Narodowe Archiwum Cyfrowe XVIII Seminarium Śląskie Krajowy Urząd Dokumentacji Fotograficznej - Górny Śląsk (Landesbildstelle Oberschlesien) w zasobie Narodowego Archiwum Cyfrowego dr Henryk Niestrój Narodowe Archiwum Cyfrowe Dzień dobry, dziękuję organizatorom za zaufanie i możliwość wygłoszenia referatu. Nazywam się Henryk Niestrój i jestem zastępcą dyrektora Narodowego Archiwum Cyfrowego.   Swoje wystąpienie podzieliłem na dwie zasadnicze części: dzieje i opis zespołu archiwalnego oraz informacje o jego twórcy – górnośląskiej Landesbildstelle. XVIII Seminarium Śląskie 25-28 września 2013 r.

NARODOWE ARCHIWUM CYFROWE właściwość terytorialna – cały kraj poprzednik – Archiwum Dokumentacji Mechanicznej Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 2008 r. – NAC 2009 r. – Centrum Kompetencji (digitalizacja w archiwach państwowych) www.szukajwarchiwach.pl Obecność zespołu proweniencji śląskiej w archiwum warszawskim może budzić niemałe zdziwienie, dlatego krótkiego wyjaśnienia wymaga status Narodowego Archiwum Cyfrowego, które jest jednym z trzech archiwów w Polsce o charakterze centralnym (tj. obejmującym teren całego kraju).   NAC powstał formalnie w 2008 r., jako następca Archiwum Dokumentacji Mechanicznej. W jego zasobie znajdują się przede wszystkim fotografie oraz nagrania dźwiękowe i filmowe, zapisane w sposób analogowy i cyfrowy. Ponadto NAC - jako jedno z Centrów Kompetencji w zakresie digitalizacji, administruje Centralnym Repozytorium Cyfrowym, w którym przechowywane są kopie zdigitalizowanych archiwaliów oraz udostępnia je w formie tradycyjnej oraz w sieci Internet. Tyle celem wstępu i wyjaśnień. Teraz o samym zespole… XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

PRZEJĘCIE ZDJĘĆ PRZEZ ADM 1962 r. – 13 335 klatek negatywów, 126 diapozytywów 1972 r. – ok. 8 000 sztuk klisz szklanych z Archiwum Państwowego w Opolu zespół nr 8 Krajowy Urząd Dokumentacji Fotograficznej – Górny Śląsk (Landesbildstelle Oberschlesien) Materiały omawianego zespołu trafiły do ówczesnego Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w kilku partiach. Pierwszą część przekazano w 1962 r. Dziesięć lat później w wyniku ankiety przeprowadzonej przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych, ADM dowiedział się o posiadaniu przez Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Opolu negatywów w zbiorze o nazwie „Landesbildstelle Oberschlesien”. Wystosowano więc prośbę o umożliwienie zapoznania się z tymi materiałami. W odpowiedzi Ryszard Dermin, ówczesny dyrektor WAP w Opolu zawiadomił ADM o chęci przekazania wszystkich negatywów do Warszawy. Trudno jednoznacznie określić ile jednostek, w jakich częściach przekazano. Wiadomo tylko, że 12 października 1972 r. przesłano do ADM „około 8 000 sztuk klisz szklanych, w 145 pudełkach tekturowych”, określając je jako „następną partię przezroczy byłego Landesbildstelle Oberschlesien”.   Z danych w Księdze Nabytków ADM wynika, że przejęto w sumie 15 000 diapozytywów, z których utworzono zespół numer 8. XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

OPRACOWANIE kwiecień-grudzień 1972 r. – Hanna Jasicka podział na negatywy i diapozytywy rozpoznano ok. 10 tys. negatywów przedstawiono na Komisji Metodycznej w grudniu 1972 r. prac nie kontynuowano 8 jednostek - do zespołu nr 32 Zbiór Diapozytywów Inwentaryzację zaczęto w ADM już w 1972 r. Prace prowadziła od Hanna Jasicka. Jej działania ograniczyły się wstępnej systematyzacji. Ustaliła ona, że numery negatywów były im nadawane w miarę dopływów, jednak nie jest możliwe ustalenie struktury pierwotnej zespołu, dlatego zdecydowała się na układ topograficzny, przy czym całość podzieliła na dwie grupy: negatywy i przezrocza, tj. diapozytywy, których rozpoznanie zaplanowano na 1974 r., do czego jednakże nie doszło. Podczas kolejnego etapu prac zamierzano prawdopodobnie przenieść zdjęcia przekazane przez archiwum opolskie do zespołu nr 32 Zbiór Diapozytywów. Do dziś znajduje się w nim 8 jednostek z Landesbildstelle Oberschlesien. XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

