Pochodzenie etnolektu hałcnowskiego w świetle fonetyki i fonologii historycznej Marek Dolatowski, IFG UAM SPOTKANIA NAUKOWE BADACZY HISTORII JĘZYKA Toruń

Hałcnów - dzielnica Bielska- Białej, ale wcześniej wieś, do dziś wiejski typ zabudowy; - dzielnica Bielska- Białej, ale wcześniej wieś, do dziś wiejski typ zabudowy; - ok. 8 tys. mieszkańców; - ok. 8 tys. mieszkańców; - od 1945 teren (znów) polski; - od 1945 teren (znów) polski; - etnolekt istniejący do końca wojny (dziś ok. 10 rozproszonych w mieście użytkowników); - etnolekt istniejący do końca wojny (dziś ok. 10 rozproszonych w mieście użytkowników);

Projekt - pozostałości etnolektu badane w ramach projektu Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej. Baza dokumentacji języków zagrożonych ( rp.amu.edu.pl); - pozostałości etnolektu badane w ramach projektu Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej. Baza dokumentacji języków zagrożonych ( rp.amu.edu.pl); - projekt obejmuje wszystkie małe języki Polski w odniesieniu do granic z 1772; - projekt obejmuje wszystkie małe języki Polski w odniesieniu do granic z 1772; - cel: stworzenie ogólnodostępnej (internetowej) bazy materiałów w tych językach oraz informacji o nich; - cel: stworzenie ogólnodostępnej (internetowej) bazy materiałów w tych językach oraz informacji o nich; - cztery główne języki to łatgalski, jidysz, wilamowski oraz hałcnowski; - cztery główne języki to łatgalski, jidysz, wilamowski oraz hałcnowski;

Hałcnowski - nagranie - przykładowe nagranie wraz ze wstępną transkrypcją (wg pisowni hałcnowian): - przykładowe nagranie wraz ze wstępną transkrypcją (wg pisowni hałcnowian): „Der vynt fu nord schtryt sich myt dyr sun, var ej schterker/schtuorkyr. Doh kom(a) a vandyryr, dar vuor ümgekiezt üm/myt/in am vuoma mantl. Syh sent uf ains koma, [doh] dar (var) zvyngt a vandyryr a mantl äuszüzihen, [dar] vyt (an)erkant varda as/ols schtürker/schterker/schturker(er)/schtourkerer. Dyr nordvynt veht a suh schtuo(r)k vi(h) [?] a(r) kunt. Je mehr ar hot gevyht doh hot sich dyr vandyryr beser ümgekiezt. Dyr vynt hot sich untergahn. Dyr sun hot schtourkyr geviemt, an sufü(r)t müst(a) dyr vandyryr de/a mantl äuszihn. A suh müst(a) dyr nordvynt zügahn do dy sun vuor schterker/schtuorkyr.„

Pochodzenie etnolektu - miejsce - etnolekt na pewno germański; - etnolekt na pewno germański; - starowysokoniemiecka monoftongizacja - np. ö(h)r ‘ucho’, roht ‘czerwony’, mehr ‘więcej’ (por. goc. ausō, rauþs, maiza); - starowysokoniemiecka monoftongizacja - np. ö(h)r ‘ucho’, roht ‘czerwony’, mehr ‘więcej’ (por. goc. ausō, rauþs, maiza); - druga przesuwka spółgłoskowa - np. ich ‘ja’, tsve ‘dwa’, tsohn ‘ząb’, voser ‘woda’, flus/flüs ‘rzeka’, fühs ‘noga’, vahs/vehs ‘biały’, assa ‘jeść’, beisa ‘gryźć’, zü ‘do’, uf ‘na’; dürfa ‘wsie (pl.)’, schlihfa ‘(oni) śpią’, tsimer ‘pokój’, maXa ‘robić’; - druga przesuwka spółgłoskowa - np. ich ‘ja’, tsve ‘dwa’, tsohn ‘ząb’, voser ‘woda’, flus/flüs ‘rzeka’, fühs ‘noga’, vahs/vehs ‘biały’, assa ‘jeść’, beisa ‘gryźć’, zü ‘do’, uf ‘na’; dürfa ‘wsie (pl.)’, schlihfa ‘(oni) śpią’, tsimer ‘pokój’, maXa ‘robić’; - ale np. kohp(f)/kuop(f) ‘głowa’, p(f)lüXt ‘obowiązek’, (p)fah(r)t ‘koń’, opl ‘jabłko’; - ale np. kohp(f)/kuop(f) ‘głowa’, p(f)lüXt ‘obowiązek’, (p)fah(r)t ‘koń’, opl ‘jabłko’;

