Prawo rzymskie – osoby i rodzina I dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Konsultacje - wtorek, godz. 15.00-16.00, sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: +48 58 523 29 50 E-mail: jacek.wiewiorowski@prawo.ug.edu.pl E-mail do sekretariatu: sekretariat04@prawo.ug.edu.pl Telefon do sekretariatu: +48 58 523 28 51 Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: http://www.praworzymskie.ug.edu.pl/ Dalsze informacje: http://prawo.ug.edu.pl/pracownik/59485/jacek_wiewiorowski

Koncepcja prawa osobowego Gaius (II w. n.e.) wyodrębnił dział personae, odróżniając prawo osobowe w szerokim sensie rzymskim łącznie z prawem rodzinnym, od prawa majątkowego, określonego mianem res w znaczeniu ogółu rzeczy:. trójpodział personae – res – actiones jako podstawa systematyki podręcznika Institutiones Gaiusa na nich opierały się Institutiones Justyniana - punktem wyjścia dla tzw. systematyki instytucjonalnej, przyjętej na początku XIX w. przez kodeksy cywilne francuski (Code civil) z 1804 r. (oraz wzorujące się na nim kodeksy) i austriacki (ABGB) z 1811 r., a potem do pewnego stopnia przez kodeks prawa kanonicznego z 1917 r.

Podmiotowość i prawo podmiotowe Friedrich Karl von Savigny (1779-1861) kategoria prawa podmiotowego Traktowanie norm prawnych z perspektywy podmiotu nie było jednak całkiem Rzymianom obce - ACTIO Główna przeszkoda dla zaistnienia prawa podmiotowego w epokach przednowożytnych - kategoria ta zakłada istnienie prawa człowieka, nieznane (od 1789 r.) - historiografia na wyrost dopatruje początków w starożytności (stoickiej, wczesne chrześcijaństwo i jurysprudencja rzymska) Ulpian (jurysta przełomu II/III w. n.e.) proklamował równość wszystkich ludzi w świetle prawa naturalnego (D. 50,17,32: omnes homines aequales sunt).

Prawo podmiotowe W prawie rzymskim prawa człowieka, a zatem i prawa podmiotowe jako kategoria prawa pozytywnego, były wykluczone - niewolnictwo Niewolnictwo nie skończyło się z czasami starożytnymi i jego uznanie trwało aż do XIX w. (od XV w. zasadniczo poza Europą i kwestia ‚rasy’; Uwaga – niewolnictwo praktykowane do dziś; ‚niewolnictwo’ w UE – kilkaset tysięcy osób) – zjawisko uniwersalnie znane u ludzi Chrześcijańska równość przed Bogiem podwaliny prawa podmiotowego - William Ockham (1285–1350), umocnienie – Hugo Donellus (1527– –1591 zastąpienie antycznej persona konstrukcją podmiotu prawa (subiectum iuris), podobnie jak antycznej res przedmiotem prawa (obiectum iuris) - Gottfried Wilhelm Leibniz (1646–1716). Do czasu Rewolucji Francuskiej - liczne reglamentacje własności nieruchomej, wytwarzania towarów i obrotu nimi oraz pracy Aktualnie tendencja do rozpadu koncepcji jednolitego podmiotu prawa – wielość statusów (status konsumenta)

Status człowieka a jego podmiotowość prawa Antyczne prawo rzymskie – podobnie jak prawo feudalny – pozycja jednostki determinowana przez status w społeczeństwie (uniwersalne u Homo sapiens sapiens – a także innych Primates) Najważniejszym podziałem społecznym był w Rzymie podział na wolnych i niewolników. Wolni dzielili się z kolei na obywateli i nieobywateli, Obywatele nie posiadali automatycznie pełni podmiotowości prawnej, która przysługiwała tylko naczelnikowi rodziny (pater familias) – osoba sui iuris (własnego prawa) i podporządkowane mu osoby alieni iuris (cudzego prawa).