WARTOŚĆ ZESPOŁU Jan Boniecki: Katarzyna Kalisz 50% do brakowania wymieszana proweniencja (kilku twórców): inne ośrodki (Dolny Śląsk, Bawaria, Saksonia) Katarzyna Kalisz duża wartość dokumentacyjna schemat fotografowania Sugerowano się tym, że – na podstawie opisów na części materiałów – są one innej proweniencji. A poza tym, jak pisał w 2005 r. Jan Boniecki, twórcą zespołu miało być kilka instytucji. Boniecki dosyć krytycznie ocenił wartość zdjęć tego zespołu, szacując, że połowa powinna zostać wybrakowana.   Badania przeprowadzone przez Jasicką dowodzą, że twórcą zespołu była jedna instytucja, która jedynie zmieniała swoją nazwę. Zaś ocenę wartości archiwalnej zdjęć zweryfikowały ustalenia Katarzyny Kalisz (obecnej kierownik Oddziału Zbiorów Fotograficznych), która zwróciła uwagę, na to, że istniał pewien schemat wykonywania zdjęć, mający na celu stworzenie przede wszystkim naukowej dokumentacji regionu. XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

Dzieje zespołu Instytut Śląski w Katowicach do 1949 r., potem od 1957 r. – Instytut Śląski w Opolu Studium Nauczycielskie w Opolu Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Opolu Nie wiadomo: kto i jaką część materiałów posiadał czy w 1962 r. ADM przejął z WAP w Opolu, czy innej instytucji co się stało z filmami Landesbildstelle Oberschlesien Podczas badań nad zespołem próbowała ona odtworzyć jego dzieje od zakończenia II wojny światowej do czasu przekazania do ADM na podstawie m.in. adnotacji na opakowaniach. Jedno z nich nosi stempel Instytutu Śląskiego w Katowicach przy ul. Warszawskiej 37. Można więc przypuszczać, że przynajmniej jakaś część zespołu do 1949 r. była w posiadaniu tej instytucji, a po wznowieniu jej działalności w 1957 r., materiały te przekazano do Opola.   Znaczna część diapozytywów nosi także stemple Studium Nauczycielskiego w Opolu przy ul. Katowickiej 48. Nie jest wykluczone, że z kolei ta instytucja przejęła materiały swojego niemieckiego poprzednika. Następnie w 1962 r. – część została przekazana do ADM, prawdopodobnie z WAP Opole, skąd na pewno trafiła druga transza w 1972 r. Nadal otwarte pozostaje jednak pytanie, co stało się z filmami, które niewątpliwie także znajdowały się w zbiorach Landesbildstelle Oberschlesien. XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

STATYSTYKI 28 335 jednostek archiwalnych (7 mb.): czarno-białe negatywy szklane – format: 90x120 mm, 160x165 mm, 185x240 mm błona – format: 60x60 mm, 60x90 mm, 90x120 mm czarno-białe diapozytywy szklane – format: 60x100 mm kolorowe i czarno-białe diapozytywy – format: 36x24 mm Obecnie zespół liczy: 28 335 jednostek archiwalnych, na co składają się negatywy szklane oraz na błonie, czarno-białe i nieznaczna część kolorowych. XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

NAJSTARSZE ZDJĘCIE Klub wioślarski w Opolu. Siedziba i członkowie klubu 1912 r. negatyw nr 1849 Najstarsza fotografia - z 1912 roku – przedstawia siedzibę Klubu Wioślarskiego w Opolu.   Miasto to reprezentowane jest dosyć licznie w niniejszym zespole. XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

