Metodologia Badań Naukowych dr Grzegorz Jokiel

Definicja nauki Nauka jest jednym z rodzajów wiedzy ludzkiej. Pod względem poznawczym wydaje się być wiedzą najlepszą, najbardziej adekwatnie opisującą rzeczywistość. Ten wysoki status poznawczy zawdzięcza nauka metodom, jakie stosuje, oraz językowi, jakim się posługuje M. Heller, Filozofia nauki, Wyd. Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, Kraków 1992, s. 11.

Gatunki wiedzy Wiedza potoczna - stwierdza fakty, ale ich nie wyjaśnia, zasadniczym kryterium wiedzy potocznej jest zdrowy rozsądek. Wiedza naukowa  «uporządkowana» lub «zorganizowana» wiedza zdroworozsądkowa; wielokrotne sprawdzanie są wyniki metodami naukowymi wiedza artystyczno-literacka, wiedza spekulatywna, wiedza irracjonalna (nie intersubiektywna)

Sokrates ur. ok. 469 p.n.e., zm. w 399 p.n.e.

Sokrates Był parezjastą – mówił prawdę Postawiono mu zarzuty: niewyznawania bogów, których uznaje państwo, wyznawanie bogów, których nie wyznaje państwo i psucie młodzieży - Cykuta (Platon Obrona Sokratesa) Cnota (gr. arete, starożytne pojęcie oznaczające tężyznę życiową, szlachetność, dzielność) jest dobrem bezwzględnym, czym przeciwstawiał się relatywizmowi sofistów Krytyka demokracji – ale konstruktywna połaczona z wolnościa słowa i samokrytycyzmem Tożsamość dobra i wiedzy. Według Sokratesa cnota jest wiedzą "Wiem, że nic nie wiem" Dialektyka Wiara w absolutne znaczenie dobra i cnoty. Sokrates głosił, że cnota (gr. arete, starożytne pojęcie oznaczające tężyznę życiową, szlachetność, dzielność) jest dobrem bezwzględnym, czym przeciwstawiał się relatywizmowi sofistów. Jest też dobrem najwyższym, o które człowiek winien zabiegać, nie licząc się z niebezpieczeństwami i śmiercią ("Czyż nie wstydzisz się dbać o pieniądze, sławę, zaszczyty, a nie o rozum, prawdę i o to, by dusza stała się najlepsza?"). Tożsamość dobra i wiedzy. Według Sokratesa cnota jest wiedzą ("Jest to jedno i to samo wiedzieć, co jest sprawiedliwe i być sprawiedliwym."). Ludzie czynią źle z niewiedzy, czy raczej wiedzy pozornej. Stanowisko takie nazywa się intelektualizmem etycznym. Wynika z niego, że cnoty można się nauczyć,a gdy posiądziemy tę wiedzę, samoistnie wybierzemy życie zgodnie z nią. Wypracowanie metody dochodzenia do prawdy, a tym samym do cnoty: jest nią specjalnego rodzaju dyskusja, zwana dialektyką. W swoich rozmowach z Ateńczykami Sokrates posługiwał się dwiema metodami: metoda elenktyczna - sprawdzanie i zbijanie twierdzeń rozmówcy poprzez wyprowadzanie z nich konsekwencji doprowadzających w końcu do tezy absurdalnej lub sprzecznej z twierdzeniem pierwotnym (aporii); metoda majeutyczna (dosł. położnicza) - polega na dopomożeniu uczniowi w uświadomieniu sobie prawdy, którą już posiada, poprzez umiejętne stawianie pytań; wg Sokratesa tylko ludzie brzemienni posiadali wrodzone intuicje o wiedzy. Według świadectwa Arystotelesa Sokrates stosował metodę indukcyjną: ustalał definicję np. odwagi, uogólniając i szukając wspólnych cech poszczególnych wypadków odwagi. Ten pogląd nie jest jednak zgodny z innymi poglądami Sokratesa, znanymi nam z pism Ksenofonta i Platona.

Amicus Plato – Platon (imię po dziadku Arystokles) ur. 427 p.n.e prawdopodobnie w Atenach (wg niektórych świadectw na wyspie Eginie), zm. 347 p.n.e. w Atenach) (inne źródła podają, że żył 428-348 p.n.e.).

Platon Idee – wieczne byty a rzeczywistość materialna jest jedynie odbiciem idei (jaskinia platońska) Naczelne idee to dobro, piękno i prawda – są one więc obiektywne i niezmienne Światy idei i rzeczywisty są rozdzielone – wyjątek stanowi dusza ludzka i Demiurg Dusza ludzka uwięziona w ciele składa się z 3 części: umysł, popędliwość i pożądliwość (niższa forma)

Platon Teoria poznania – nieśmiertelna dusza uwięziona w ciele „przypomina sobie” (anamneza) zapisany „genotyp”– reinkarnacja do nirwany – pełne przypomnienie Dialektyka - poprzez dialogi mistrz-uczeń w procesie edukacji dzieje się „przypominanie” teza- antyteza – synteza Cnoty – mądrość (rozum), męstwo (popędliwość), umiarkowanie (pożądliwość) – przyjęte przez chrześcijaństwo jako cnoty kardynalne

Teoria Państwa – polis Trzy stany stan uczonych (władców-filozofów) stan strażników (wojskowych) stan żywicieli Rządy najlepszych (arystokracja) wyradza się w rządy najdzielniejszych (timokrację), następnie w rządy bogatych (oligarchię), zmienionego w wyniku przewrotu przez demokrację, torującą drogę rządom jednostki (tyranii). Przejście od arystokracji do timokracji spowodowane jest niewiedzą strażników. Dalsza degeneracja powodowana jest już przez zepsucie moralne obywateli. Dopiero po doświadczeniu najgorszego ustroju obywatel jest w stanie dostrzec i docenić doskonałość arystokracji.

