Projekt opracowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi „Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie.” Projekt opracowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 - Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi Młodzi rolnicy w gospodarstwach rodzinnych Unii Europejskiej Young farmers in family farms of European Union Józef Kania Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, IE-S, Zakład Rozwoju Obszarów Wiejskich i Doradztwa Kraków, 4 lipca 2014 r.

PLAN PREZENTACJI Wstęp Cel pracy Gospodarstwa rodzinne w UE Młodzi rolnicy w UE Wsparcie młodych rolników w ramach WPR Podsumowanie

Motto „Rolnictwo to nie tylko rośliny uprawne, zwierzęta hodowlane i użytki rolne! To przede wszystkim ludzie – rolnicy, młodzi i starsi, postrzegani wraz z rodziną, a nawet całą społecznością lokalną”

WSTĘP Wspólna Polityka Rolna UE stawia na przedsiębiorczość i innowacyjność w rolnictwie. Młodzi rolnicy są tego żywym dowodem. Gospodarstwa prowadzone przez młodych rolników (poniżej 35 lat) reprezentują ca 9% powierzchni gruntów rolnych i 9% wartości produkcji standardowej w UE*. * dane statystyczne Eurostat

Cel opracowania Analiza i ocena gospodarstw rodzinnych prowadzonych przez młodych rolników w przekroju krajów członkowskich UE na podstawie danych statystycznych EUROSTAT. 5

GOSPODARSTWO RODZINNE Są one dominującą forma gospodarowania w rolnictwie Unii Europejskiej. 77,5% nakładów pracy to praca właścicieli gospodarstw i członków ich rodzin. Gospodarstwa rodzinne są przedmiotem specjalnej uwagi Organizacji Narodów Zjednoczonych, która ogłosiła rok 2014 Międzynarodowym Rokiem Gospodarstwa Rodzinnego.

GOSPODARSTWO RODZINNE W UE Koncepcja gospodarstwa rodzinnego obejmuje gospodarstwa o różnych: typach gospodarowania, powierzchni, rozmiarach produkcji, z pełnym i niepełnym zatrudnieniem ich właścicieli, z dodatkowymi działalnościami i bez dodatkowych działalności pozarolniczych.

GOSPODARSTWO RODZINNE W UE cd. Niektóre z nich to: wyspecjalizowane gospodarstwa towarowe, gospodarstwa niskotowarowe prowadzące produkcję głównie na własne potrzeby, gospodarstwa hobbistyczne, należące do rodzin, których główne dochody pochodzą spoza gospodarstwa.

LICZBA GOSPODARSTW W UE-27 Liczba gospodarstw: 12 mln Pow. UR: 172 mln ha (40,3% obszaru UE) Gospod. bardzo małe < 2 ha – 5,6 mln (46,9%) – 2,0% użytków rolnych Gospod. bardzo duże > 100 ha – 360 tys. (2,7%) – 50,0% użytków rolnych

Rycina 1. Struktura obszarowa gospodarstw rolnych w UE-27 (12 014,78 tys. = 100.0%), 2010 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat

W KTÓRYCH KRAJACH UE MAMY NAJWIĘCEJ GOSPODARSTW? Rumunia - (3,9 mln) 32,1% Włochy - (1,6 mln) 13,5% Polska - (1,5 mln) 12,5% Hiszpania - (1,0 mln) 8,2% Grecja - (0,7 mln) 6,0%

Rycina 2. Liczba gospodarstw rolnych w poszczególnych krajach (w tys Rycina 2. Liczba gospodarstw rolnych w poszczególnych krajach (w tys.) oraz ich udział procentowy w ogólnej liczbie gospodarstw UE-27, 2010 r. 3 859.0 (32.1%) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat

Rycina 3. Średnia powierzchnia gospodarstw w krajach UE-27 w ha użytków rolnych, 2010 r. EU-27 - 14.52 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat

TRENDY W OKRESIE 2003-2010 Spadek liczby gospodarstw w krajach członkowskich UE (z wyjątkiem Malty i Szwecji) Największy spadek: Estonia – 46,6% Bułgaria – 44,2% Łotwa – 34,4% Polska – 30,7% Wzrost średniej powierzchni gospodarstw dla całej UE (+20%): 2003 – 12,0 ha 2010 – 14,4 ha

STRUKTURA OBSZAROWA GOSPODARSTW (UE-27) Największy udział b. małych gospodarstw (poniżej 2 ha): Malta – 88,8% Bułgaria – 83,1% Węgry – 79,0% Cypr – 75,2% Rumunia – 74,3% ... Polska – 23,6% (12 m) UE-27 – 46,9% UE-15 – 33,1% UE-12 – 57,6%

