dr hab. Marcin Miłkowski, prof. IFiS PAN

Plan wykładu  Instrumentalizm a intencjonalność  Systemy intencjonalne i ich hierarchia  Od instrumentalizmu do „łagodnego realizmu”

Instrumentalizm  Instrumentalizm = def. stanowisko, zgodnie z którym obiekty teoretyczne w nauce są jedynie użyteczne w przewidywaniu, wyjaśnianiu lub opisywaniu zjawisk obserwowalnych.  Przydatność – wbrew realizmowi – nie musi oznaczać, że te obiekty są realne.

Spór o realizm naukowy  Argument za realizmem z cudów:  Współczesna nauka jest tak skuteczna praktycznie (w technice), że jej skuteczność można wytłumaczyć wyłącznie jej prawdziwością. W przeciwnym razie jej systematyczna skuteczność byłaby cudem.  Replika:  Ale skutecznie działać można też na podstawie fałszywych przesłanek. Nadmierny optymizm prowadzi do lepszych efektów, choć jest fałszywy.

Spór o realizm naukowy  Argument za antyrealizmem z pesymistycznej indukcji:  Większość starych teorii naukowych odrzuciliśmy, bo okazały się fałszami. Dziś nie wierzymy w eter, skład materii z pięciu żywiołów, flogiston, cieplik, siłę życiową… A więc i dzisiejsza nauka okaże się fałszywa (na mocy indukcji).

Spór o realizm naukowy  Nancy Cartwright: teorie fizyczne są dosłownie fałszywe, bo są idealizacjami. Nie ma gazu doskonałego, nie ma ciała doskonale czarnego itd.

Spór o realizm naukowy  Michael Strevens, Leszek Nowak: idealizacje mają założenia idealizacyjne, które są fałszywe, ale dlatego, że opisują istotę zjawisk bez czynników zakłócających.

Instrumentalne podejście do intencjonalności  Intencjonalne jest to, co opłaca się opisywać, przewidywać i wyjaśniać jako intencjonalne, czyli mające myśli, przekonania, pragnienia, odnoszące się do czegoś.  Niekoniecznie oznacza to, że to rzeczywiście jest intencjonalne!

Systemy intencjonalne  Systemy intencjonalne to takie, którym instrumentalnie przypisujemy stany intencjonalne, bo to się nam opłaca (Dennett, 1970).  Nie opłaca się tak opisywać krzesła, bo nie mamy żadnych nowych przewidywań; to jest jałowe.  Ale warto opisywać tak ludzi, komputery grające w szachy i Matkę Naturę.

Koncepcja nastawień  Opisując świat, można przyjąć różne nastawienia:  intencjonalne – gdy opisujemy stany intencjonalne;  konstrukcyjne (funkcjonalne) – gdy opisujemy funkcjonowanie wewnętrzne;  fizyczne – gdy opisujemy układy fizyczne.

Nastawienie intencjonalne  Opisujemy tylko intencjonalne własności danego systemu.  Komputer grający w szachy może nie mieć nic w środku, co odpowiada dokładnie pragnieniu wygranej i poszczególnym przekonaniom, ale zachowuje się tak, jakby je miał.  To jest idealizacja, w której uznaje się, że system jest idealnie racjonalny, tj. działa zgodnie z pragnieniami i przekonaniami.

Nastawienie konstrukcyjne  System opisujemy zgodnie z jego funkcją, np. wiemy, że termostat ma funkcję regulacji temperatury i że to będzie robił.  Można abstrahować od fizycznego materiału: termostaty można utworzyć w różny sposób, od mechanicznych po elektroniczne. Istotą jest sprzężenie zwrotne ujemne, gwarantujące uzyskanie odpowiedniej temperatury grzania.

Poziom osobowy i subosobowy  Zachowanie można opisywać na dwóch poziomach:  osobowym, kiedy mówimy o przekonaniach itd. (posługujemy się słownictwem intencjonalnym);  subosobowym, kiedy mowa o tym, co odpowiada za zachowanie na poziomie osobowym (psychologia „prawdziwa”, tzn. nie tylko intencjonalna, architektura umysłu, neuropsychologia itd.)

Poziom osobowy i subosobowy  UWAGA: układy poziomu subosobowego też można opisywać intencjonalnie, aż dojdzie się do systemów absolutnie nieinteligentnych (strategia funkcjonalizmu homunkularnego).  Wyjaśnienia poziomu osobowego nie redukują się do poziomu subosobowego, ale też rzadko są kompletne i nie są autonomiczne.

Poziomy intencjonalności  Poziom 0: Przekonanie o tym, że trawa jest zielona  Poziom 1: Przekonanie o tym, że Miłkowski jest przekonany, że trawa jest zielona  Poziom 2: Przekonanie o tym, że studenci są przekonani, że Miłkowski jest przekonany, że trawa jest zielona.

