ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA DŁUGI SPADKOWE mgr Agnieszka Kwiecień-Madej

Pojęcie odpowiedzialności Najogólniej można mówić o odpowiedzialności jako możliwości zaspokojenia się wierzyciela z majątku dłużnika. Ujęcie takie, pozbawione elementów ocennych, jest przydatne na gruncie prawa spadkowego. Odpowiedzialność spadkobierców powstaje bowiem w chwili otwarcia spadku, a więc zdarzeniem, z którego ona wynika, jest śmierć osoby fizycznej.  Zdarzenie takie, co do zasady, następuje niezależnie od woli spadkobiercy11, a powstanie odpowiedzialności za długi spadkowe następuje z mocy prawa (art. 925 w zw. z art. 922 KC).

Rodzaje odpowiedzialności Rzeczowa 1) powstanie tej postaci odpowiedzialności jest wynikiem dokonania czynności prawnych uregulowanych w prawie rzeczowym (np. ustanowienie zastawu); 2) gwarancją spełnienia świadczenia przez dłużnika jest określony przedmiot (przede wszystkim rzecz). Na tym przedmiocie, a nie na całym majątku dłużnika, ciąży bowiem odpowiedzialność za dług. Mówiąc inaczej, wierzyciel może kierować egzekucję jedynie do określonego przedmiotu, przy czym wartość tego przedmiotu może odbiegać od wysokości długu; 3) wierzycielowi służy prawo bezwzględne i bezpośrednie w stosunku do przedmiotu obciążonego odpowiedzialnością (prawo zastawu, hipoteka). Wynikają z tego następujące konsekwencje: a) dla istnienia i zakresu odpowiedzialności decydujące znaczenie ma los prawny rzeczy, b) realizacja uprawnienia wierzyciela pozostaje niezależna od tego, kto jest właścicielem obciążonego przedmiotu, c) wierzycielowi rzeczowemu służy pierwszeństwo zaspokojenia z obciążonego przedmiotu w zbiegu z osobistymi wierzycielami właściciela, d) obowiązek właściciela przedmiotu obciążonego, niebędącego dłużnikiem osobistym, ogranicza się do zniesienia skierowanej przeciwko temu przedmiotowi egzekucji (sprzedaży oraz zaspokojenia wierzyciela z uzyskanej sumy

Rodzaje odpowiedzialności Osobista Pod pojęciem „odpowiedzialność osobista” (czasami używane jest określenie „majątkowo- osobista”) rozumie się sytuację, gdy niewykonanie zobowiązania przez dłużnika pociąga za sobą możliwość poszukiwania przez wierzyciela zaspokojenia z majątku dłużnika (aktualnego i przyszłego) i tylko z jego majątku. Można więc wskazać cechy charakterystyczne odpowiedzialności osobistej. Po pierwsze, gwarancją spełnienia świadczenia przez dłużnika jest cały jego majątek.  Po drugie, odpowiedzialność ma charakter nieograniczony w tym znaczeniu, że ciąży na całym majątku dłużnika istniejącym w chwili realizacji wierzytelności, a niewyłączonym przez przepisy o ograniczeniach egzekucji. 1) wierzycielowi przysługuje wybór zarówno pomiędzy przedmiotami należącymi do majątku dłużnika, jak i pomiędzy sposobami przymusowego zaspokojenia; 2) w razie zbiegu wierzycieli każdy z nich samodzielnie dochodzi przysługujących mu roszczeń. Dopiero gdy okaże się, że majątek dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie w pełni każdego z wierzycieli, są oni zaspokajani częściowo, w stosunku do wielkości przysługujących im wierzytelności (art. 1026 § 1 KPC). Kolejność zaspokajania poszczególnych wierzytelności wynika z przepisów o egzekucji (por. art. 1025 KPC). Po trzecie, podmiot, do którego należy obciążony majątek (dłużnik) może być zobowiązany zarówno do biernego, jak i do czynnego zachowania się. Po czwarte, z tytułu odpowiedzialności osobistej dla wierzyciela nie wynika żadne prawo bezpośrednie i bezwzględne.