Pochodzenie etnolektu - miejsce - obecność form vohs ‘co’, dohs ‘to’, es ‘to, ono’; - obecność form vohs ‘co’, dohs ‘to’, es ‘to, ono’; - częściowo standardowy, ale też częściowo nieregularny rozwój pragermańskich zwarto-wybuchowych ƀ, đ, ǥ, np. gebörn ‘urodzony’, tahk ‘dzień’, gahn ‘dawać’, ale też gestürva ‘zmarły’, päueri(s)ch (dosł. ‘chłopski, wiejski’, nazwa etnolektu po hałcnowsku); - częściowo standardowy, ale też częściowo nieregularny rozwój pragermańskich zwarto-wybuchowych ƀ, đ, ǥ, np. gebörn ‘urodzony’, tahk ‘dzień’, gahn ‘dawać’, ale też gestürva ‘zmarły’, päueri(s)ch (dosł. ‘chłopski, wiejski’, nazwa etnolektu po hałcnowsku); - przejście s w nagłosie przed spółgłoską w sch, a przed samogłoską w z; - przejście s w nagłosie przed spółgłoską w sch, a przed samogłoską w z;

Pochodzenie etnolektu - miejsce - wnioski geograficzne: nie jest to dialekt alemański (niepełna druga przesuwka, brak rozwoju s > sch w śródgłosie, brak rozwoju ƀ > p), bawarski (te same powody), środkowofrankijski (przesunięcie w kilku ważnych słowach; inny rozwój zwarto- wybuchowych), reńskofrankijski (inny rozwój zwarto-wybuchowych, brak rozwoju s > sch w śródgłosie), wschodniofrankijski (brak pełnej drugiej przesuwki), saksoński (obecność drugiej przesuwki); zostają zatem głównie dialekty wschodniośrodkowoniemieckie; - wnioski geograficzne: nie jest to dialekt alemański (niepełna druga przesuwka, brak rozwoju s > sch w śródgłosie, brak rozwoju ƀ > p), bawarski (te same powody), środkowofrankijski (przesunięcie w kilku ważnych słowach; inny rozwój zwarto- wybuchowych), reńskofrankijski (inny rozwój zwarto-wybuchowych, brak rozwoju s > sch w śródgłosie), wschodniofrankijski (brak pełnej drugiej przesuwki), saksoński (obecność drugiej przesuwki); zostają zatem głównie dialekty wschodniośrodkowoniemieckie;

Pochodzenie etnolektu - czas - obecność drugiej przesuwki (do X w.); - obecność drugiej przesuwki (do X w.); - obecność osłabionej wymowy samogłosek nieakcentowanych (od X w.), np. vanderer ‘wędrowiec’, końcówka -a bezokolicznika; - obecność osłabionej wymowy samogłosek nieakcentowanych (od X w.), np. vanderer ‘wędrowiec’, końcówka -a bezokolicznika; - obecność dyftongizacji długich samogłosek średniowysokoniemieckich i:, u:, ü: (XIII-XIV w.); odpowiednio do ei, äu, äu, np. mei(n) ‘mój’, veiter ‘dalej’, teiX ‘staw’, reiX ‘kraj’ (ale va(h)s/ve(h)s, obok veis, ‘biały’); häut ‘skóra’, bäuch ‘brzuch’, läus ‘pchła’, häus ‘dom’; fäuer ‘ogień’, näu ‘nowy’, schäune ‘obora’; - obecność dyftongizacji długich samogłosek średniowysokoniemieckich i:, u:, ü: (XIII-XIV w.); odpowiednio do ei, äu, äu, np. mei(n) ‘mój’, veiter ‘dalej’, teiX ‘staw’, reiX ‘kraj’ (ale va(h)s/ve(h)s, obok veis, ‘biały’); häut ‘skóra’, bäuch ‘brzuch’, läus ‘pchła’, häus ‘dom’; fäuer ‘ogień’, näu ‘nowy’, schäune ‘obora’;