Kłamstwo: stan umysłowy poziomu 2  Kiedy kłamię, że jestem słynnym aktorem, to:  Jestem przekonany, że nie jestem słynnym aktorem.  Jestem przekonany, że odbiorcy mojego kłamstwa nie są przekonani, że nie jestem słynnym aktorem. Muszę zmienić ich przekonania na mój temat.  Dennett wraz z prymatologami projektował badania nad kłamstwem u małp. Niestety, wyniki nie były konkluzywne.

Autyzm: upośledzenie poziomu 2?  Simon Baron-Cohen uważa, że autyzm polega na upośledzeniu przypisywania przekonań o przekonaniach.  Ale że to jest zagadnienie poznania innych umysłów, o tym więcej dopiero za dwa tygodnie

Kłopoty instrumentalizmu  Jeśli coś jest przydatne w wyjaśnianiu i przewidywaniu, to dlaczego?  Jeśli dzieje się tak systematycznie, to wydaje się to dosyć zagadkowe. Czyżby świat był nam aż tak przyjazny, że podsuwa nam przydatne fałsze?  (Argument o cudach można skierować przeciwko instrumentalizmowi).

„Łagodny realizm”  Dennett jednak odchodzi od wyraźnego instrumentalizmu, bo uważa, że systemy intencjonalne są naprawdę przekonane.  Tylko że „przekonanie” nie oznacza stanu wewnętrznego (np. neuronalnego), lecz pewną abstrakcję z generalizacji na temat zachowania.

Przekonania i środki ciężkości  Środek ciężkości to pewien abstrakt wywiedziony z obserwacji fizycznych.  Analogicznie – przekonania też są abstraktami, a nie konkretami czy też illatami (wywnioskowanymi obiektami teoretycznymi).  Abstrakty nie są zlokalizowane w czasoprzestrzeni (liczby, kryzysy finansowe), illata są (siła, opór elektryczny).

Dlaczego abstrakty?  Idealizując, opisywać możemy racjonalne systemy intencjonalne jako znające logiczne konsekwencje swoich przekonań.  Ale tych konsekwencji jest nieskończenie wiele. Dlatego są to abstrakcje; illata mają charakterystykę czasoprzestrzenną i ich nieskończona liczba nie zmieściłaby się w mózgu.

Nastawienia jeszcze raz  Obiekty postulowane przez różne nastawienia:  intencjonalne – abstrakty,  konstrukcyjne – illata,  fizyczne – konkrety.  Wszystko, co jest charakteryzowane abstrakcyjnie, można również opisać jako illatum i jako konkret, ale nie w odwrotną stronę; nie każdy obiekt fizyczny warto opisywać jako intencjonalny.

Ale czy abstrakty mogą być przyczynami?  Tradycyjnie uznawano, że członami relacji przyczynowych mogą być tylko obiekty czasoprzestrzenne.  Dennett uznaje, że abstrakty mają moce przyczynowe:  różnice w położeniu środka ciężkości mogą powodować przewidywalne zmiany w położeniu obiektu.

Przekonania jako rzeczywiste wzorce  Wzorzec = coś, co jest nielosowe w sensie algorytmicznej teorii informacji Kołmogorowa-Chaitina  = istnieje maszyna Turinga generująca dany wzorzec, a której opis jest krótszy od opisu samego wzorca  Ciąg liczb C jest losowy, jeśli najmniejszy algorytm określający go komputerowi ma taką samą długość w bitach, co C.

Przekonania jako rzeczywiste wzorce  Jeśli aktywność pewnego systemu można opisać (chociażby idealizując), wykrywając wzorce intencjonalne, a te wzorce mają moc predykcyjną, to są one realne. Ale nie muszą odpowiadać niczemu w środku systemów.  Idealizacja: odrzucenie pewnych informacji jako szumu, czyli rozpoznanie wzorca rzeczywistego = kompresja stratna.

Niezdeterminowanie  Ponieważ tę samą osobę można różnie idealizować (różne elementy traktować jako nieistotne), równie dobre mogą okazać się spektakularnie niezgodne ze sobą wzorce.  Innymi słowy, możliwe jest wyjątkowo wyraźne niezdeterminowanie teorii przez świadectwa empiryczne.

Fodor a Dennett  Jerry Fodor: intencjonalność jest realizowana przez język myśli; w mózgu są zdania myśleńskiego.  Daniel Dennett: intencjonalność jest abstrahowana z aktywności systemu i nie można jej utożsamić wprost z illatami neurologicznymi, choć od nich zależy.

Dodatkowe lektury  Dennett D.C., Naprawdę przekonani: strategia intencjonalna i dlaczego ona działa, tłum. M. Miłkowski, „Przegląd Filozoficzno-Literacki”, 2003, t.4(6), s. 87–109.  Dennett D.C., Rzeczywiste wzorce, [w:] Analityczna metafizyka umysłu, red. M. Miłkowski i R. Poczobut, tłum. M. Miłkowski, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2008, s. 299–326.