Pokrzywdzony w prawie karnym i procesie karnym Dr hab. prof. nadzw. UWr Anna Muszyńska

Zakres zagadnień Pokrzywdzony – zagadnienia definicyjne; Prawa i obowiązki pokrzywdzonego w procesie karnym; Pełnomocnik pokrzywdzonego; Ochrona i pomoc udzielana pokrzywdzonemu; Mediacja, ugoda, czynności konsensualne; Interesy ofiary przestępstwa w świetle koncepcji sprawiedliwości naprawczej; Środki kompensacyjne jako instrumenty służące zabezpieczeniu interesów pokrzywdzonego; Państwowa kompensata dla ofiar przestępstw.

Literatura: E. Hryniewicz-Lach, Ofiara w polskim prawie karnym. Interesy ofiary przestępstwa i karno-materialne instrumenty służące ich zabezpieczeniu, Warszawa 2017 E. Bieńkowska, Pokrzywdzony (w:) Strony i inni uczestnicy postępowania karnego, System Prawa Karnego Procesowego, pod red. C. Kuleszy, t. 6, Warszawa 2016 D. Kużelewski, Pokrzywdzony w polskim procesie karnym (w:) Strony i inni uczestnicy postępowania karnego, System Prawa Karnego Procesowego, pod red. C. Kuleszy, t. 6, Warszawa 2016 System Prawa Karnego, Kary i inne środki reakcji karnej, pod red. M. Melezini, t. 6, Warszawa 2016 (rozdział dot. obowiązku naprawienia szkody)

Pojęcie pokrzywdzonego Kto w procesie karnym uzyskuje status pokrzywdzonego? Czy pokrzywdzonym może być tylko osoba fizyczna? Czy małoletni będący pokrzywdzonym może samodzielnie działać przed prokuratorem i w sądzie? Czy osoba nieporadna musi samodzielnie działać w procesie jako pokrzywdzony?

Pojęcie pokrzywdzonego art. 49 kpk  2015.07.01    zmiana                       Dz.U.2013.1247  art. 1 Art. 49. § 1. Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. § 2. Pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej. § 2. Pokrzywdzonym może być także niemająca osobowości prawnej: 1)   instytucja państwowa lub samorządowa, 2)   inna jednostka organizacyjna, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną.

Pojęcie pokrzywdzonego art. 49 kpk § 3. Za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia. § 3a. W sprawach o przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, o których mowa w art. 218-221 oraz w art. 225 § 2 Kodeksu karnego, organy Państwowej Inspekcji Pracy mogą wykonywać prawa pokrzywdzonego, jeżeli w zakresie swego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania. § 4. W sprawach o przestępstwa, którymi wyrządzono szkodę w mieniu instytucji państwowej , samorządowej lub społecznej lub jednostki organizacyjnej, o której mowa w § 2, jeżeli nie działa organ pokrzywdzonej instytucji lub jednostki organizacyjnej, prawa pokrzywdzonego mogą wykonywać organy kontroli państwowej, które w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania.

Pojęcie pokrzywdzonego art. 49 k.p.k. Karnoprocesowa definicja pokrzywdzonego składa się z trzech elementów: po pierwsze, ustawodawca wyraźnie wskazuje katalog podmiotów, które mogą uzyskać ten status. Są to: osoby fizyczne, osoby prawne, instytucje państwowe, instytucje samorządowe oraz jednostki organizacyjne. po drugie, aby można było uznać dany podmiot za pokrzywdzonego, konieczne jest naruszenie lub narażenie jego dobra prawnie chronionego. po trzecie, owo naruszenie lub narażenie musi mieć charakter bezpośredni.

