Prawo rzymskie - II dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Konsultacje - wtorek, godz. 15.00-16.00, sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: +48 58 523 29 50 E-mail: jacek.wiewiorowski@prawo.ug.edu.pl E-mail do sekretariatu: sekretariat04@prawo.ug.edu.pl Telefon do sekretariatu: +48 58 523 28 51 Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: http://www.praworzymskie.ug.edu.pl/ Dalsze informacje: http://prawo.ug.edu.pl/pracownik/59485/jacek_wiewiorowski

Periodyzacja prawa rzymskiego – źródła powstania prawa (fontes iuris oriundi) W starożytności prawo rzymskie rozwijało się: w okresie monarchii (753–510 przed Chr.) oraz w okresie republiki (510–27 przed Chr.) przede wszystkim jako prawo zwyczajowe, wzrost znaczenia ius honorarium w okresie pryncypatu (27 przed Chr.–284 po Chr.) przede wszystkim jako prawo jurysprudencyjne (kazuistyka i praktycyzm; normatywność miękka) a w okresie dominatu-późnego cesarstwa rzymskiego (284–565), zamykającym się tradycyjnie w naukach prawnych ze śmiercią Justyniana, przede wszystkim jako prawo stanowione, w formie konstytucji cesarskich. (aczkolwiek w naukach historycznych przyjmowana jest powszechniej cezura początku VII w. jako koniec późnego cesarstwa rzymskiego). Tradycja romanistyczna: Bizancjum (bezpośrednia kontynuacja) i łaciński Zachód: zwłaszcza istotny rozwój od XI w. – odkrycie Digestów justyniańskich (Littera Pisana/Florentina) - D.

1. Dominował początkowo zwyczaj (mos maiorum) Źródła dawnego prawa rzymskiego (ius civile) – okres królewski i wczesna republika – okres archaiczny 1. Dominował początkowo zwyczaj (mos maiorum) jedność sfery sakralnej i obyczajowo- prawnej (ius i fas) monopol wiedzy prawniczej i wymiaru sprawiedliwości należał początkowo do jurysprudencji pontyfikalnej (kapłani)- układanie formuł procesowych już wówczas jurysprudencja rzymska nie ograniczała się jedynie do wykładni tekstów prawnych, jak późniejsza europejska dogmatyka prawa lecz tworzyła prawo drogą wykładni 2. Ustawa (lex) – nieliczne - pierwszą ustawą ogólną była ustawa XII Tablic (lex duodecim tabularum ok. 451 r. p.n.e.) – fons omnis publici privatique iuris (Liv. 3,34,6)?

Nowy czynnik prawotwórczy - prawo urzędnicze (ius honorarium) – późna republika/ okres przedklasyczny Ważną ale słabszą niż wcześniej rolę dla ius civile utrzymało prawo zwyczajowe, zwane mos, instituta i exempla maiorum, a od czasów Cycerona – consuetudo; mogło nawet uchylać ustawy Stale niewielki wpływ na prawo nieliczne rzymskie ustawy, wydawane przez zgromadzenia ludowe i zrównane z nimi od 287 r. p.n.e. uchwały zgromadzeń plebejskich – LEGES/PLEBISCITA. Rola jurysprudencji działalność magistratur jurysdykcyjnych – pretorów (367 r. p.n.e.) i edylów – szczególna rola praetor peregrinus (242 r. p.n.e.) [obok niego praetor urbanus]

Edictum – ius edicendi D. 2,14,7,7 Ulpianus libro quarto ad edictum: Ait praetor: "pacta conventa, quae neque dolo malo, neque adversus leges plebis scita senatus consulta decreta edicta principum, neque quo fraus cui eorum fiat facta erunt, servabo. " Ulpian, księga czwarta do edyktu „Mówi pretor: Nieformalne umowy, zawarte nie w złym zamiarze, ani z obrazy ustaw, uchwał plebejskich, uchwał senatu, dekretów i edyktów cesarskich, ani w celu obejścia któregokolwiek z wymienionych praw, będę respektował.”