O zdolności prawnej osoby (persona - caput) rozstrzygały trzy kryteria wolności (status libertatis) - capitis deminutio maxima obywatelstwa (status civitatis) - capitis deminutio media pozycji w rodzinie (status familiae) – capitis deminutio minima (stąd też prawo dotyczące osób obejmowało również prawo rodzinne) w prawie klasycznym dla dzieci małżeńskich decydowała chwila poczęcia (orientacyjna – brak wiedzy), a dla dzieci pozamałżeńskich – chwila urodzenia Zmiana po 212 r. constitutio Antoniniana m.in. przyrost liczebny półwolnych (w tym zwłaszcza coloni) i ostateczny upadek rodziny agnacyjnej - nowe hierarchie społeczne (honestiores-humiliores oraz clarissimi i dalsze podziały) – podobieństwo do podziały społeczeństwa stanowego epoki feudalnej.

Początek zdolności prawnej osoby fizycznej Zdolność prawna człowieka wolnego zaczynała się w momencie jego urodzenia – odmiennie niż często w prawach feudalnych (krzyk dziecka, podniesienie - uznanie przez ojca: znane Rzymianom ale brak prawnego znaczenia) W nawiązaniu do źródeł rzymskich powstała paremia prawnicza: „tego, kto ma się urodzić, uznaje się za już urodzonego, ilekroć chodzi o jego korzyści” (nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius quaeritur) Realizowana jest ona w różnej postaci we współczesnych ustawodawstwach i za wzorem rzymskim prawo spadkowe – w tym polskie prawo (rozszerzana współcześnie niekiedy również odszkodowanie za szkody powstałe w okresie prenatalnym) Dla prawa rzymskiego nieistotny dylemat momentu wcielenia duszy – rozważana od czasów starożytnych; najsilniejszy impuls – chrześcijaństwo – brak dogmatycznego uściślenia (moment poczęcia - stanowisko Kościoła katolickiego ustalone dopiero połowa XIX w. - współczesna medycyna) Problem aborcji – praktykowana (z ograniczeniami) oraz porzucania dzieci (expositio)– z ograniczeniami – uniwersalizm a ius vitae et necis pater familias (ius exponendi)

Koniec zdolności prawnej w prawie rzymskim Śmierć oraz odrębności związane z ius postliminii (fikcja lex Cornelia – 80 p.n.e.; po jej udowodnieniu - C. 8,50,4 lub zasada, że żona jeńca mogła zawrzeć nowe małżeństwo dopiero po upływie 5 lat od chwili wzięcia go do niewoli, jeśli w międzyczasie nie uzyskano żadnych wiadomości – od D. 24,2,6 PLUS dodatkowe przywileje żołnierskie w okresie poklasycznym) Brak domniemania śmierci (generalnie brak pełnego wykształcenia koncepcji PRAESUMPTIO IURIS) - glosatorzy ustanowili w razie zaginięcia domniemanie wzruszalne, że zaginiony żył 100 lat, taką miarę najdłuższego życia przyjmowano w Corpus Iuris Civilis - obniżono następnie do wieku lat 70. Prawo rzymskie - jurysprudencyjne domniemania śmierci osób zmarłych we wspólnym niebezpieczeństwie (commorientes - kolejność) Brak instytucji uznania za zmarłego – Nov. Iust. 117 – a. 542 jest traktowana niekiedy za jego pierwowzór Na zdolność do czynności prawnych wpływał uszczerbek na czci obywatelskiej (existimatio- infamis) oraz ujma w czci obywatelskiej (turpitudo – persona turpis) sankcja dodatkowa w prawie publicznym lub prywatnym (zbliżanie zakresu) Pierwotne uniwersalne pozbawienie ochrony prawnej za popełnienie czynów naruszających drastycznie ustalony porządek społeczny; popularność w prawach średniowiecznych a w okresie wczesnowożytnym - banicja) W okresie nowożytnym pojawiła się też instytucja śmierci cywilnej w następstwie wyroku karnego skazującego (mort civile) – współcześnie jedynie kara dodatkowa pozbawienia praw publicznych