Ograniczenia odpowiedzialności Rzeczowa Osobista Odpowiedzialność rzeczowa jest z istoty swej ograniczona w tym znaczeniu, że wierzyciel nie może uzyskać zaspokojenia z całego majątku dłużnika, a jedynie z konkretnego przedmiotu obciążonego odpowiedzialnością. Co do zasady należy przyjąć, że jest ona nieograniczona - zobowiązany ponosi odpowiedzialność całym swym majątkiem istniejącym i przyszłym, Ograniczenia możliwew ten sposób, że egzekucja może zostać skierowana tylko do przedmiotów składających się na oznaczoną masę majątkową bądź w ten sposób, że zostaje ustalona kwota, powyżej której zobowiązany nie odpowiada.

Odpowiedzialność cum viribus patrimonii Ograniczenie odpowiedzialności do określonej masy majątkowej występuje wówczas, gdy ustawodawca postanowi, że podmiot pewnej wyodrębnionej masy majątkowej odpowiada za długi należące do tej masy lub długi w inny sposób z nią związane jedynie określonymi przedmiotami majątkowymi, Nie występuje w prawie zobowiązań, a jedynie w prawie spadkowym (art. 1030 KC) oraz na gruncie stosunków majątkowych małżeńskich (art. 41 § 1 KRO). Ma ona charakter odpowiedzialności osobistej, a nie rzeczowej, gdyż występują tu cechy charakterystyczne dla tego rodzaju odpowiedzialności – ciąży ona na pewnej masie majątkowej, a nie na konkretnych przedmiotach majątkowych.

Odpowiedzialność pro viribus patrimonii Drugim sposobem ograniczenia odpowiedzialności osobistej jest ograniczenie kwotowe (pro viribus patrimonii). Podmiot zobowiązany odpowiada całym swoim majątkiem, zarówno osobistym, jak i wyodrębnionym, jednak tylko do określonej kwoty (zwykle jest to wartość wyodrębnionej masy majątkowej). Ograniczenie dotyczy zatem nie tego, czym dłużnik odpowiada, ale do jakiej kwoty. Można więc stwierdzić, że ograniczeniu podlega wysokość kwoty, za którą dłużnik odpowiada, natomiast wysokość długu pozostaje niezmieniona.

ART. 924-925 kc Śmierć spadkodawcy Otwarcie spadku Nabycie spadku przez spadkobiercę

Pojęcie Długu Mianem długu określa się powinność spełnienia świadczenia przez dłużnika, W stosunkach spadkowych pojęciu dług towarzyszy przymiotnik „spadkowy”. Już samo określenie wskazuje, że chodzi o powinność związaną z dziedziczeniem. W obrębie pojęcia długi spadkowe należy wyróżnić dwie zasadnicze grupy obowiązków ciążących na spadkobiercach: pierwsza to obowiązek majątkowy ciążący wcześniej na spadkodawcy, który nie wygasł w chwili śmierci zobowiązanego, lecz przeszedł na jego następcę prawnego (następców prawnych); druga to pozostałe obowiązki związane ze spadkobraniem, które nie ciążyły uprzednio na spadkodawcy natomiast obciążają spadkobiercę.

SKŁAD SPADKU PRAWA I OBOWIĄZKI MAJĄTKOWE Nie należą do spadku: Prawa i obowiązki ściśle związane z osobą spadkodawcy, Prawa, które przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są spadkobiercami,

Długi spadkowe Koszty pogrzebu (zwyczajowo przyjęte w danym środowisku), Koszty postępowania spadkowego, Obowiązek zaspokajania roszczeń o zachowek, Obowiązek wykonania zapisów i poleceń Art. 922 par. 3 KC Inne długi spadkowe: Wynikające z ustawy Wynikające z woli spadkobiercy Należą do nich: quasi-alimentacyjny obowiązek w stosunku do dziadków spadkodawcy (art. 938 i 966 KC), a także obowiązek zapłaty wynagrodzenia wykonawcy testamentu oraz poniesienia kosztów postępowania spadkowego.

Zakres odpowiedzialności dłużników Jest uzależniony od: Tego czy spadkobiercy przyjęli już spadek, Treści złożonego oświadczenia o przyjęciu/odrzuceniu spadku, Tego czy doszło już do działu spadku, W przypadku niektórych długów spadkowych – decydująca jest wola spadkodawcy, Regulacja odpowiedzialności za długi spadkowe odbiega od ogólnej regulacji odpowiedzialności dłużnika z KC.