Pochodzenie etnolektu - czas - nieregularna modyfikacja starych dyftongów (XI-XII w.), np. ei do ai (rozszerzenie) - ai ‘jajko’¸ schtain ‘kamień’, nain ‘nie’, ale też fla(h)sch ‘mięso’, braht (obok breit) ‘szeroki’, klihn ‘mały’; ou do ah (monoftongizacja), np. ahk ‘oko’, schtahp (obok schtäup) ‘kurz’, ba(h)m (obok bäum) ‘drzewo’; - nieregularna modyfikacja starych dyftongów (XI-XII w.), np. ei do ai (rozszerzenie) - ai ‘jajko’¸ schtain ‘kamień’, nain ‘nie’, ale też fla(h)sch ‘mięso’, braht (obok breit) ‘szeroki’, klihn ‘mały’; ou do ah (monoftongizacja), np. ahk ‘oko’, schtahp (obok schtäup) ‘kurz’, ba(h)m (obok bäum) ‘drzewo’; - obecne wzdłużenie samogłosek w sylabach otwartych i skrócenie tych w sylabach zamkniętych (XII-XIII w.); - obecne wzdłużenie samogłosek w sylabach otwartych i skrócenie tych w sylabach zamkniętych (XII-XIII w.);

Pochodzenie etnolektu - czas - rzadkie obniżenie artykulacji samogłosek wysokich - pozostało np. zumer ‘lato’, vürscht ‘kiełbasa’; - rzadkie obniżenie artykulacji samogłosek wysokich - pozostało np. zumer ‘lato’, vürscht ‘kiełbasa’; - ubezdźwięcznianie dźwięcznych spółgłosek wygłosowych - zjawisko nowe od XI w.; - ubezdźwięcznianie dźwięcznych spółgłosek wygłosowych - zjawisko nowe od XI w.; - wspomniane zmiany z s - datowane na wiek XIII; - wspomniane zmiany z s - datowane na wiek XIII; - uproszczenie grupy mb do m; - uproszczenie grupy mb do m;

Pochodzenie etnolektu - czas - wniosek dotyczący czasu wyodrębnienia się etnolektu: hałcnowski rozwijał się razem z innymi dialektami niemieckimi długo, na pewno nie odłączył się od nich (tworząc wyspę językową) przed XIV wiekiem; - wniosek dotyczący czasu wyodrębnienia się etnolektu: hałcnowski rozwijał się razem z innymi dialektami niemieckimi długo, na pewno nie odłączył się od nich (tworząc wyspę językową) przed XIV wiekiem; - pamiętać jednak należy o długim i intensywnym wpływie standardowego języka niemieckiego od XVIII w. (Bielsko i okolice po rozbiorach - terytorium Austrii/Austro-Węgier; poza tym przeważająca ludność katolicka), które mogło skutkować zapożyczeniami itp.; - pamiętać jednak należy o długim i intensywnym wpływie standardowego języka niemieckiego od XVIII w. (Bielsko i okolice po rozbiorach - terytorium Austrii/Austro-Węgier; poza tym przeważająca ludność katolicka), które mogło skutkować zapożyczeniami itp.;