Arystoteles Arystoteles, rzeźba Lizypa, Luwr ur. 384 p.n.e., zm. 322 p.n.e. Arystoteles, rzeźba Lizypa, Luwr

Arystoteles dokonał trichotomicznego podziału nauk: teoretyczne - których celem jest formułowanie wiedzy dla niej samej (metafizyka, fizyka i matematyka) praktyczne - których celem jest formułowanie wiedzy dla osiągnięcia doskonałości moralnej (etyka, polityka) (zarządzanie) pojetyczne (wytwórcze) - których celem jest formułowanie wiedzy, za pomocą której można wytwarzać określone przedmioty. (inżynieria)

Arystoteles Zerwanie z Platonem i koncepcja niezapisanego umysłu Logika – nauka o samym myśleniu (sylogizmy np. A to B i B to C to A =C, zasady wnioskowania, zasada sprzeczności - p i nie p koniunkcja sprzeczna) Dowodzenie dedukcyjne i indukcyjne Zasady "naukowego myślenia" wychodzeniu z jak najmniejszej ilości założeń pierwotnych (nazwane później brzytwą Ockhama), które znajduje się poprzez myślenie indukcyjne, tworzeniu w oparciu o te założenia ścisłej teorii posługując się myśleniem dedukcyjnym, ostateczną weryfikację teorii poprzez konfrontację wniosków z niej wynikających z faktami. Zdaniem Arystotelesa celem nauki jest wyprowadzenie (ἀπόδειξις apodeiksis) stanu faktycznego z jego przyczyn. Ten proces ma dwie możliwe formy: wnioskowanie o szczególnych przypadkach ze znanej ogólnej reguły (dedukcja) i wnioskowanie o ogólnej regule ze znanych poszczególnych przypadków (indukcja). Poprawności wnioskowania miała natomiast służyć logika jako metoda porządkowania myślenia według jego formy, a nie treści (logika formalna). Arystoteles stworzył zupełny system tak zwanej teorii sylogizmu, która obecnie stanowi część klasycznego rachunku predykatów. Sam Arystoteles na oznaczenie tego, co dziś zwiemy logiką używał terminu analityka, rezerwując nazwę logika dla dialektyki, czyli sztuki prowadzenia dyskusji.

Arystoteles Teoria "złotego środka" (żądze-wiedza, wola) cnoty mieszczą się między dwoma wadami np. odwaga między tchórzostwem a zuchwałością, cnoty nie są wrodzone Państwo jest naturalną formą społeczeństwa (małżeństwo, rodzina, gmina, państwo-polis) Rządy demokratyczne, monarchiczne, ale nie rządy filozofów jak u Platona Dobro jest pojęciem subiektywnym Kryterium prawdy jest konfrontacja z rzeczywistością Metafizyka (ontologia) - dział filozofii zajmujący się wyjaśnianiem istoty bytu, strukturę rzeczywistości, czasu, przestrzeni, możliwości, konieczności itp. Epistemologia - teoria poznania lub gnoseologia – dział filozofii zajmujący się relacjami między poznawaniem, poznaniem a rzeczywistością. Epistemologia rozważa naturę takich pojęć jak: prawda, przekonanie, sąd, spostrzeganie, wiedza czy uzasadnienie. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Caf%C3%A9_wall.svg&filetimestamp=20070315084407 http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Duck-Rabbit_illusion.jpg&filetimestamp=20060329021754

Definicja prawdy klasyczna definicja: właściwość sądów polegająca na ich zgodności z faktycznym stanem rzeczy Arystoteles - korespondencyjna definicja prawdy Klasyczne kryteria piękna Prawda jako powszechnie obowiązującej wartości poznawczej (Neokantyzm) Ujęcie Alfreda Tarskiego w językach formalnych https://www.google.com/search?q=alfred+tarski&safe=active&sxsrf=ACYBGNT6hVHhSGEJf7EOdI-HQdx-SsergQ:1573888705997&tbm=isch&source=iu&ictx=1&fir=eZFeLHcZaIc5IM%253A%252CfKqyEo0QQuMASM%252C%252Fm%252F0g9m4&vet=1&usg=AI4_-kSoADvlbnK_nb69K6srwt0kP4budQ&sa=X&ved=2ahUKEwjopfKpmO7lAhWo_CoKHX-nBOcQ_B0wCnoECAoQAw#imgrc=eZFeLHcZaIc5IM:

Pojęcie prawdy - definicje prawdy klasyczna definicja prawdy wg Arystotelesa Jest fałszem powiedzieć o tym co jest, że nie jest, lub o tym co nie jest, ze jest; jest prawdą powiedzieć o tym co jest, ze jest, lub o tym co nie jest, że nie jest   Zdanie prawdziwe jest to zdanie, które wyraża, ze tak a tak rzeczy się mają, i rzeczy mają się tak właśnie [A. Tarski Prawda s. 18] „śnieg pada” jest zdaniem prawdziwym wtedy, gdy śnieg pada  „p” jest prawdziwe wtedy, gdy p

Paradoks kłamcy  zwany paradoksem Eubulidesa  lub antynomią kłamcy, mówi o niemożliwości zdefiniowania pojęcia prawdy w obrębie języka, do którego to pojęcie się odnosi. Pewien człowiek twierdzi: „ja teraz kłamię”. Jeśli zadamy sobie pytanie, czy jest on kłamcą czy też twierdzi prawdę dojdziemy niechybnie do sprzeczności. Jeśli kłamie, to stwierdzając „ja teraz kłamię” wypowiada prawdę, a więc nie jest kłamcą. Jeśli natomiast twierdzi prawdę, to znaczy, że kłamie

Paradoks (antynomia) kłamcy „jeżeli kłamca mówi, że kłamie to zarazem kłamie i mówi prawdę” przypisywana Eubulidesowi z Miletu https://www.google.com/search?q=eubulides&safe=active&sxsrf=ACYBGNTxM-21z83ffWtIYXARFVcfr59DVQ:1573899783339&tbm=isch&source=iu&ictx=1&fir=N-6HHqRaxoTTLM%253A%252CLhrcSJQkvIDb9M%252C%252Fm%252F02pvg&vet=1&usg=AI4_-kSDvEiwettS4pHjV3-EITvG2kz65Q&sa=X&ved=2ahUKEwibuv3Lwe7lAhXus4sKHXJZCsEQ_B0wDHoECAkQAw#imgrc=olsrd6Dit4GfTM lub Epimenidesowi z Krety który powiedział: „Wszyscy Kreteńczycy są kłamcami” https://www.google.com/search?q=Epimenides+z+Krety&safe=active&sxsrf=ACYBGNT4J04q5gz6yXadH7wmfupdNYZBAQ:1573899843623&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwjliN3owe7lAhXGR5oKHV_LAngQ_AUIEigB&biw=1366&bih=625#imgrc=g6c-1Bz2yrtqPM Inna postać paradoksu to np.: „Niniejsze zdanie jest nie istnieje”

Kurt Gödel https://www. google. com/search Twierdzenie o niezupełności Wniosek o niedowodliwości niesprzeczności Z twierdzenia tego wynika, że: matematyka nie jest i nie może być nauką zamkniętą i zakończoną w ramach żadnego rozstrzygalnego systemu formalnego pierwszego rzędu nie da się dowieść niesprzeczności jego samego. Aby taki dowód przeprowadzić, niezbędny jest szerszy system, którego niesprzeczności w ramach niego samego również nie da się dowieść – i tak ad infinitum. Drugie, o niedowodliwości niesprzeczności To twierdzenie jest konsekwencją poprzedniego. Głosi ono, że w ramach żadnego rozstrzygalnego systemu formalnego pierwszego rzędu zawierającego w sobie aksjomaty Peana nie da się dowieść niesprzeczności jego samego. Aby taki dowód przeprowadzić, niezbędny jest szerszy system, którego niesprzeczności w ramach niego samego również nie da się dowieść – i tak ad infinitum.