Pojęcie pokrzywdzonego W orzecznictwie i doktrynie przyjmuje się zgodnie materialną definicję pokrzywdzonego (por. uchwała SN z 15.09.1999 r., I KZP 26/99) „Krąg pokrzywdzonych w rozumieniu art. 49 § 1 k.p.k. ograniczony jest zespołem znamion czynu będącego przedmiotem postępowania oraz czynów współukaranych.” Zajęcie odmiennego stanowiska prowadziłoby do nadmiernego "rozmycia" pojęcia zdefiniowanego w art. 49 § 1 k.p.k. W szczególności niemal nieograniczony krąg podmiotów mógłby powoływać się na to, iż ich dobra prawnie chronione zostały nawet tylko zagrożone przez czyn będący przestępstwem. Przyjęcie wąskiej, materialnej definicji pokrzywdzonego pozwala na racjonalne ograniczenie tego kręgu do osób, których dobra prawne zostały zagrożone w wyniku przestępstw, które skonstruowane zostały jako przestępstwa z narażenia oraz do przestępstw popełnionych w innych formach stadialnych i zjawiskowych niż dokonanie. Dzięki takiemu ograniczeniu usunięta zostaje sfera uznaniowości organów procesowych, które mogłyby niemalże dowolnie kształtować krąg podmiotów, którym - zdaniem tych organów - przysługują uprawnienia pokrzywdzonych w rozumieniu art. 49 § 1 k.p.k.

Pojęcie pokrzywdzonego art. 49 k.p.k. (pośrednio pokrzywdzony) W procedurze karnej występuje tylko jeden wyjątek od pojęcia pokrzywdzonego zawierającego przymiot bezpośredniości pokrzywdzenia z art. 49 § 1 k.p.k., który znajduje się w art. 49 § 3 k.p.k. Przepis ten wskazuje, że za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia. Z tych też względów za pokrzywdzonego nie może być uznany nabywca wierzytelności, która przysługiwała podmiotowi pokrzywdzonemu przestępstwem (wyrok SA w Łodzi z dnia 09.09.2010, II AKa 122/10, OSA 2011/11/49-59, Prok.i Pr.-wkł. 2011/9/33, KZS 2011/6/61, OSAŁ 2010/1/8, OSAŁ 2011/1/8).

Podmioty wykonujące prawa pokrzywdzonego Podmioty, które nie są pokrzywdzonym w rozumieniu art. 49 § 1 i 2, ale wykonują jego prawa: 1. organy Państwowej Inspekcji Pracy jeżeli w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania (art. 49 § 3a) w sprawach o przestępstwa przeciwko prawom pracownika (art. 218 – 221) oraz przestępstwo z art. 225 § 2 k.k. 2. organy kontroli państwowej, które w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania (art. 49 § 4) – w sprawach o przestępstwa, którymi wyrządzono szkodę w mieniu instytucji państwowej lub samorządowej lub jednostki organizacyjnej z § 2, jeżeli nie działa organ pokrzywdzonej instytucji 3. przedstawiciel ustawowy małoletniego pokrzywdzonego albo ubezwłasnowolnionego całkowicie albo osoba, pod której stałą pieczą taki pokrzywdzony pozostaje (art. 51 § 2) 4. jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa może wykonywać osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje (art. 51 § 3).

Osoby uprawnione do wykonywania praw w razie śmierci pokrzywdzonego (art. 52 k.p.k.) Art. 52. § 1. W razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe lub osoby pozostające na jego utrzymaniu, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia - prokurator, działając z urzędu.

Ofiara przestępstwa a pokrzywdzony Pojęcie ofiary zdefiniowano w aktach prawa międzynarodowego. Definicja ofiary została określona w Deklaracji ONZ z dnia 29 listopada 1985 r. o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy. Zgodnie z nią ofiarami przestępstwa są osoby, które indywidualnie lub zbiorowo poniosły szkodę, biorąc pod uwagę zdrowie fizyczne lub psychiczne, doświadczyły zaburzeń emocjonalnych, strat materialnych lub poważnego naruszenia swoich zasadniczych praw na skutek działania lub zaniechania będącego naruszeniem ustaw karnych, jakie obowiązują w państwach członkowskich, w tym także przepisów zakazujących przestępczego nadużycia władzy (część A pkt 1).

Ofiara przestępstwa a pokrzywdzony Ofiara przestępstwa została zdefiniowana w Polskiej Karcie Praw Ofiary z 1999 r. Ofiarą przestępstwa w rozumieniu karty (art. 1) jest osoba fizyczna, której dobro prawem chronione zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.

Pokrzywdzony a poszkodowany Poszkodowany występuje na gruncie prawa cywilnego. Jest to osoba, której prawa zostały naruszone lub zagrożone poprzez niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania albo przez czyn niedozwolony, a więc także przez przestępstwo, z tym że nie tylko bezpośrednio, ale i pośrednio.