STRUKTURA OBSZAROWA GOSPODARSTW W UE-27 Największy udział b. dużych gospodarstw (pow. 20 ha): Luksemburg – 65,2% W. Brytania – 60,7% Irlandia – 57,7% Finlandia – 57,0% Dania – 55,1% Francja – 54,3% Niemcy – 54,0% Polska – 8,1% (19 m) UE-27 – 12,4% UE-15 – 23,4% UE-12 – 3,9%

ZATRUDNIENIE W ROLNICTWIE UE-27 77,5% nakładów pracy – to praca właścicieli gospodarstw i członków ich rodzin Polska Irlandia ponad 90% Malta Pracownicy najemni: Czechy – 74,6% Słowacja – 68,4% Francja – 45,1% W rolnictwie pracuje regularnie 25,5 mln osób, w tym 23,5 mln to właściciele gospodarstw i członków ich rodzin. Osoby w pełni zatrudnione (przeliczeniowo): 9,8 mln osób – 5,7 j. pełn./100 ha

ZATRUDNIENIE W ROLNICTWIE UE-27 Najwyższe zatrudnienie w j. pełn./100 ha Malta – 34,8 Cypr – 21,9 Grecja 17,3 Rumunia – 16,1 Polska – 15,3 UE-27 – 5,7 j. pełn./100 ha Najniższe zatrudnienie w j. pełn./100 ha W. Brytania – 1,8 Szwecja – 2,1 Dania – 2,1 Irlandia – 2,9 Luksemburg – 3,0

LICZBA I STRUKTURA WIEKOWA ROLNIKÓW PONIŻEJ 35 LAT UE-27 – 7,5% (901 tys.) UE-15 – 5,9% UE-12 – 8,8% Największy odsetek: Polska – 14,7% Czechy – 11,7% Austria – 10,7% Najniższy odsetek: Portugalia – 2,6% Cypr – 2,6% Holandia – 3,6%

ZMIANY W LICZBIE GOSPODARSTW PROWADZONYCH PRZEZ MŁODYCH ROLNIKÓW W UE-27 w okresie 2003-2010 Wzrost: Polska Bułgaria Węgry Czechy Słowacja Słowenia Włochy UE-27 – bez zmian UE-15 – spadek UE-12 – wzrost Spadek (ca 40%) Cypr Holandia Irlandia Belgia Niemcy

Rycina 4. Ranking krajów UE-27 wg procentowego udziału młodych rolników w ogólnej liczbie gospodarstw (w %), 2010 r. % Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat

STRUKTURA WIEKOWA ROLNIKÓW POW. 65 LAT UE-27 – 29,6 UE-15 – 29,0 UE-12 – 30,1 Największy odsetek Portugalia – 46,5% Rumunia – 37,9% Bułgaria – 37,3% Włochy – 37,2% Litwa – 34,7% Najniższy odsetek Niemcy – 5,3% Austria – 8,2% Polska – 8,4% Finlandia – 9,6% Francja – 12,0%

% Rycina 5. Ranking krajów UE-27 według wskaźnika struktury wiekowej w rolnictwie (liczba rolników poniżej 35 lat / liczba rolników powyżej 55 lat), 2010 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat

EFEKTY GOSPODARSTW PROWADZONYCH PRZEZ MŁODYCH ROLNIKÓW wartość produkcji standardowej – wyższa o 40% od średniej dla UE-27 średnia powierzchnia UR – wyższa o 37% zasoby pracy – wyższe o 26% Młodzi rolnicy są lepiej wykształceni. Słabością młodych rolników jest ich brak dostępu do zasobów ziemi rolniczej: prawie 70% z nich pracuje w gospodarstwach mniejszych, niż 10 ha.

WSPARCIE MŁODYCH ROLNIKÓW W UE-27 Działanie 112 Ułatwianie startu młodym rolnikom” Podst. prawna: Art. 22 Rozp. nr 1698/2005/EC oraz Art. 13 i 14, Annex II, punkt 5.3.1.1.2 Rozp. (EC) Nr 1974/2006 Wsparcie podejmowania działalności przez młodych rolników udziela się osobom, które: którzy maja mniej niż 40 lat oraz podejmują po raz pierwszy działalność w gospodarstwie rolnym jako kierujący gospodarstwem; posiadają odpowiednie umiejętności i kwalifikacje zawodowe; przedkładają plan biznesu dotyczący rozwoju ich działalności rolniczej.

WSPARCIE MŁODYCH ROLNIKÓW W UE-27 Wsparcie może być udzielane w formie pojedynczej premii do maksymalnej wysokości 40 000 Euro lub w formie dotowania odsetek, którego skapitalizowana wartość również nie może przekraczać 40 000 Euro.