Rola procesu formułkowego (formularnego): Intentio – część formułki zawierająca treść żądania powoda. Demonstratio - stanowiła zwięzły opis stanu faktycznego w formułkach w których roszczenie opierało się na fakcie. Condemnatio – była alternatywnym upoważnieniem sędziego do zasądzenia lub uwolnienia pozwanego. Adiudicatio – występowała w powództwach działowych i zawierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności. Nadzwyczajne - Exceptio – częścią składową formułki umieszczaną w interesie pozwanego [m.in. exeptio doli] - Praescripto – umieszczana była w formułce na żądanie powoda, domagającego się od pozwanego nie całości świadczenia tylko jego części.

Rzymskie podziały prawa Ius civile – Ius honorarium Papinianus libro secundo definitionum – D.1,1,7 pr. IUS AUTEM CIVILE EST, QUOD EX LEGIBUS, PLEBIS SCITIS, SENATUS CONSULTIS, DECRETIS PRINCIPUM, AUCTORITATE PRUDENTIUM VENIT (prawem cywilnym jest to prawo, które pochodzi z ustaw, uchwał zgromadzeń plebejskich, uchwał senatu, zarządzeń cesarskich i z powagi uczonych prawników). Papinianus libro secundo definitionum – D.1,1,7,1. IUS PRAETORIUM EST, QUOD PRAETORES INTRODUXERUNT ADIUVANDI VEL SUPPLENDI VEL CORRIGENDI IURIS CIVILIS GRATIA PROPTER UTILITATEM PUBLICAM (prawem pretorskim jest to prawo, które wprowadzili pretorowie dla wspomagania, uzupełniania i poprawiania prawa cywilnego, ze względu na dobro publiczne).

Ius civile a ius gentium; jurysprudencja Ius civile w jego pierwotnym sensie prawa obowiązującego tylko obywateli zostało uzupełnione przez pochodzące z praktyki handlu międzynarodowego „prawo ludów” (ius gentium), uznane na gruncie rzymskim w edykcie pretora peregrynów (pretor peregrinus) – urzędu ustanowionego w 242 r. p.n.e. konsekwencja zasady osobowości prawa (‚terytorialność’ po 212 r. n.e.) Edykty, a zwłaszcza edykt pretorski stały się obiektem komentarzy jurystów – razem modyfikacja ius civile.

Jurysprudencja Jurysprudencja późnorepublikańska – stopniowa laicyzacja po 304 r. p.n.e. (upublicznienie formuł procesowych – tz. Ius Flavianum) Responsa i nauczanie (Tiberius Coruncanius 254 p.n.e.); komentarze Edykty, a zwłaszcza edykt pretorski stały się obiektem komentarzy jurystów – razem prowadząc do modyfikacji ius civile. Główny kierunek jej pracy praktyczny i tego wymiaru nie miała nigdy się pozbawić (jurusprudencja kautelarna – cautio). Kazuistyka – rola osobistego autorytetu Nie była istotna poprawność pod względem teoretycznym ale praktyczna możność zastosowania, rozwiązania praktycznego problemu, przy zgodności z opiniami poprzedników i pewnymi ustalonymi w ogniu sporów regułami. Od sapientes (niewielki wpływ filozofii greckiej) do profesjonalizacji