PANORAMA OPOLA (1925) negatyw nr 1667 Znajdują się tam zarówno widoki ogólne Opola: panoramy i lotnicze (tu na uwagę zasługuje negatyw z malowniczym ujęciem panoramy miasta od strony Odry z 1925 r.), negatyw nr 1667 XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

RYNEK W OPOLU (lata 20-30 XX w.) jak i prezentujące jego części, np. przedstawiający rynek ze straganami (charakterystyczne ujęcie, często wykorzystywane na widokówkach z Opola) XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

ZAMKI I PAŁACE PŁAWNIOWICE 1919-1930 Wiele miejscowości prezentowanych jest w postaci kilku różnych ujęć, np. zamki i pałace fotografowane są z zewnątrz, negatyw nr 119 XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

POLSKA CEREKIEW (1920-1930) negatyw nr 132 i 139 wewnątrz, z wyszczególnieniem ciekawszych elementów architektonicznych.   negatyw nr 132 i 139 XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

PSZCZYNA 1920-1930 Znajdziemy tam wiele zdjęć górnośląskich pałaców otoczonych wspaniałymi ogrodami. Są wnętrza pałacowe przedstawione tak, jakby ich właściciele przed chwilą wyszli. Większość ujęć to szerokie plany, ukazujące całą bryłę budynku lub krajobraz.   Ponadto w zespole znajduje się także niemała liczba reprodukcji dawnych map i planów miejscowości. negatyw nr 206 i 208 XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

KOPALNIE I HUTY Zabrze Huta Donnersmarcka (dziś Huta Zabrze) 1920-1930 negatyw nr 569 Stosunkowo niewiele obrazów związanych jest z uprzemysłowioną częścią Górnego Śląska. XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

ZABRZE – PANORAMA MIASTA Tutaj charakterystyczne jest to, że huty i kopalnie traktowane są jako element krajobrazu miejskiego, a nie odrębne zakłady przemysłowe. lata 1920-1930 negatyw nr 580 XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

ETNOGRAFIA W grupie zdjęć dotyczących etnografii napotkamy zarówno na pozowane ujęcia poszczególnych osób w strojach regionalnych, jak i podczas obrzędów oraz wykonujących codzienne czynności, w tym także: wyrobów ludowych – kraszanek, stroików świątecznych, elementów wyposażenia domu, mebli, ceramiki. XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

THINGSTÄTTE ANNABERG negatyw nr 3092 W latach trzydziestych pojawia się grupa zdjęć o silnym zabarwieniu propagandowym, wplecionym zarówno w tradycyjne obrzędy ludowe (np. procesje dożynkowe), jak i o typowo państwowym charakterze (budowa i uroczystości na Górze Św. Anny). negatyw nr 3092 XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

POWSTANIA ŚLĄSKIE Szpital polowy. Chałupki (1919-1921) negatyw nr 1849 Fotografia reporterska prezentowana jest w zespole w mniejszym zakresie, aczkolwiek dotyczy ciekawych faktów, jak na przykład powstania śląskie, Wojsko w okopie (1919-1921) brak nru negatywu XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

POWÓDŹ W NYSIE (1938) czy powódź w Nysie w 1938 r.   Tak w dużym skrócie przedstawia się charakterystyka zespołu, jego zawartość. Teraz chciałbym uzupełnić ten obraz o kilka słów na temat jego twórcy. XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

NAZWA i ZADANIA Krajowy Ośrodek Dokumentacji Audiowizualnej - Górny Śląsk archiwum fotografii kolportowanie kopii zbiorów (głównie dla szkół) poradnictwo w zakresie fotografii i filmu dokumentowanie regionu wydarzenia zabytki krajobrazy folklor propaganda Czym było Landesbildstelle? Było to przede wszystkim archiwum fotografii, zajmujące się zarówno dokumentowaniem, jak i kolportowanie materiałów audiowizualnych, głównie w szkołach - oraz poradnictwem w zakresie fotografii i filmu.   Instytucja ta spełniała też rolę propagandową, podkreślając wyższość kultury niemieckiej, nierzadko kontrastowo zestawiając widoki zadbanych domostw niemieckich z podupadłymi polskimi. XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