Uprawnienia pokrzywdzonego w postępowaniu karnym informacje o uprawnieniach udział w czynnościach prawo zgłaszania wniosków dowodowych dostęp do akt sprawy

Uprawnienia pokrzywdzonego w postępowaniu karnym Art. 300 k.p.k. Przed pierwszym przesłuchaniem poucza się pokrzywdzonego o posiadaniu statusu strony procesowej w postępowaniu przygotowawczym oraz wynikających z tego uprawnieniach, w szczególności: do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia i warunkach uczestniczenia w tych czynnościach, określonych w art. 51, art. 52 i art. 315–318, do korzystania z pomocy pełnomocnika, w tym do złożenia wniosku o wyznaczenie pełnomocnika z urzędu w okolicznościach wskazanych w art. 78, jak również o uprawnieniach określonych w art. 23a § 1, art. 156, art. 204 i art. 306 oraz o obowiązkach i konsekwencjach wskazanych w art. 138 i art. 139.

Uprawnienia pokrzywdzonego w postępowaniu karnym Pouczenie obejmuje również informację o możliwościach naprawienia szkody przez oskarżonego lub uzyskania kompensaty państwowej, dostępie do pomocy prawnej, dostępnych środkach ochrony i pomocy, o których mowa w ustawie z dnia 28 listopada 2014 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka (…), pomocy przewidzianej w art. 43 § 8 Kodeksu karnego wykonawczego, możliwości wydania europejskiego nakazu ochrony, organizacjach wsparcia pokrzywdzonych, treści art. 337a oraz możliwości zwrotu kosztów poniesionych w związku z udziałem w postępowaniu. Pouczenie należy wręczyć pokrzywdzonemu na piśmie; pokrzywdzony otrzymanie pouczenia potwierdza podpisem.

Gwarancje procesowe pokrzywdzonego - pokrzywdzony jest stroną w postępowaniu przygotowawczym (art. 299 § 1 k.p.k.), - anonimizacja niektórych danych pokrzywdzonego (art. 148a), - dopuszczenie pokrzywdzonego i jego pełnomocnika do udziału w przesłuchaniu biegłego oraz do zapoznania się z opinią biegłego złożoną na piśmie (art. 318 k.p.k.), - prawo do złożenia wniosku o uzupełnienie śledztwa lub dochodzenia po zaznajomieniu się podejrzanego z materiałami postępowania (art. 321 § 5 k.p.k. w zw. z art. 299 § 1 k.p.k.), - prawo do zażalenia na odmowę udostępnienia akt w postępowaniu przygotowawczym (art. 159 k.p.k.),

Gwarancje procesowe pokrzywdzonego - zabezpieczenie majątkowe, art. 293 k.p.k - informowanie o terminach rozprawy i posiedzenia, art. 337a k.p.k. - rozwiązanie przewidziane w art. 53 k.p.k., według którego oskarżyciel posiłkowy może działać jako strona w procesie nie tylko obok oskarżyciela publicznego, lecz także zamiast niego. Stanowi ono bowiem konsekwencję dopuszczenia według art. 55 k.p.k. samodzielnego aktu oskarżenia pokrzywdzonego w sprawie z oskarżenia publicznego, w której prokurator nie znajduje podstaw do wniesienia aktu oskarżenia.

Decyzje prokuratora i odwołanie od nich prawo do złożenia zażalenia na postanowienie o umorzeniu postępowania lub odmowie wszczęcia rozpoznanie zażalenia przez sąd

Pokrzywdzony jako oskarżyciel w sądzie oskarżyciel prywatny oskarżyciel posiłkowy

Uprawnienia pokrzywdzonego jako oskarżyciela przed sądem - występowanie w charakterze świadka - prawo do korzystania z pełnomocnika - prawo zgłaszania dowodów i zadawania pytań - prawo do zgłaszania roszczeń - prawo do zapoznania się z aktami - udział w głosach stron - prawo do odwołania od decyzji sądu

Jak uzyskać odszkodowanie? wystąpienie z roszczeniem o naprawienie szkody kompensata od państwa

Dochodzenie naprawienia szkody z inicjatywy pokrzywdzonego: złożenie wniosku o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody jako środka karnego na podstawie art. 46 § 1 k.k. wytoczenie powództwa w ramach postępowania cywilnego