Wolność i niewola (podstawowy podział summa divisio de iure personarum według G. 1.9) – capitis deminutio maxima Niektórzy prawnicy rzymscy uznawali niewolnictwo za chronologicznie późniejszą instytucję prawa ludów (ius gentium), stojącą w sprzeczności z pierwotnym ius naturale (intuicja Rzymian): stąd favor libertatis przy interpretacji aktów prawnych Niewolnikowi (servus, mancipium, homo) przysługiwał w prawie rzymskim podwójny status - z punktu widzenia religijnego, zwłaszcza więc w prawie sakralnym – człowieczeństwo (termin homo) - dla prawa prywatnego formalnie tylko przedmiotem własności (w skrajnej postaci instrumentum vocale) - peculium (mały majątek) głównym przejawem uznania w wąskim zakresie osobowości niewolnika ale D. 50,17,133: melior condicio nostra per servum fieri potest, deterior fieri non potest (Nasze położenie [prawne] może być polepszone przez niewolników, nie może ulec pogorszeniu) oraz odpowiedzialność noksalna i contubernium Etapy i rodzaje niewolnictwa w Rzymie Osoby o statusie pośrednim – półwolni (osoby in mancipio; nexi i addicti - czyli niewypłacalni dłużnicy, redempti ab hostibus; poddani egzekucji osobistej; mercennarii, czyli pracownicy najemni, i auctorati, czyli wynajęci gladiatorzy; coloni - drobni dzierżawcy gruntów rolnych, których w okresie późnego cesarstwa trwale przywiązano do ziemi – coloni adscriptii) – powszechne w okresie feudalnym

Ochrona niewolników Ciężkie nadużycia władzy nad niewolnikami ścigał w okresie republiki cenzor; w okresie pryncypatu wydano, zwłaszcza za panowania Antoninów (138–192), rozmaite przepisy ochronne przeciwko “srożeniu się nad niewolnikami” – ograniczenie vitae necisque potestas Septymiusz Sewer (pan. 193–211) przyznał niewolnikowi prawa do zażaleń administracyjnych na złe traktowanie do prefekta miasta Rzymu lub do namiestników prowincji (D. 1,12,1,8). Porównywane przez badaczy współczesnych do ustawodawstwa chroniącego zwierzęta Problem praw zwierząt nie istniał w prawie rzymskim Osobny status psa oraz konia? Proces komodyfikacji zwierząt hodowlanych – chrześcijaństwo ugruntowało drastyczne przeciwstawienie człowiekowi – jako istocie obdarzonej duszą nieśmiertelną – zwierząt, istot żywych ale duszy nieśmiertelnej pozbawionych (przecięto ostatecznie poczucie silnej więzi łączącej człowieka ze światem zwierząt obecne we wcześniejszych dziejach ludzkości) Ruch wyzwolenia zwierząt i współczesne dyskusje o podmiotowości prawnej zwierząt

Sposoby powstania niewoli popadnięcie w niewolę wojenną (niewolnicy publiczni a prywatni) urodzenie z matki niewolnicy (często biologiczne dzieci właściciela: faktyczna poligynia w społeczeństwie rzymskim) – dziecko niewolnicy (partus ancillae) przypadało jej właścicielowi, nie pozostając stosunku prawnym ze swymi rodzicami biologicznymi – ale favor libertatis (i zarazem wyższa wartość rynkowa zrodzonych w niewoli – vernae) - niewola jako sankcja karna: cives Romanus nie mógł być niewolnikiem w obrębie własnego państwa - karę tę wykonywano w okresie republikańskim w drodze sprzedaży go „poza Tyber” (T. 3,5: trans Tiberim; pryncypat - dopuszczenie zniewolenia obywatela wewnątrz państwa rzymskiego (sankcja karna dodatkowa – różne kategorie: servi poenae; S.C. Claudianum 52 n.e. - kontakty seksualne Rzymianki z niewolnikiem: zniesione ostatecznie – Justynian I) - dłużnik przysądzony wierzycielowi (debitor addictus) - złapany na gorącym uczynku i przyznany okradzionemu złodziej (G. 3,189: fur manifestus addictus) - obywatel nieobecny przy spisie majątkowym (incensus) lub przy poborze wojskowym (infrequens).