Rozwiązanie paradoksu kłamcy Potrzebny jest metajęzyk – język wyższego szczebla niż język przedmiotowy (czyli ten o którym się mówi ten którym wyrażone jest zdanie) Metajęzyk (język którym posługujemy się aby mówić o języku przedmiotowym) powinien być sformalizowany, pojęcia powinny być w nim dokładnie zdefiniowane, sprecyzowane aby nie były wieloznaczne i znacznie bogatszy od języka przedmiotowego tzn. powinien w sobie zawierać język przedmiotowy + coś jeszcze PŁASZCZAKI SUPERSTRUNA

Logiki wielowartościowe Nie obowiązuje zasada: Prawo wyłączonego środka - dla dowolnego zdania w sensie logiki p albo ono samo jest prawdziwe, albo prawdziwe jest jego zaprzeczenie. Jan Łukasiewicz https://www.google.com/search?q=jan+%C5%82ukasiewicz+logik&safe=active&sxsrf=ACYBGNQ-MVLmR3ugXEflGJQxNgZ6-5QF4A:1573989094450&tbm=isch&source=iu&ictx=1&fir=6kgmm_k0JrwSWM%253A%252C9N4mWxyw02ocXM%252C%252Fm%252F01sdf9&vet=1&usg=AI4_-kTy78uRMYkafWJAYvBt5RYW6U9Oxw&sa=X&ved=2ahUKEwikleumjvHlAhUmyKYKHSL-D5YQ_B0wCnoECAoQAw#imgrc=6kgmm_k0JrwSWM: Logika trójwartościowa - rozpatruje się w niej 3 wartości: P(1)- zdanie, którego wszystkie kryteria są spełnione, F(0)- zdanie, którego żadne z kryteriów nie jest spełnione., T(1/2)- zdanie, którego tylko niektóre kryteria są spełnione. „możliwe” Np. Za rok będę w Nowym Yorku wartość logiczna tego zdania wynosi ½ lub inne wartości ułamkowe w logikach wielowartościowych Nieco inaczej sytuacja prezentowała się w indyjskich systemach filozoficznych, np. Nagarjuna (II w n.e.) przedstawił dwuwartościową logikę czterech alternatyw, na bazie której opracował system filozoficzny Środkowej Ścieżki (madhyamaka).

Rola obserwatora Eksperymety w Hawthorne (Elton Mayo) Kot Erwina Schrödingera https://www.google.com/search?q=schrodinger&safe=active&sxsrf=ACYBGNSXq-52BixEKgkskrms8X35azlDjQ:1573987167068&tbm=isch&source=iu&ictx=1&fir=gSq6k0fE8kKPPM%253A%252CfzXZdCNn0OlUzM%252C%252Fm%252F02p_l&vet=1&usg=AI4_-kRCF-hiLrBuWbxins2Er9kBnaCm-Q&sa=X&ved=2ahUKEwjNhuWPh_HlAhWB8aYKHfYVDk4Q_B0wFHoECAcQAw#imgrc=gSq6k0fE8kKPPM: Reguła nieoznaczoności Wernera Heisenberga https://www.google.com/search?q=heisenberg&safe=active&sxsrf=ACYBGNRRkzF397RsYmZ_uxb8kIHSYw_YYA:1573987254414&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwi8mri5h_HlAhUcwcQBHUtdDigQ_AUIEigB&biw=1366&bih=625#imgrc=aJiJ1QxuO_DX0M Eksperymety w Hawthorne (Elton Mayo) https://www.google.com/search?q=mayo+hawthorne&safe=active&sxsrf=ACYBGNRxghTk7jYf0aTrYI4_4VVzNRgrNg:1573987392269&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwjtoZb7h_HlAhWk5KYKHdBYAs4Q_AUIEygC&biw=1366&bih=625#imgrc=qxUucxkmuMYlhM

„Przewrót kopernikański w filozofii” U Kanta podmiot poznania stał się warunkiem przedmiotu poznania Tym, co poznajemy, są fenomeny – konstrukty wywodzące się z wrażeń zmysłowych Natomiast rzeczy same w sobie to noumeny (ich poznanie wymaga aparatu poznawczego – zmysłów, założeń i metod rozumowania) Odwrócił klasyczne sposób rozumowania że doświadczenie kreuje pojęcia Immamuel Kant Krytyka czystego rozumu

Złudne doświadczenia http://psychika.net/2010/10/iluzja-optyczna-moda-czy-stara-kobieta.html https://www.youtube.com/watch?v=gk8jinblAK8 https://www.youtube.com/watch?v=zpt6Z8YxJRA

Kartezjusz ur. 31 marca 1596 r. w La Haye-en-Touraine (obecnie Descartes) w Turenii, zm. 11 lutego 1650 r. w Sztokholmie „Rozprawa o metodzie”

Kartezjusz Przekonanie, iż tylko to, co da się poznać, „jasno i wyraźnie” (clair et distinct), za prawdę uważać należy. matematyzuje naturę i uznaje jedynie rozumowe myślenie za źródło poznania Wychodząc, tak jak św. Augustyn z zasadniczego zwątpienia o wszystkim co nazywamy poznaniem, dochodzi Kartezjusz do odkrycia, iż jedynie tylko uświadomienie sobie zwątpienia jest bezwzględnie pewne. Wątpienie jest aktem myśli, więc stwierdza równocześnie istnienie myślących ludzi. Tak dochodzi do swego pierwszego twierdzenia: „cogito ergo sum” („myślę więc jestem”). w Rozprawie o metodzie (1637):

Kartezjusz Rozsądkowe myślenie jest jedynym źródłem prawdy, Dokonania w naukach ścisłych i przyrodniczych Kartezjusz po raz pierwszy wprowadził termin funkcja, a także nazwę liczby urojone Kartezjusz był też jednym z prekursorów fizyki klasycznej. Sformułował zasadę zachowania pędu sformułował prawo załamania i odbicia światła.