Landesbildstelle Oberschlesien kierownik: Hermann Aschmann siedziba: Landeshaus (Opole) Dawny budynek rejencji w Opolu, od 1934 r. Landeshaus Oberschlesien. Siedziba władz samorządowych Prowincji Górnośląskiej (zdjęcie: Wikipedia) Kierownikiem opolskiego Ośrodka był nauczyciel Hermann Aschmann., a siedzibą w Opolu - był budynek zajmowany do lat trzydziestych XX w. przez władze rejencji opolskiej (przy obecnym Placu Wolności). Mieszkał przy Nikolaistr. 36b, dzisiejsza ul. Książąt Opolskich Landeshaus – dawny budynek rejencji w Opolu został ogłoszony mianem Landeshaus Oberschlesien (sobota 13.10.1934 r.). Był siedzibą władz samorządowych Prowincji Górnośląskiej. W 1933 r. wprowadzono się do nowego budynku rejencji, którego budowę zaczęto w 1931 w miejscu zamku piastowskiego (po wcześniejszych próbach jego rozbudowy w 1903-1906) XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

OKRES WEIMARSKI 1908 r. - „Auskunftstelle für oberschlesische Volksunterhaltung” 1920 r. - „Oberschlesische Bilderbund” (OBD) 20 maja 1922 r. – zebranie założycielskie 29 sierpnia 1922 r. – rozporządzenie ministerialne - centralna instytucja wspierająca rozwój filmu edukacyjnego na Górnym Śląsku 30 ośrodków OBD (17 kamer wąskotaśmowych) Początki ośrodka górnośląskiego to utworzenie w 1908 r. państwowego ośrodka dokumentacji fotograficznej „Auskunftstelle für oberschlesische Volksunterhaltung”, który przetrwał do 1920 r. W tym roku, w związku z tym, że coraz większą popularność zaczęło zdobywać nowe medium – film, założono w Gliwicach „Oberschlesische Bilderbund” (OBD).   Była to centralna instytucja wspierającej rozwój filmu edukacyjnego na Górnym Śląsku. XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

SCHMALFILMGERÄT Agfa Movex 12 przykład kamery wąskotaśmowej, weszła do użycia w 1928 r. Wkrótce otrzymano od władz 17 kamer wąskotaśmowych, które rozdysponowano na terenie prowincji. Istniało wówczas 30 ośrodków OBD w terenie, które kontynuowały działania pierwotnego ośrodka dokumentacji fotograficznej.   Kryzys w latach dwudziestych odbił się również na działalności OBD, który otrzymując coraz mniejsze dotacje, zakończył swoją misję. XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

OKRES III RZESZY 15.10.1933 r. – wezwanie do upowszechnienia filmu i fotografii w oświacie 1.05.1934 r. - Reichsministerium für Wissenschaft, Erziehung und Volksbildung Ośrodek Rzeszy (Regierungsbildstelle) i ośrodki powiatowe (Kreisbildstelle) 26.06.1934 r. - rozporządzenie „Unterrichtsfilm und amtliche Bildstellen” Landsbildstelle (23 na terenie państwa, w 1940 r. - 24) Jej odrodzenie było wynikiem zmian na scenie politycznej. W rozporządzeniu z 1933 r. ministerstwo edukacji wezwało do prac nad większym upowszechnieniem filmu i fotografii w oświacie. Od tej pory fotografia, a szczególnie film stały się nieodłącznym elementem edukacji, wręcz miały zastąpić książkę, jeśli potrafiły w sposób bardziej dobitny trafić do umysłu i serca młodego człowieka.  1 maja 1934 r. Ministerstwo Edukacji, Nauki i Kształcenia Narodowego skupiło wszelkie zadania z zakresu kształcenia, wychowania, jak również spraw naukowych, a utworzony w tym samym miesiącu Ośrodek Rzeszy (Regierungsbildstelle) w ciągu kilku miesięcy stworzył organizację obejmującą nawet najmniejsze szkoły w państwie.  W każdym powiecie funkcjonował ośrodek powiatowy (Kreisbildstelle), którego kierownik nominowany był przez prezydenta rejencji, w porozumieniu z właściwą komórką NSDAP, władzami szkolnymi i urzędem landrata.  Rozporządzenie Ministerstwa Edukacji Rzeszy z 26 czerwca 1934 r. przekształcało „Regierungsbildstelle” w „Landesbildstelle”, których na terenie państwa liczono 23. XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