Koniec niewoli Wyzwolenia – nagroda za zasługi publiczne lub akt prywatnoprawny – libertinus, libertyni (ius patronatus i „piekło społeczne wyzwoleńców”: reverentia, obsequium a ingenui dopiero ich dzieci W okresie republiki do nabycia wolności potrzebna była zawsze czynność prawna wyzwolenia - manumissio W okresie pryncypatu przyjęto automatyczne nabycie wolności przez niewolnika, na którego korzyść ustanowiono pewne warunki zbycia, a następnie ich nie dotrzymano; Dioklecjan (pan. 284-305) – dopuszczenie zasiedzenia wolności Wyzwolenia cywilne (obywatelstwo) i pretorskie (Latyni juniańscy – zniesione Justynian I) Ograniczenia wyzwoleń – ustawy Augusta (przyczyny ograniczeń - ius patronatus oraz klientyzm/sakralny wymiar relacji); okres pryncypatu – ułatwienia wyzwoleń: manumissio fideicommissaria z dalszymi przywilejami Okres chrześcijański: manumissio in ecclesia (usankcjonowane prawnie – Konstantyn Wielki). Chrześcijaństwo a niewolnictwo

Obywatelstwo (status civitatis) – forma uniwersalnego dla ludzi trybalizmu a altruizm gatunkowy - personalność prawa ulega niemal zastąpieniu przez zasadę terytorialności po 212 r. Z punktu widzenia obywatelstwa osoby wolne dzieliły się na obywateli rzymskich (cives Romani) i nieobywateli, wśród których wyróżniano Latynów (Latini) i cudzoziemców (peregrini). Latynowie mieli liczne prawa (różne kategorie latynów): zawierania z Rzymianami czynności prawnych należących do rzymskiego prawa obywatelskiego (ius commercii) ważnych związków małżeńskich (ius conubii), korzystania z rzymskiego prawa spadkowego (testamenti factio) przesiedlania się ze swych gmin do Rzymu (ius migrandi), co czyniło ich automatycznie obywatelami Peregryni - cudzoziemcy, który w charakterze gościa poddał się ochronie ze strony Rzymianina, korzystał jako jego klient (cliens) – model znany i indziej (prawo gościnne!) – osobna sytuacja peregrini dediticii Osobny status foederati Zasada wzajemności XVIII-XIX w. i współczesne ograniczenia na gruncie prawa prywatnego dla cudzoziemców

Pozycja w rodzinie – status familae – capitis deminutio minima (pater familias) Podział obywateli na samodzielnych lub „własnego prawa” (sui iuris) i podległych władzy lub „cudzego prawa” (alieni iuris), przydzielający im odpowiedni status familiae, występował jedynie w rodzinie agnacyjnej (agnatio) Kobieta mogła być co prawda osobą sui iuris, lecz nie mogła mieć nigdy władzy agnacyjnej (konsekwencja patriarchatu) Rodzina agnacyjna od schyłku republiki ustępowała rodzinie opartej na pokrewieństwie naturalnym (cognatio) - altruizm krewniaczy pierwotniejszy niż więzi prawne Zanik władzy męża nad żoną (manus) następował od II w. przed Chr. Osłabienie patria potestas postępował w okresie pryncypatu – ale utrzymała się aż do schyłku prawa rzymskiego (peculium – castrense i quasi castrense; bona materna; bona adventicia) - agnacja formalnie zniesiona 543 r.: Nov. Iust. 118