Paradygmat nauk organizacji i zarządzania Paradygmat nauk organizacji i zarządzania język i prawa nauk organizacji i zarządzania a prakseologia Paradygmat to zespół pojęć i teorii, które są powszechnie akceptowalne przez środowisko naukowe specjalistów w danej dziedzinie. Wg T. Kuhna postęp w nauce odbywa się rewolucyjnie: https://www.google.com/search?q=thomas+kuhn&safe=active&sxsrf=ACYBGNQgXHsSNmpoknpLoWOVV3UBz-9CuA:1573989488298&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwi03NHij_HlAhVtwsQBHeQ9APkQ_AUIEigB&biw=1366&bih=625#imgrc=LaYCgwQssmaYbM Najpierw musi wytworzyć się paradygmat tzw. consensus omnium Po wykształceniu się paradygmatu nauka jest w stanie dojrzałym, „normalnym” dalsze badania rozwijają ją w ramach paradygmatu Przejście do nowego paradygmatu, który lepiej wyjaśnia zjawiska – rewolucja naukowa

Struktura Rewolucji Naukowych Thomas Kuhn Paradygmat Czarny łabędź Kuhna Przykłady obecnych nieścisłości w teoriach: Ewolucji Antropocentryzmu Wolnego rynku Jednostki ludzkiej Hawthorne eksperyment omówić dla zaocznych

Falsyfikacja Karl Rajmund Popper https://pl. wikipedia Hipoteza Eksperymentalne testowanie hipotez FALSYFIKACJA jako metoda demarkacji nauk, a nie potwierdzanie Hipoteza która wykazuje hart Żadna teoria naukowa nie może być uznana za pewną

Ogólna charakterystyka koncepcji metodologii nauki wg Karla Rajmunda Poppera Założenie generalne: Niepoznawalność prawdy ostatecznej – można się zbliżać do prawdy jednak nie można mieć pewności, że poznało się prawdę Nie ma więc mowy o „odkrywaniu praw naukowych” ….. Chociaż jego 3 świat ….

Następstwa: Ciągły proces zbliżania się do prawdy na drodze rozwoju nauki Wszystkie prawa obecnie odkryte nie są ostateczne i w ramach procesu rozwoju nauki mogą być obalone Wskazuje to na prawdopodobieństwo prawdziwości teorii a nie jej bezwzględną prawdziwość

Następstwa Nie można więc zweryfikować ostatecznie praw lub teorii – za to z powodzeniem można je sfalsyfikować Odrzucenie indukcji jako metody badawczej Nauka powinna być empirycznie sprawdzalna aby móc ją odróżnić od systemów metafizycznych za kryterium rozróżnienia (demarkacji) uznaje się więc falsyfikowalność „Nie może być w nauce zdań ostatecznych” [Popper Logika... s. 44]

Następstwa: Potwierdzanie hipotez, praw, teorii odbywa się poprzez ciągłe próby ich falsyfikacji (najlepiej na drodze eksperymentu) Jeżeli próby te nie przynoszą efektu mówi się o tych hipotezach, prawach, teoriach – że wykazały „hart” i są obecnie uznane jako obecnie obowiązujące Teorie są więc czasowo prawdziwe Skupienie badaczy więc powinno być skoncentrowane na projektowaniu testów i hipotez które miałyby zadanie sfalsyfikować przyjętą teorię a nie ją pozytywnie zweryfikować

System Elementy POŁĄCZONE RELACJAMI wyodrębnione z otoczenia na podstawie wybranego kryterium Ludwig von Bertalanffy złożone, otwarte i dynamiczne Eliyahu M. Goldratt + minimum jedno podstawowe ograniczenie

Ekwifinalność jest to zasada, która mówi, że wychodząc z różnych źródeł można dojść do tych samych rezultatów. Ekwifinalność jako cecha organizacji społecznej rozumiana przez to, że nie istnieje najlepszy sposób organizowania w celu realizacji zadania, podobne efekty mogą być osiągane w różny sposób. Ekwipotencjalność

Teoria Emergencji Emergencja (łac. emergo - wynurzam się) jest to powstawanie jakościowo nowych form i zachowań z oddziaływania między prostszymi elementami. Oznacza to nieredukowalność danego zjawiska. Przykładem takiego zjawiska jest zachowanie: roju pszczół, mrowiska, a czasem nawet podawane są przykłady - watahy psów czy ławicy ryb; myślenia przez neurony, z których żaden nie wykazuje osobno takich predyspozycji interaktywny model społeczeństwa – społeczności nie są jedynie zbiorami jednostek ale tworzone są poprzez relacje między jednostkami (człowiek istota społeczna) – ale jest wytłumaczenie redukcjonistyczne: inteligencja i eksteligencja

Nauki przyrodnicze a nauki społeczne Probabilistyczny charakter teorii naukowych Teoria względności Fizyka molekularna Prawa naukowe w dziedzinie nauk humanistycznych

Nomotetyczna metodologia badań naukowych Nauki przyrodnicze umożliwiają takie podejście ze wzgl. na: Dużą populację badanych przedmiotów – działa w takich populacjach Prawo Wielkich Liczb Beurnoulliego 0,(9)=1 Prawdopodobieństwo zajścia zdarzeń nietypowych wynosi 0 choć to wcale nie oznacza, że nie mogą one zajść – prawa fizyki są prawami probabilistycznymi Cząstki są jednorodne homogeniczne nie tak jak jednostki ludzkie cechujące się wolną wolą Nie uznaje się wpływu obserwatora na przebieg eksperymentu (brak sprężenia zwrotnego) Sprawia to że prawa fizyki są silne i powtarzalne (prawdopodobieństwo zajścia anomalii wynosi 0)

Specyfika nauk społecznych Organizacje ożywione to systemy otwarte – a więc takie, które pobierają energię z zewnątrz cechując się ujemną „entropią”. Układy nieożywione to systemy zamknięte – o stałej ilości energii, cechujące się dodatnią entropią. Entropia zarówno w systemach nieożywionych jak również w ożywionych umożliwia utrzymanie stanu dynamicznej równowagi (atraktora) inaczej wszystko byłoby już szarą zimną masą. Jednak w organizacjach ożywionych entropia rożnie w miarę jak rośnie wewnętrzna liczebność organizacji, ale pojawia się inna „ujemna entropia” w postaci instytucji, które pozwalają organizacji lepiej się zorganizować, poprzez to sprawniej działać