Historia udokumentowana - według danych historycznych: pierwsi osadnicy niemieccy na tych terenach w poł. XIII w.; początkowo rejon połączony ze Śląskiem (kontinuum dialektalne), odłączony przez napływ ludności polskiej; możliwe, że to sekundarna wyspa językowa (osadnicy pochodzący z Dolnego Śląska, tam żyjący od XII w., przybyli z Saksonii, Turyngii lub Hesji); - według danych historycznych: pierwsi osadnicy niemieccy na tych terenach w poł. XIII w.; początkowo rejon połączony ze Śląskiem (kontinuum dialektalne), odłączony przez napływ ludności polskiej; możliwe, że to sekundarna wyspa językowa (osadnicy pochodzący z Dolnego Śląska, tam żyjący od XII w., przybyli z Saksonii, Turyngii lub Hesji); - sam Hałcnów wspominany dopiero w dokumentach z XV w.; hałcnowianie nazywani często kolonistami (też w porównaniu z innymi osadnikami z Niemiec, zwanymi już chłopami/kmieciami); - sam Hałcnów wspominany dopiero w dokumentach z XV w.; hałcnowianie nazywani często kolonistami (też w porównaniu z innymi osadnikami z Niemiec, zwanymi już chłopami/kmieciami); - początki wyspy mimo wszystko owiane tajemnicą (mało dokumentów); - początki wyspy mimo wszystko owiane tajemnicą (mało dokumentów);

Podsumowanie - wnioski wysnute z badań językoznawczych nie stoją w sprzeczności z danymi historycznymi; - wnioski wysnute z badań językoznawczych nie stoją w sprzeczności z danymi historycznymi; - konieczne jednak dalsze, bardziej szczegółowe badania na większym korpusie i w szerszym kontekście; - konieczne jednak dalsze, bardziej szczegółowe badania na większym korpusie i w szerszym kontekście; - możliwe długotrwałe, częste i silne kontakty z niemieckim standardowym mogą jednak uniemożliwić dokładną lokalizację ojczyzny hałcnowskich osadników; - możliwe długotrwałe, częste i silne kontakty z niemieckim standardowym mogą jednak uniemożliwić dokładną lokalizację ojczyzny hałcnowskich osadników;

Bibliografia Digitaler Wenker-Atlas. Wersja internetowa Deutscher Sprachatlas. Dostępne pod adresem: Marburg. Duden – Deutsches Universalwörterbuch (2006). Mannheim: Dudenverlag. Wersja CD-ROM. Duden – Herkunftswörterbuch (1989). Mannheim: Dudenverlag. Kluge Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache (1999). Berlin: Verlag Walter de Gruyter. Köbler, Gerhard (1993): Althochdeutsches Wörterbuch. Wersja on-line dostępna pod adresem: Köbler, Gerhard (2007): Mittelhochdeutsches Wörterbuch. Wersja on-line dostępna pod adresem: mhdwbhin.html Kuhn, Walter (1981): Geschichte der deutschen Sprachinsel Bielitz (Schlesien). Würzburg: Holzner Verlag. Niebaum, Hermann (1983): Dialektologie. Tübingen: Max Niemeyer Verlag. Olma, Karl (pseudonim Michael Zöllner) (1988): Alza. Wu de Putter wuor gesalza. Gedichte und Lieder einer untergehenden Mundart. Dülmen: Oberschlesischer Heimatverlag. Schmidt, Wilhelm (2004): Geschichte der deutschen Sprache. Stuttgart: S. Hirzel Verlag. Szulc, Aleksander (1991): Historia języka niemieckiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Vaux, Bert / Cooper, Justin (1999): Introduction to Linguistic Field Methods. München/Newcastle: LINCOM EUROPA. Wicherkiewicz, Tomasz (2003): The Making of a Language. The Case of the Idiom of Wilamowice, Southern Poland. Berlin / New York: Mouton de Gruyter. (seria artykułów Kronikarz/Cronicus: Z dziejów Hałcnowa. W: "W MOIM KOŚCIELE" (miesięcznik parafialny Hałcnowa)) nagrania projektowe

Dziękuję za uwagę Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” na lata