Odpowiedzialność spadkobierców DO CHWILI PRZYJĘCIA SPADKU: art. 1030 zd. 1 KC spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku, Egzekucja na zaspokojenie długu dopuszczalna tylko ze spadku – art. 836 zd. 1 KPC – odpowiedzialność cum viribus hereditatis, OD CHWILI PRZYJĘCIA SPADKU: art. 1030 zd. 2 KC spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe z całego swego majątku, Egzekucja może być prowadzona ze wszystkich przedmiotów majątkowych wchodzących w skład majątku spadkodawcy, Prawo Kopernika-Greshama – ewentualne gorsze przedmioty ze spadku wypierają lepsze z majątku spadkodawcy,

Odpowiedzialność Spadkobierców DO CHWILI DZIAŁU SPADKU: art. 1034 par. 1 zd. 1 KC – spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność, Wierzyciel może żądać całości świadczenia od wszystkich spadkobierców, kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek ze spadkobierców zwalnia pozostałych, Jeśli jeden zaspokoił wierzyciela może żądać zwrotu od pozostałych w częściach, które odpowiadają wielkości udziałów (1034 par. 1 zd. 2 KC) OD CHWILI DZIAŁU SPADKU: art. 1034 par. 2 KC – spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność w stosunku do wielkości udziałów,

Odpowiedzialność za długi zapisobierców windykacyjnych Nabywają określone prawo (przedmiot zapisu windykacyjnego) – sukcesja singularna, NIE nabywają części długów spadkowych, NIE nabywają długów związanych z przedmiotem zapisu, Odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego = odpowiedzialność za cudzy dług (spadkobiercy), odpowiedzialność o szczególnym charakterze, brak regresu wobec dłużnika (nie stosuje się 518 par. 1 pkt. 1 KC) Art. 1034(1) par. 1 KC – do chwili działu spadku – solidarna odpowiedzialność ZW wraz ze spadkobiercami, Problem: brak rozwiązania sytuacji solidarnej odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego i jedynego spadkobiercy  brak działu spadku

Odpowiedzialność zapisobierców windykacyjnych Rozliczenia między ZW a spadkobiercami następują proporcjonalnie do wartości otrzymanych przez nich przysporzeń, OD CHWILI DZIAŁU SPADKU: spadkobiercy i ZW odpowiadają za długi spadkowe proporcjonalnie do wartości otrzymanych przez nich przysporzeń Odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego  ograniczona do wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego (art. 1034(3) KC) – pro viribus hereditatis, art. 319 KPC – ograniczenie odpowiedzialności w postępowaniu egzekucyjnym .

Odpowiedzialność za zapisy zwykłe i polecenia Odpowiedzialność za zapisy zwykłe i polecenia  uzależniona od woli spadkodawcy  obowiązek wykonania może spoczywać na jednym, kilku lub na wszystkich spadkobiercach, zapisobiercach windykacyjnych lub zapisobiercach zwykłych (art. 971 KC), W przypadku dalszego zapisu zwykłego  odpowiedzialność ponosi zapisobierca zwykły obciążony dalszym zapisem, który sam jest również wierzycielem spadku, Jeśli spadkodawca ustanowił zapis zwykły lub polecenie, ale nie określił osoby obciążonej, odpowiedzialność będzie spoczywała na spadkobiercach i zapisobiercach windykacyjnych na zasadach ogólnych, z modyfikacją, polegającą na tym, że spadkobiercy również przed działem spadku odpowiadają za zapisy w stosunku do wielkości ich udziałów (art. 971 KC) Odpowiedzialność spadkobiercy z tytułu zapisów zwykłych i poleceń ogranicza się zawsze jedynie do wartości stanu czynnego spadku (art. 1033 KC)

Odpowiedzialność za długi związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa i gosp. rolnego Gospodarstwo rolne – szczególny rodzaj przedsiębiorstwa, Odpowiedzialność za długi związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego – art. 1081 KC – od chwili działu spadku spadkobierca, któremu gospodarstwo przypadło, oraz spadkobiercy otrzymujący od niego spłaty. Każdy ze spadkobierców  w stosunku do wartości otrzymanego udziału, Odpowiedzialność za inne długi – art. 1082 KC – wszyscy spadkobiercy na zasadach ogólnych Brak szczególnych przepisów dotyczących odpowiedzialności za długi związane z działalnością gospodarczą prowadzoną przez spadkodawcę – długi nie są składnikiem przedsiębiorstwa, są to osobiste długi przedsiębiorcy jeśli przedsiębiorstwo przypadnie jednemu spadkobiercy, za długi odpowiadać będą wszyscy proporcjonalnie do wielkości udziałów.