Dziedzina nauk społecznych Części (jednostki) posiadają samoświadomość oraz wolną wolę, a jednocześnie są one umiejscowione we wspólnocie i ciągle kształtowane przez nią. Występuje sprzężenie zwrotne, czyli reakcja jednostek nie jest zdeterminowana warunkami przyrody, ale zachowaniem grupy w konkretnym czasie i miejscu (KONTEKŚCIE), które nigdy więcej się nie powtórzą. Zachowania jednostek cechują się ograniczoną racjonalnością – racjonalność emocjonalna*. „Z wyjątkiem bezpośredniego zaspakajania potrzeb biologicznych człowiek nie żyje w świecie rzeczy, lecz SYMBOLI” , które też i aktywnie sam tworzy. Bertalaffy L.: Ogólna teoria systemów PWN Warszawa 1984 s.255 i 251 *„Człowiek jest jednostronnie mądry, ale wielostronnie głupi” Odróżnienie „ja”, przedmiotów, przestrzeni, czasu, liczby, przyczynowości ewoluowały z continuum – trzeba było się tego nauczyć, dzieci tego nie potrafią, a więc nie są to pierwotne kartezjańskie antytezy

Bankructwa społecznych teorii naukowych Wszystkie próby zmatematyzowania, zautomatyzowania, „ustatystycznienia”  nauk społecznych poniosły klęskę: historycyzm Hegla czy Marksa ekonomia klasyczna, „tayloryzm” w zarządzaniu, lingwistyka Noama Chomsky’ego, … Eksperyment Hawthorne Modele te tłumaczyły zjawiska masowe – nawet z dużymi sukcesami – jednak zawodzą na poziomie jednostkowym (cała teoria racjonalnego wyboru okazuje się zawodna, modele homo oeconomicus, Robinsonów Cruzoe, przedsiębiorstw jako „czarnych skrzynek” wzmocnine zasadą ceteris paribus jest po prostu błędne.

Ułomność zasady ceteris paribus w naukach organizacji i zarządzania Nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki – Hieraklit z Efezu Nie można wejść dwa razy do tego samego stawu – Siddhartha Gautama (Budda)

5 kryteriów nowego paradygmatu w nauce Zwrot od pojęcia Części do pojęcia Całości. Zwrot od pojęcia Struktury ku pojęciu Procesu. Zwrot od pojęcia Nauki Obiektywnej ku pojęciu Nauki Epistemicznej. Zwrot od pojęcia Budowli ku pojęciu Sieci jako Metafory Wiedzy Zwrot od pojęcia Prawdy do pojęcia Przybliżonego Opisu Capra F.: Należeć do wszechświata Znak, Kraków 1995, s. 22-25

UWAGI Spostrzeżenie: Systemy społeczne są mieszaniną organizacji, czy jednostek typowych („statystycznych”) oraz nietypowych – wychodzących poza ramy prawidłowości uchwyconych „w zasadzie” dla całej badanej populacji. Często zdarza się, że choć jest mniej tych jednostek czy organizacji nietypowych, to są one najbardziej innowacyjne, twórcze itp. Oznacza to, że stanowią awangardę przemian jakościowych w swoim środowisku, mają największy wpływ (siłę oddziaływania) na panujące przekonania oraz postęp w tych populacjach. Dlatego w systemach społecznych odkrycie zasad „w zasadzie” tak niewiele daje, a przede wszystkim nie pozwala na przewidywanie przyszłości na podstawie ekstrapolacji trendów, czy panujących szerzej poglądów!

„Wszystko ujdzie - anything goes” Paul Feyerabend „Przeciw metodzie” Anarchizm metodologiczny https://www.google.com/search?q=feyerabend&safe=active&sxsrf=ACYBGNQMLrnu3jvBQ95dskvzmrfGKkdppw:1573892379164&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwjiyLKBpu7lAhUJJlAKHedXBSEQ_AUIEigB&biw=1366&bih=625#imgrc=8noVAa1nanIhbM  Aby nie hamować rozwoju wiedzy, lepiej jest zrezygnować z jakiejś dyrektywy metodologicznej niż utrzymywać ją. Jest to zalecenie zgodne z autentyczną praktyką badawczą: uczeni częściej rezygnują z metody niż wyników własnych badań, jeśli te ostatnie okazują się rażąco niezgodne z obowiązującą metodologią.

Piękno nauki, na podstawie K Piękno nauki, na podstawie K. Popowicza: Piękno nauki zarządzania w: Podejście procesowe w zarządzaniu red. M Romanowska, M. Trocki SGH, Warszawa 2004 s. 207-216 Wg A. Einsteina podstawowymi kryteriami prawdziwości teorii naukowej jest jej empiryczne potwierdzenie i wewnętrzne piękno. Twórczość naukowa wzorowana na twórczości w sztuce – olśnienie, kreacja Piękno jako nieoficjalne kryterium prawdy – subiektywny zachwyt badacza, wpływający na losy badania.

Kanon piękna nauki w odniesieniu do nauki zarządzania Poszukiwanie prawdy nie koniecznie obiektywnej – przewidywanie przyszłości jest główną korzyścią użyteczności teorii ekonomicznych (w tym w zarządzania) Dążenie do prostoty poprzez wiele modeli teoretycznych próbuje się ułatwić życie menedżerowi, przedsiębiorcy a nie utrudnić

Piękno nauki zarządzania, na podstawie K Piękno nauki zarządzania, na podstawie K. Popowicza: Piękno nauki zarządzania w: Podejście procesowe w zarządzaniu red. M Romanowska, M. Trocki SGH, Warszawa 2004 s. 207-216 Nauka zarządzania uczy dostosowania się do zmian, wpływania na zmiany i ich kontrolowania. Zarządzanie dąży do prostoty, porządkuje otaczające przedsiębiorcę otoczenie, wskazując mu poprzez modelowe uproszczenia jak należy się w nim poruszać. Nie można polegać tylko na intuicji menedżerów należy racjonalizować otaczającą przypadkowość tj. przewidzieć zmianę i przygotować się do niej (planowanie scenariuszowe, real options, zarządzanie ryzykiem, instrumenty pochodne – opcje, futures, itp.)