Rodzina Władza ojcowska (Patria potestas) Władza ojcowska nie służyła, jak współczesna instytucja władzy rodzicielskiej, przede wszystkim społecznej potrzebie otoczenia pieczą dziecka – rodzina agnacyjna Stosunki rodzinne pozostawiono trosce jednego, stojącego na czele familia mężczyzny – pater familias - był podmiotem praw majątkowych i faktycznym rządcą w rodzinie, właścicielem, zarządcą i dysponentem tego, co do niej należało. Domestica disciplina – m.in. aby uniknąć przynoszących ujmę rodzinie kar publicznych Jedyny w danej rodzinie nie miał nad sobą zwierzchnika - był osobą sui iuris, Podlegli władzy ojcowskiej – patria potestas – osoby alieni iuris. W ręku (manus) pater familias spoczywała władza i troskę o familia pecuniaque – tj. członków rodziny i cały jej majątek. Pierwotnie – manus - następnie rozróżnienie: patria potestas oraz dominica potestas. Termin manus utrzymał się na określenie władzy nad kobietą, która weszła do rodziny agnacyjnej swojego męża.

Pater familias – najszerszy zakres uprawnień – okres archaiczny Zawsze niepodzielna władza – także synowie dorośli, którzy na gruncie prawa publicznego byli niezależni Teoretycznie prawo życia i śmierci – ius vitae necisque/ ius vitae et necis (też ius exponendi) wobec dzieci (ograniczenia ale monstra) - nigdy wobec żony (iudicium domesticum) prawo do sprzedaży dzieci – ius vendendi (w stosunku do syna – konsekwencje trzykrotnej sprzedaży: emancypacja i adopcja: T. IV 2b) swoboda w zakresie wyrażania zgody na ich małżeństwo SC Macedonianum (ca 51 n.e.)– zakaz udzielania pożyczek synowi pozostającemu pod patria potestas swoboda pater familias podlegała ograniczeniom na skutek panujących obyczajów i ze strony prawa sakralnego, a także przez reakcje opinii społecznej (cenzorzy i później cesarz).

Wejście pod władzę ojcowską: urodzenie w iustum matrimonium; adoptio – rodzaje adopcji rzymskiej i jej cechy (adrogatio a adoptio; różne sposoby adopcji; Justynian I: adoptio plena (krewny wstępny dziecka) a adoptio minus plena (obcy) - analogie do współczesnego przysposobienia pełnego (tylko to znane dziś prawu polskiemu) i niepełnego (rola „polityki rodzinnej”) legitimatio Koniec patria potestas: śmierć/capitis deminutio maxima/capitis deminutio media pater familias; emancipatio Inne: flamen dialis, virgo Vestalis; groźba pozbawienia patria potestas w przypadku stosowania zbyt surowych kar cielesnych (Trajan); mógł jej zostać pozbawiony też ten, kto porzucił dziecko – argument z C. 8.51.2 (a. 374); Justynian I - przywilej dla biskupów i patrycjuszy

Zmiany pojmowania patria potestas w II w. n.e. precyzowanie treści władzy ojcowskiej (już u schyłku republiki nie tylko w perspektywie uprawnień ojca) Przekonanie, że członkowie rodziny winni sobie pietas – miłość, przywiązanie, szacunek i uległość – przenoszono także na dzierżyciela władzy i zaczęto mówić po jego stronie o officium pietatis, czyli obowiązku troszczenia się (stąd obowiązek alimentacyjny – proces kognicyjny) tendencja do ograniczania władzy ojcowskiej na rzecz obowiązków – troskliwość wobec potomstwa to uniwersalne kryterium wyboru partnera u ludzi (neotenia)

Zmiany patria potestas związane ze spadkiem znaczenia rodziny agnacyjnej na rzecz rodziny kognacyjnej, opartej na więzach krwi (dzięki edyktom pretorskim) – najważniejsze w zakresie prawa spadkowego i prowadzące do zabezpieczenia praw krewnych a zarazem utrzymaniu jedności nazwiska, majątku rodzinnego, utrzymaniu kultu rodzinnego (wymiar religijny) oraz pełnionych przez rodzinę obowiązków społecznych (m.in. wojskowość) obowiązkiem każdego pater familias troska o następców, którzy mogliby przejąć i pomnożyć dorobek poprzednich pokoleń, który miał służyć nie tylko rodzinie ale i zbiorowości obywatelskiej