Dobrodziejstwo inwentarza Przyjęcie spadku wprost – odpowiedzialność bez ograniczeń – art. 1031 par. 1 KC, SN (7) – 22.06.1972r., III PZP 12/72 – odpowiedzialność taka w szczególnie wyjątkowych wypadkach może być ograniczona lub nawet wyłączona, jeśli przemawiają za tym zasady współżycia społecznego, Odpowiedzialność z dobrodziejstwem inwentarza – art. 1031 par. 2 KC, odpowiedzialność tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo w spisie inwentarza stanu czynnego spadku. Ograniczenie to odpada jeśli spadkobierca podstępnie pominął w wykazie inwentarza lub podstępnie nie uwzględnił w spisie inwentarza przedmiotów należących do spadku lub przedmiotów zapisów windykacyjnych albo podstępnie uwzględnił w wykazie inwentarza lub podstępnie podał do spisu inwentarza nieistniejące długi

Odpowiedzialność pro viribus hereditatis Granicę odpowiedzialności wyznacza określona wartość, a nie skład spadku, Wierzyciel może prowadzić egzekucję z całego majątku spadkobiercy Wyjątki: Art. 74 UKWH – wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości obciążonej hipoteką, Art. 316 KC – zastawnik może dochodzić zaspokojenia z przedmiotu zastawu, Ważne! Spadkobierca, bez względu na sposób przyjęcia spadku, nabywa długi spadkowe w pełnej wysokości. Dobrodziejstwo inwentarza skutkuje tym, że w zakresie przewyższającym wartość aktywów nie odpowiada osobiście za te długi. Należy pamiętać o ograniczeniu odpowiedzialności w egzekucji – art. 319 KPC, jeśli nie jest zastrzeżone w tytule egzekucyjnym, należy je zastrzec w klauzuli wykonalności (art. 792 KPC) Musi być również sporządzony wykaz lub spis inwentarza.

Wykaz i Spis inwentarza Dokument prywatny Spadkobiercy Fakultatywny, dobrowolny Brak kosztów Dotyczy spadków otwartych po 18.10.2015r. Art. 1031(1) par. 3 KC – treść wykazu Spis Dokument urzędowy Komornik

Kolejność zaspokajania długów Spadkobierca powinien spłacać długi zgodnie ze złożonym wykazem, a od chwili sporządzenia spisu – zgodnie ze sporządzonym spisem, Spłata bez wykazu (spisu) – naraża spadkobiercę na zarzut niedołożenia należytej staranności przy ustaleniu wierzycieli, - art. 1032 KC – poszerzenie odpowiedzialności Różnice poglądów co do hierarchii długów spadkowych: Wszystkie długi należy traktować w sposób jednakowy, wierzyciele powinni być zaspokojeni proporcjonalnie, Kolejność zaspokajania z sumy uzyskanej w egzekucji – art. 1025-1026 KPC, Brak jednolitego charakteru długów – pierwszeństwo długów, za które spadkobierca odpowiada również rzeczowo

Należyte spłacenie - kolejność Długi zabezpieczone rzeczowo tj. zastawem lub hipoteką w zakresie tego zabezpieczenia, Inne długi spadkowe niż wymienione w pkt. 1 i 3-5, w tym koszty pogrzebu, Zachowek – art. 1005 KC, Roszczenie małżonka z 939 KC Zapisy zwykłe i polecenia

Odpowiedzialność za długi Publicznoprawne Do spadku nie wchodzą zobowiązania publicznoprawne, Art. 97 par. 1 Ord.Pod. Spadkobiercy podatnika z zastrzeżeniem art. 97 par 2 przejmują przewidziane w przepisach prawa podatkowego majątkowe prawa i obowiązki spadkodawcy, Jeśli spadkodawcy przysługiwały na podstawie prawa podatkowego prawa o charakterze niemajątkowym, związane z prowadzoną działalnością gospodarczą przechodzą one na spadkobierców, o ile będą oni dalej prowadzić tę działalność na swój rachunek – art. 97 par 2 (stosuje się odpowiednio do sprawowanej przez spadkodawcę funkcji płatnika – art. 97 par 3) Przepisy te stosuje się odpowiednio do decyzji wydanych na podstawie przepisów prawa podatkowego – art. 97 par. 4 Za zobowiązania podatkowe odpowiadają również zapisobiercy windykacyjni i zwykli, Przepisy te stosuje się odpowiednio do należności z tyt. składek na ubezpieczenia społeczne (art. 31 USUS)