Przykłady „pięknych” teorii i rozwiązań na obszarze nauki organizacji i zarządzania Problem komiwojażera (strategia najbliższego sąsiada) Efekt Hawthorne Teoria Ograniczeń TOC (Theory of Constraints) E. Goldratta Efekt byczego bicza w kanałach logistycznych (Gra piwna) J. Forrester’a Łańcuch krytyczny E. Goldratta

Metafory organizacji Maszyna Organizm Mózg System polityczny Psychiczne więzienie (jaskinia platońska) Orkiestra Teatr Legoland

Postmodernizm w zarządzaniu Podsumowanie Prawdy i wartości są względne (relatywne), zadaniem studenta, badacza jest więc 3 x wątpić! Zamiast twierdzeń naukowych („naukawych”) warto stosować metafory Pojęcia są wieloznaczne i ich interpretacja może być różna, pod wieloma aspektami. Odejście od badań nomotetycznych do idiograficznych

Sprzeczność pomiędzy tymi nurtami zawarta w pytaniu: Na ile ciąg zdarzeń w przedsiębiorstwie ma charakter obiektywnego procesu a na ile jest wypadkową przypadkowych intuicyjnych zachowań kierownictwa i pracowników? Jak wyznaczyć linię demarkacyjną pomiędzy działaniem racjonalnym a intuicyjnym? Ludzie w dużej części zachowują się nieracjonalnie dlatego też logika Arystotelesowska (klasyczna) jest zawodna* *Klasyczny rachunek zdań słabo sobie radzi z paradoksami. Arystotelesowska zasada sprzeczności: Żaden przedmiot nie może tej samej cechy zarazem posiadać i nie posiadać dwa sądy, z których jeden tę właśnie cechę przedmiotowi przyznaje, jakiej mu drugi odmawia , nie mogą być zarazem prawdziwe dwa przekonania, którym odpowiadają sądy sprzeczne, nie mogą być zarazem prawdziwe W klasycznym ujęciu logiki zdanie może przyjmować alternatywnie jedną z dwóch wartości – "prawda" albo "fałsz". Jeżeli zdanie nie posiada jednej z tych właściwości, to automatycznie posiada drugą. Jest to treścią prawa wyłączonego środka. Jednak "prawdziwość" może być zastąpione inną ideą. Na przykład w logice intuicjonistycznej jest nią "uzasadnienie". Zdanie może wtedy posiadać jedną z dwóch cech: może być "uzasadnione", bądź nie. Istotną różnicą między "prawdą", a "uzasadnieniem" jest to, że dla tego ostatniego nie zachodzi prawo wyłączonego środka: zdanie które nie jest nieuzasadnione niekoniecznie musi być uzasadnione. W takim przypadku jedynie nie zostało udowodnione jego uzasadnienie. Oznacza to, że można udowodnić, że P jest uzasadnione, że P nie jest uzasadnione, bądź nie można dowieść żadnego z powyższych Jan Łukasiawicz wprowadził logiki wielowartościowe (nie tylko prawda lub fałsz) np.: Rozpatruje się w niej 3 wartości: P(1)- zdanie, którego wszystkie kryteria są spełnione, F(0)- zdanie, którego żadne z kryteriów nie jest spełnione., T(1/2)- zdanie, którego tylko niektóre kryteria są spełnione. Ponadto ciekawostką jest paradoks: Nieracjonalność zachowań ludzkich w zderzeniu z nieprzewidywalną przyszłością tworzą – przy trafności strategicznego planu przedsiębiorstwa – synergię katalizująca jego rozwój. Rzecz jednak w tym, że nie potrafimy przewidzieć czy synergia ta nastąpi czy nie. (Popowicz Piękno nauki.. s.213)

Teoria chaosu detrministycznego układów dynamicznych, systemów otwartych Piękne, proste reguły Fraktal Przestrzeń fazowa Atraktor Bifurkacja / przejście fazowe Złożoność

Fraktal Benoît Mandelbrot w latach 70. XX wieku zbiór, który posiada wszystkie poniższe charakterystyki albo przynajmniej ich większość: ma nietrywialną strukturę w każdej skali, struktura ta nie daje się łatwo opisać w języku tradycyjnej geometrii euklidesowej, jest samopodobny, jeśli nie w sensie dokładnym, to przybliżonym lub stochastycznym, holograficzny ma względnie prostą definicję rekurencyjną, ma naturalny („poszarpany”, „kłębiasty” itp.) wygląd. ma wymiar ułamkowy z przedziału (1,2) lub (2,3) … Wymiary samopodobieństwa figur zdecydowanie bliższych nam - linii, kwadratu i sześcianu, to odpowiednio 1, 2 i 3. Takie też są ich wymiary topologiczne, czyli tyle współrzędnych jest nam potrzebnych do opisania położenia w ich wnętrzu. Wymiary samopobieństwa fraktali zawierają się np. w przedziale (1,2), czyli wymiary tej grupy fraktali (mowa tu na przykład o trójkącie Sierpińskiego, czy płatku Kocha) są mniejsze niż figury płaskiej, a większe niż prostej. Tak więc fraktale, których wymiary samopodobieństwa zawierają się w tym przedziale nie są już prostymi, a jeszcze nie są figurami płaskimi.

Fraktale przykłady Zbiór Mandelbrota https://pl.wikipedia.org/wiki/Zbi%C3%B3r_Mandelbrota#/media/Plik:Mandel_zoom_00_mandelbrot_set.jpg Inne traktory: Kalafior rzymski – naturalny https://pl.wikipedia.org/wiki/Fraktal#/media/Plik:Fractal_Broccoli.jpg Zbiory Julii https://pl.wikipedia.org/wiki/Zbi%C3%B3r_Julii#/media/Plik:Julia_set_(highres_01).jpg Trójkąt Sierpińskiego https://pl.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%B3jk%C4%85t_Sierpi%C5%84skiego#/media/Plik:Sierpinski-zoom4-ani.gif Paproć Barnsleya http://pl.wikipedia.org/wiki/Papro%C4%87_Barnsleya

Przestrzeń fazowa gry Mniam-Mniam na tabliczce 4x4

Atraktor Efekt motyla Edward Lorenz https://www.google.com/search?q=edward+lorenz&safe=active&sxsrf=ACYBGNR52QZtrbLcaNzy0NGVnSLFmSCx6A:1573903087898&tbm=isch&source=iu&ictx=1&fir=zBXa_z2OQrho3M%253A%252CB4ZyQTMFbMcrBM%252C%252Fm%252F05pznc&vet=1&usg=AI4_-kT73T-i8euGRIy0rwfaaU4bFTMwGg&sa=X&ved=2ahUKEwjw69vzze7lAhXtlYsKHaDoDSsQ_B0wCnoECAoQAw#imgrc=zBXa_z2OQrho3M: https://pl.wikipedia.org/wiki/Efekt_motyla Mrówka Langtona http://pl.wikipedia.org/wiki/Mr%C3%B3wka_Langtona

