadium przedkontraktowym, w którym nie dokonuje on jeszcze czynności prawnej, i to bez względu na to, czy jej dokona. Na gruncie prawa polskiego orzecznictwo zdaje się również w ten sam sposób zakreślać krąg podmiotów objętych ochroną poszczególnych regulacji ustawowych. Rozszerzenie pojęcia czynności prawnej (którym posługuje się polski ustawodawca definiując konsumenta) i objęcie jego zakresem wszelkich działań „potencjalnego konsumenta” następuje w drodze prounijnej wykładni przepisów prawa krajowego, tj. zgodnie z celem i duchem implementowanej dyrektywy.

Pojęcie konsumenta-prawo europejskie Warto również zauważyć, że unijne definicje konsumenta nie uzależniają jego statusu od pozostawania w relacji z przedsiębiorcą. Z tekstu np. dyrektyw 93/13/EWG i 2002/65/WE wynika nawet, że kontrahentem konsumenta może być także podmiot publiczny. Tę tendencję potwierdza art. 2 ust. 2 dyrektywy 2011/83/UE w sprawie praw konsumentów. Również na gruncie prawa polskiego dopuszczalne byłoby w ramach wykładni funkcjonalnej zakwalifikowanie określonego podmiotu do kategorii konsumentów, mimo że nie jest on stroną umowy z profesjonalistą. Takie elastyczne podejście wydaje się możliwe zwłaszcza na gruncie ustaw, które same nie tworzą definicji konsumenta, lecz odsyłają do Kodeksu cywilnego, np. ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów, której działanie przejawia się nie tylko w sferze prawa prywatnego, lecz także na gruncie prawa publicznego.

Pojęcie przeciętnego konsumenta Analizując pojęcie konsumenta zarówno na gruncie prawa krajowego jak i ustawodawstwa Unii Europejskiej, należy pamiętać, iż wskazywane wcześniej przepisy nie określają wzorca cech osobowych konsumenta, takich jak wymagany zakres wiedzy i doświadczenia w obrocie czy stopień rozsądku i krytycyzmu wobec otrzymywanych informacji handlowych. W prawie unijnym, głównie w wyniku działalności orzeczniczej Trybunału Sprawiedliwości, od wielu lat kształtowany jest jednak model konsumenta – wzorcowego podmiotu, do którego adresowane są regulacje prawa unijnego. Jest to wzorzec konsumenta ostrożnego i rozważnego (ang. reasonably circumspect consumer), korzystającego z adresowanych do niego informacji

Pojęcie przeciętnego konsumenta Odpowiadając na pytanie o definicję wzorca europejskiego konsumenta należy pamiętać, że Trybunał posługuje się wieloma cechami go wyróżniającymi. I tak przeciętny konsument jest: należycie poinformowany, świadomy, rozsądny, uważny, ostrożny, krytyczny, spostrzegawczy i samodzielny, a także dostatecznie wyedukowany i podejrzliwy. To konsument poszukujący i korzystający z kierowanych do niego informacji. Genezą takiego modelu jest oparcie całej europejskiej koncepcji ochrony konsumenta na umożliwieniu wolnego i swobodnego działania konsumentów poprzez zwiększenie ich wiedzy i informacji (priorytet edukacji i informacji konsumentów). Konsumenci mają zatem prawo do wolnego wyboru i właściwej informacji.

Pojęcie przeciętnego konsumenta Zwieńczeniem wysiłków Trybunału Sprawiedliwości dla stworzenia jednolitego modelu konsumenta jest dyrektywa 2005/29/WE o nieuczciwych praktykach handlowych. Znamienne jednak, że pomimo początkowych projektów zdefiniowania przeciętnego konsumenta w treści tego aktu prawnego, ostatecznie nie zdecydowano się na taki krok. Określenie cech modelowego konsumenta zamieszczono jedynie w pkt 18 i 19 preambuły dyrektywy 2005/29/WE, nie w postaci legalnej definicji, ale jako punkt odniesienia przy dokonywaniu oceny nieuczciwości praktyk rynkowych. Powodem takiego zabiegu było zapobieżenie usztywnieniu regulacji prawnej, co w konsekwencji utrudniałoby dalszy rozwój pojęcia przeciętnego konsumenta w drodze orzecznictwa TS.

Pojęcie przeciętnego konsumenta Art. 2 pkt 8 ustawy o nieuczciwych praktykach rynkowych: przeciętny konsument - rozumie się przez to konsumenta, który jest dostatecznie dobrze poinformowany, uważny i ostrożny; oceny dokonuje się z uwzględnieniem czynników społecznych, kulturowych, językowych i przynależności danego konsumenta do szczególnej grupy konsumentów, przez którą rozumie się dającą się jednoznacznie zidentyfikować grupę konsumentów, szczególnie podatną na oddziaływanie praktyki rynkowej lub na produkt, którego praktyka rynkowa dotyczy, ze względu na szczególne cechy, takie jak wiek, niepełnosprawność fizyczna lub umysłowa;