STRUKTURY Reichstelle für den Unterrichtsfilm (od 1940 r. - Reichsanstalt für Film und Bild) - państwo Landesbildstelle - prowincja/rejencja administracja pedagogika filmowa i fotograficzna technika telewizja edukacyjna Kreisbildstelle – powiat (w 1940 r. - 850 na terenie całego państwa) Określono także strukturę wewnętrzną tej instytucji.   Utworzono też Centralną Placówkę Filmu Oświatowego Rzeszy, zreformowaną w 1940 r. - podlegały jej wówczas 24 ośrodki krajowe i 850 powiatowych. XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

ZADANIA materiały do pracy edukacyjnej stworzenie zbioru nagrań rozbudowa archiwum fotograficznego dokumentacja regionu - „Także Górny Śląsk jest piękny” („Auch OS. ist schön”) pomoc dla wszystkich zajmujących się fotografią i filmem Określono wówczas obszary zadań, jakie Ośrodek Krajowy miał wypełniać.   W związku z tym, że 1 kwietnia 1938 r. zlikwidowano prowincję górnośląską, tworząc prowincję śląską, a dwa lata później połączono rejencję opolską z katowicką w jedną Prowincję z siedzibą w Katowicach, zmieniała się też właściwość terytorialna, a zapewne i nazwa oraz – niewykluczone – siedziba Ośrodka. Po inwazji na Polskę w 1939 r. szybko tworzono sieć również na terenach zajętych. Wtedy też mogło dojść do przekazania materiałów z Opola do Katowic, skąd – przez Instytut Śląski – znów wróciły do Opola. XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

ZDJĘCIA Z LANDESBILDSTELLE Muzeum w Nysie Ruiny i zamki w Polsce Muzeum w Turku aukcje internetowe antykwariaty Zdjęcia Landesbildstelle Oberschlesien znaleźć można dziś w przeróżnych miejscach. Są wykorzystywane jako ilustracje na stronach internetowych, przykładem może być Muzeum w Nysie.   Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że nie tylko Muzeum w Turku, ale i większość muzeów śląskich posiada w swoich zasobach pozytywy, (a może i negatywy) tego rodzaju ośrodków. Można je nawet kupić w antykwariatach, na aukcjach internetowych. Tym, co je odróżnia od materiałów zgromadzonych w zespole nr 8 w zasobie NAC, to to, że tak naprawdę są to kopie (pozytywy), których oryginały (uwzględniając naturalnie braki) znajdują się w magazynach NAC. XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

UDOSTĘPNIANIE I KORZYSTANIE dostępne w pracowni naukowej NAC bezpłatnie kwerenda archiwalna (odpłatność za reprografię) wykorzystanie w publikacji pozbawione opłat licencyjnych (domena publiczna) Opisany zespół nie jest często wykorzystywany w badaniach nad historią Górnego Śląska. Decyduje o tym zapewne niewiedza o jego istnieniu wśród badaczy, zadowalanie się licznymi odbitkami pozytywowymi znajdujących się w zbiorach różnych instytucji, ale także niechęć samych naukowców, którym – jako to przed laty ujął kierownik górnośląskiej Landesbildstelle – posługując się bezproblemowo językiem w mowie i piśmie, w zupełności wystarcza sam tekst.   XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)

e-mail: henryk.niestroj@nac.gov.pl Dziękuję za uwagę                                                             Biuro Obsługi Klienta - fotografie                          
e – mail: bok.fotografie@nac.gov.pl
telefon: (22) 572-16-19 Godziny otwarcia: poniedziałek i piątek:  9 - 15 środa: 10 - 18 Zdjęcia górnośląskiej Landesbildstelle dostępne są w pracowni NAC bezpłatnie. Można je zamówić także drogą kwerendy archiwalnej.   Co ważne - ich wykorzystanie we wszelkich publikacjach pozbawione jest opłat, ponieważ znajdują się one już w domenie publicznej. dr Henryk Niestrój e-mail: henryk.niestroj@nac.gov.pl www.arcaion.pl XVIII Seminarium Śląskie (2013 r.)