Bifurkacja/ przejście fazowe Skokowa zmiana własności jakościowych lub topologicznych układu przy drobnej ciągłej zmianie jego parametrów; Masa krytyczna Światy równoległe Hugh Everetta III https://www.google.com/search?q=Hugh+Everett+III&safe=active&sxsrf=ACYBGNQMzH2t8CSvygaOhkfNiFJ75iDKWg:1573987805715&tbm=isch&source=iu&ictx=1&fir=ZVUDU5ZFuiNLYM%253A%252CD1iYwLW4BH8nXM%252C%252Fm%252F02ndv3&vet=1&usg=AI4_-kTacIbhiF4XWKMZ9iJ1pdWukYFUdg&sa=X&ved=2ahUKEwiniqnAifHlAhUawMQBHW0kCfUQ_B0wCnoECAoQAw#imgrc=ZVUDU5ZFuiNLYM: Karl Rajmund Popper 3 światy, (logika odkrycia naukowego, nędza historycyzmu, społeczeństwo otwarte i zamknięte) https://www.google.com/search?q=Karl+Rajmund+Popper&safe=active&sxsrf=ACYBGNTW-z4zPRrIubBUhxtHvmthLqvt9A:1573987853188&tbm=isch&source=iu&ictx=1&fir=CaaWEVgr900x0M%253A%252CpGpdpVkHbHjNsM%252C%252Fm%252F047g6&vet=1&usg=AI4_-kTgpBEpVyIVKgcAVMi2-TMIi1MHWA&sa=X&ved=2ahUKEwjAw_rWifHlAhXK8qYKHf4lBjsQ_B0wE3oECAoQAw#imgrc=CaaWEVgr900x0M: wystąpienie Poppera podczas III Międzynarodowego Kongresu Logika, Metodologia i Filozofia Nauki w 1967 r.2 . W eseju tym wyrażone jest przekonanie, że obok świata obiektów fizycznych (stanów fizycznych) oraz świata stanów świadomości (stanów umysłu, predyspozycji do określonych działań i zachowań) należy wyróżnić trzeci świat: świat obiektywnej treści myśli, w szczególności nauki, ale także poezji i sztuki. Trzeci świat jest wytworem człowieka (i choćby tym różni się zasadniczo od platońskiego świata idei czy heglowskiego ducha obiektywnego), jest naturalnym produktem zwierzęcia ludzkiego, podobnym — wedle Poppera — do takich struktur jak sieć pająka, gniazdo os czy mrówek, tamy budowane przez bobry, ścieżki zwierząt w lesie. Mimo to trzeci świat nie da się zredukować do dwu pozostałych (świata obiektów fizycznych i świata stanów świadomości), istnieje jakoś realnie, jest w dużym stopniu autonomiczny: każda teoria, każdy problem z trzeciego świata generuje nowe niezamierzone fakty, nowe nieoczekiwane problemy. Występuje oddziaływanie zwrotne naszej twórczości na nas samych — trzeciego świata na świat drugi, a nawet pierwszy. http://www.obi.opoka.org.pl/zfn/008/zfn00807Urbaniec.pdf

Złożoność (układ złożony) Emergencja (mózg, komórka, rój, sfora) Nieliniowość Dynamika Samopodobieństwo (fraktal, hologram) Wrażliwość na warunki początkowe Trudności w ustaleniu granic systemu – decyzja zależy obserwatora Systemy złożone są otwarte – nie posiadają równowagi energetycznej lecz mogą być stabilne (atraktor)

Kraina mrówek (koszmar redukcjonisty) Ekwipotencjalność i Ekwifinalność *Ian Stewart, Jack Cohen: Wytwory rzeczywistości Prószyński i S-ka Warszawa 2003 start ????????????????? *Ian Stewart jest autorem książki „Czy bóg gra w kości” oraz wspólnie z Cohenem Collapse stop

Teorie, gry koszmary Gra w szachy lub w Go reguły proste – częściowe strategie pomocne (gambity, obrona sycylijska itp.; mur L w Go) ale nie przesądzające o sukcesie Snooker – jest strategia otrzymywania okazji, ale pojawia się SZUM (niedoskonałe bile, bandy, tkanina itp.) Automodyfikacja gry w trakcie – współudział dwu przestrzeni fazowych gry i stołu - odkształcanie się band, zmienne położenie uz, zmienna średnica bil)

Przykłady tematów typu „koszmar redukcjonisty” w nauce zarządzania Efektywność funkcjonowania sieci międzyogranizacyjnej przedsiębiorstw Efektywność kultury organizacyjnej przedsiębiorstwa Przesłanki tworzenia organizacji uczącej się

Relatywizm naukowy - Postmodernizm „Prawdziwość” twierdzeń jest weryfikowalna tylko w kontekście (modelu, metody, języka) Dane z doświadczeń podlegają obróbce i interpretacji, szum, niedokładność pomiaru, reprezentatywność próby itd. Powoduje to również interpretację wyników z obserwacji, wnioski – są narracyjne Język kształtuje świadomość i świadomość kształtuje też i język (sprzężenie) Nie ma możliwości powtórzenia eksperymentu w porównywalnych warunkach

Relatywizm poznawczy - Postmodernizm Nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki – Hieraklit z Efezu Nie można wejść dwa razy do tego samego stawu – Siddhartha Gautama (Budda)

Specyfika nauk społecznych Organizacje ożywione to systemy otwarte – a więc takie, które pobierają energię z zewnątrz cechując się ujemną „entropią”. Układy nieożywione to systemy zamknięte – o stałej ilości energii, cechujące się dodatnią entropią. Entropia zarówno w systemach nieożywionych jak również w ożywionych umożliwia utrzymanie stanu dynamicznej równowagi (atraktora) inaczej wszystko byłoby już szarą zimną masą. Jednak w organizacjach ożywionych entropia rożnie w miarę jak rośnie wewnętrzna liczebność organizacji, ale pojawia się inna „ujemna entropia” w postaci instytucji, które pozwalają organizacji lepiej się zorganizować, poprzez to sprawniej działać