WYSOKOŚĆ WSPARCIA DLA MŁODYCH ROLNIKÓW W KRAJACH UE-27 W EURO Litwa – 12 500 Estonia – 15 000 Grecja – 15 000 Bułgaria – do 15 000 Luksemburg – 25 000 Szwecja – 27 800 Dania, Cypr – od 25 000 do 40 000 pozostałe kraje – do 40 000 Polska: 12 500 (50 tys. zł) (2004-2006) 18 750 (75 tys. zł) (2008-2011) 25 000 (100 tys. zł) (2014)

LICZBA MŁODYCH ROLNIKÓW OBJĘTYCH WSPARCIEM W WYBRANYCH KRAJACH UE-27 % środków w PROW 2007-2013 Polska 23 160 + ca 7 000 w 2014 r. 2,9 Rumunia 12 000 2,9 Bułgaria 4 096 2,3 Finlandia 3 100 4,3 Węgry 2 600 1,2 Czechy 1 500 1,3 Słowenia 1 200 2,2

Liczba wydanych decyzji i wartość zrealizowanych płatności w ramach dział. 112 „Ułatwianie...” PROW 2007-2013 w Polsce wg województw, stan na 30.04.2014 r.ARiMR Lp. Województwo Liczba wydanych decyzji za lata 2008, 2009, 2010 i 2011 Wartość zrealizowanych płatności w mln zł 1 Dolnośląskie 732 50,85 2 Kujawsko-pomorskie 2 130 144,85 3 Lubelskie 2 807 192,75 4 Lubuskie 363 25,70 5 Łódzkie 1 884 127,90 6 Małopolskie 571 40,83 7 Mazowieckie 3 824 259,27 8 Opolskie 611 43,05 9 Podkarpackie 651 43,38 10 Podlaskie 1 992 135,92 11 Pomorskie 920 64,00 12 Śląskie 480 33,60 13 Świętokrzyskie 963 66,85 14 Warmińsko-mazurskie 1 126 79,10 15 Wielkopolskie 3 459 238,13 16 Zachodniopomorskie 647 46,82 RAZEM: 23 160 1 595,00 – X = 68 868 (średnia wysokość wsparcia) Premie te trafiły głównie do młodych rolników, tj. w wieku 18-25 lat (68%).

PODSUMOWANIE Co czeka europejskie rolnictwo w ciągu najbliższych 20 lat? Czy będzie ono zdominowane przez niewielka liczbę dużych gospodarstw towarowych, wysoce zmechanizowanych i prowadzonych przez rolników w starszym wieku? Niezależnie od trendów, jakie zostały wcześniej zarysowane, scenariusz zawarty w tym pytaniu wydaje się być mało prawdopodobny.

PODSUMOWANIE Po pierwsze, rolnictwo europejskie nie jest jednolite. Charakteryzuje się bardzo zróżnicowaną strukturą obszarową, metodami produkcji i wykorzystaniem ziemi, co stanowi duży atut sektora rolniczego 27 krajów UE różniących się wielkością, warunkami klimatycznymi i topograficznymi oraz społeczno-ekonomicznym środowiskiem. Dlatego więc pomimo zaobserwowanych podobnych tendencji efekty tych zmian w praktyce gospodarczej mogą być bardzo różne, np. 10% wzrost powierzchni średniego gospodarstwa rolniczego na Malcie spowoduje realny przyrost powierzchni o 0,10 ha, podczas gdy np. w Czechach to będzie 9,1 ha.

PODSUMOWANIE Po drugie, istnieją przesłanki by wierzyć, że przedstawione trendy nie będą trwały wiecznie. Nawet w USA, gdzie zmiany obszarowe gospodarstw zaszły dalej, niż w UE (średnia powierzchnia gospodarstwa w USA wynosi 167 ha wobec 14,15 ha w UE), wciąż bardzo znaczna liczba gospodarstw pozostaje w niższych grupach obszarowych.

PODSUMOWANIE Po trzecie, polityka interwencyjna UE i polityki narodowe krajów członkowskich nakierowane są na wspieranie dywersyfikacji gospodarstw i zróżnicowanego ich rozwoju w celu utrzymania żywotności ekonomicznej oraz jakości życia na obszarach wiejskich. Z pewnością zmiany strukturalne będą kontynuowane, stąd dostępne instrumenty WPR muszą zapewnić równowagę w rozwoju gospodarczym, społecznym i środowiskowym obszarów wiejskich.

PODSUMOWANIE Po czwarte, zaprezentowane wskaźniki statystyczne dotyczące młodych rolników powinny skłaniać UE do kontynuacji ich wsparcia w ramach WPR przy podejmowaniu działalności rolniczej.

Bardzo dziękuję za uwagę dr hab. inż. Józef Kania, prof. UR Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie Instytut Ekonomiczno-Społeczny Zakład Rozwoju Obszarów Wiejskich i Doradztwa