Dziedzina nauk społecznych Części (jednostki) posiadają samoświadomość oraz wolną wolę, a jednocześnie są one umiejscowione we wspólnocie i ciągle kształtowane przez nią Występuje sprzężenie zwrotne, czyli reakcja jednostek nie jest zdeterminowana warunkami przyrody, ale zachowaniem grupy w konkretnym czasie i miejscu (KONTEKŚCIE), które nigdy więcej się nie powtórzą Zachowania jednostek cechują się ograniczoną racjonalnością – racjonalność emocjonalna*. „Z wyjątkiem bezpośredniego zaspakajania potrzeb biologicznych człowiek nie żyje w świecie rzeczy, lecz SYMBOLI” , które też i aktywnie sam tworzy. Bertalaffy L.: Ogólna teoria systemów PWN Warszawa 1984 s.255 i 251 *„Człowiek jest jednostronnie mądry, ale wielostronnie głupi” Odróżnienie „ja”, przedmiotów, przestrzeni, czasu, liczby, przyczynowości ewoluowały z continuum – trzeba było się tego nauczyć, dzieci tego nie potrafią, a więc nie są to pierwotne kartezjańskie antytezy

Bankructwa społecznych teorii naukowych Wszystkie próby zmatematyzowania, zautomatyzowania, „ustatystycznienia”  nauk społecznych poniosły klęskę: historycyzm Hegla czy Marksa ekonomia klasyczna, „tayloryzm” w zarządzaniu, Eksperyment Hawthorne lingwistyka Noama Chomsky’ego, … Modele te tłumaczyły zjawiska masowe – nawet z dużymi sukcesami – jednak zawodzą na poziomie jednostkowym (cała teoria racjonalnego wyboru okazuje się zawodna, modele homo oeconomicus, Robinsonów Cruzoe, przedsiębiorstw jako „czarnych skrzynek” wzmocnine zasadą ceteris paribus jest po prostu błędne.

Przyrodnicze prawa naukowe Prawa naukowe nie są deterministyczne – nie można więc mówić o ich odkrywaniu (Popper – ograniczoność poznania) Prawa przyrodnicze są statystyczne. Jednak siła tych praw wyznaczona prawem wielkich liczb Beurnolliego sprawia, że wykazują one „hart” Empirycznie wielokrotnie weryfikowalne. Prawdopodobieństwo zajścia anomalii = 0, czyli prawa są prawdopodobne w 0,(9) a to = 1 (analogia do six sigma 0,997)

Siła praw nauk społecznych Rozważając te prawa można uznać, że są one „słabsze” od np. fizycznych, gdyż cechują się prawdziwością „w zasadzie” Są to raczej uogólnienia prawdopodobieństwie zajścia p= ……… 0,7? … a może wystarczy 0,6?, lub 0,51?, albo 0,33 przy innych obserwacjach „rozproszonych” (wiodący pakiet obserwacji) Takie prawidłowości są w dodatku ustalane w ograniczonym miejscu i czasie KONTEKŚCIE, Nie muszą obowiązywać we wszystkich KULTURACH! Gdzie jest kryterium demarkacji (prawda/fałsz)???

UWAGI 1 Hipotezy oparte na określeniu „w zasadzie” podlegają metodzie falsyfikacji Czasowe ograniczenie prawdziwości modeli/twierdzeń w naukach społecznych podkreśla metodę falsyfikacji (lecz nie fundamentalnej) jako głównego narzędzia demarkacji. W naukach społecznych można hipotezy/twierdzenia/ modele budować przy wykorzystaniu metody indukcji (którą to krytykował zawzięcie K.Popper), poprzez obserwację zdarzeń, które można uogólnić z „dużym” prawdopodobieństwem.

UWAGI 2 Spostrzeżenie: Systemy społeczne są mieszaniną organizacji, czy jednostek typowych („statystycznych”) oraz nietypowych – wychodzących poza ramy prawidłowości uchwyconych „w zasadzie” dla całej badanej populacji. Często zdarza się, że choć jest mniej tych jednostek czy organizacji nietypowych, to są one najbardziej innowacyjne, twórcze itp. Oznacza to, że stanowią awangardę przemian jakościowych w swoim środowisku, mają największy wpływ (siłę oddziaływania) na panujące przekonania oraz postęp w tych populacjach - Podstawowe ograniczenia systemu Dlatego w systemach społecznych odkrycie zasad „w zasadzie” tak niewiele daje, a przede wszystkim nie pozwala na przewidywanie przyszłości na podstawie ekstrapolacji trendów, czy panujących szerzej poglądów!

Literatura polecana dotycząca otwartych układów dynamicznych Teorie chaosu deterministycznego – James Gleick „Chaos” https://www.google.com/search?q=James+Gleick&safe=active&sxsrf=ACYBGNRNvtsrll65Hbry0QD2of1pkMD8fg:1573903353644&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwih5Lfyzu7lAhUKtosKHdWCBRIQ_AUIEigB&biw=1366&bih=625#imgrc=SXZlPvbP3csGTM „Ogólna teoria systemów” Ludwig von Bertalanffy „Masa Krytyczna” Philip Ball https://www.google.com/search?q=philip+ball&safe=active&sxsrf=ACYBGNSNou-QiU_6wWQzPG-VWBHnefnySQ:1573903251690&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwi_0-jBzu7lAhXtlosKHZUcCIQQ_AUIEygC&biw=1366&bih=625#imgrc=_mZuwtGB_kK-ZM „Piąta dyscyplina” Peter Senge https://www.google.com/search?q=peter+senge&safe=active&sxsrf=ACYBGNRe_agWPJeAhDX3wrVArJSXiIiT8Q:1573903217151&tbm=isch&source=iu&ictx=1&fir=o8nYoKns3lUN0M%253A%252Cviu7Dj2bvwmGtM%252C%252Fm%252F01hkf1&vet=1&usg=AI4_-kQ3idhvGxfRtS9PXEDfEeap7QzVlw&sa=X&ved=2ahUKEwiu66yxzu7lAhUx_CoKHUrRDXgQ_B0wEnoECAgQAw#imgrc=o8nYoKns3lUN0M: Eliyahu Goldratt „Cel I” „Cel II”, „Łańcuch krytyczny”, „Czy to nie oczywiste”, „Wolność wyboru” itd. Ian Stewart „Czy Bóg gra w kości? Nowa matematyka chaosu”, „Wytwory rzeczywistości. Ewolucja umysłu ciekawego” https://www.google.com/search?q=ian+stewart&safe=active&sxsrf=ACYBGNQKOG-y8-9vJfYRLE80tyZ51yTKmg:1573902483499&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwiIqMLTy-7lAhVYxMQBHUiuAwIQ_AUIEigB&biw=1366&bih=625#imgrc=B95CV_mXpI4ZkM