Rzymskie podziały prawa: Ius civile – ius gentium I. 1, 2, 1. Ius autem civile vel gentium ita dividitur: omnes populi qui legibus et moribus reguntur partim suo proprio, partim communi omnium hominum iure utuntur:  nam quod quisque populus ipse sibi ius constituit, id ipsius proprium civitatis est vocaturque ius civile, quasi ius proprium ipsius civitatis:  quod vero naturalis ratio inter omnes homines constituit, id apud omnes populos peraeque custoditur vocaturque ius gentium, quasi quo iure omnes gentes utuntur.  et populus itaque Romanus partim suo proprio, partim communi omnium hominum iure utitur. (...)  Prawo zaś obywatelskie lub prawo narodów dzieli się tak: wszystkie ludy, które rządzą się ustawami i zwyczajami, posługują się częściowo swoim własnym [prawem], częściowo prawem wspólnym wszystkim ludziom. Bo to prawo, które lud ustanowił dla siebie, jest właściwe tylko jego społeczności obywatelskiej i nazywa się ius civile jako własne prawo jego społeczności obywatelskiej; to natomiast, które przyrodzony rozsądek ustanowił pomiędzy wszystkimi ludźmi, jest jednakowo przestrzegane u wszystkich ludów i nazywa się ius gentium, jako prawo, którym posługują się wszystkie narody. Lud rzymski posługuje się stąd częściowo własnym swoim [prawem], częściowo prawem wspólnym wszystkim ludziom (...)

ius gentium zbliżało się pojęciowo do racjonalnego ius naturale IUS NATURALE EST, QUOD NATURA OMNIA ANIMALIA DOCUIT: NAM IUS ISTUD NON HUMANI GENERIS PROPRIUM, SED OMNIUM ANIMALIUM (prawem naturalnym jest to prawo, którego sama natura nauczyła wszystkie stworzenia: prawo to bowiem jest właściwe nie tylko rodzajowi ludzkiemu, lecz wszystkim stworzeniom) - Ulpianus libro primo institutionum – D.1,1,1,3. I. 1,2,11: Sed naturalia quidem iura, quae apud omnes gentes peraeque servantur, divina quadam providentia constituta, semper firma atque immutabilia permanent(...) (Prawa zaś natury, które u wszystkich ludów jednakowo są postrzegane, a ustanawiane przez boską opatrzność, pozostają zawsze stałe i niezmienne). Zbieżne z koncepcjami socjobiologicznymi S. Pinker, The Blank Slate: The Modern Denial of Human Nature (TABULA RASA. Spory o naturę ludzką, Gdańsk 2005)

Rzymskie podziały prawa IUS PUBLICUM - IUS PRIVATUM : res publica jako wspólnota polityczna obywateli (obywatelska wspólnota prawa – iuris societas civium – Cicero rep. 1,49 – zmiana monarchia) Domitius Ulpianus - przełom II i III w. n.e. D. 1,1,1,2: Huius studii duae sunt positiones, publicum et privatum. publicum ius est quod ad statum rei Romanae spectat, privatum ius est quod ad singulorum utilitatem: sunt enim quaedam publice utilia, quaedam privatim. publicum ius in sacris, in sacerdotibus, in magistratibus consistit. („Są zatem dwa działy prawa: prywatne i publiczne. Prawem publicznym jest to, które dotyczy spraw państwa rzymskiego, prywatnym zaś to, które ma na względzie korzyść jednostek: są bowiem pewne rzeczy użyteczne dla ogółu, inne zaś dla osób prywatnych. Prawo publiczne składa się zatem z praw dotyczących rzeczy świętych, kapłanów i magistratur”) - Ius cogens - D. 2,14,38. Papinianus: ius publicum privatorum pactis mutari non potest (prawo publiczne nie może być zmieniane umowami osób prywatnych)

Źródła prawa okresu pryncypatu – okres klasyczny System źródeł prawa rzymskiego okresu pryncypatu przejął początkowo całość dawnego prawa z okresu republiki (mos/leges/ius honorarium/iurisprudentia), prawo nowe - dominacja prawa jurysprudencyjnego i prawa cesarskiego (konstytucje cesarskie – typy); przejściowa rola senatusconsultum (oratio principis). Iurisprudentia – podstawowe źródło rzymskiego prawa prywatnego (ius controversum; ‚soft law’) Interpretacja prawnicza jako źródło prawa (normy prawne interpretowane z obyczajów społecznych) – August/Tiberus: ius respondendi ex auctoritate principis (responsum signatum) sectae – Proculiani i Sabiniani stopniowa biurokratyzacja jurysprudencji (symbolem: responsum zastąpione przez rescriptum)

Iurisprudentia – cechy charakterystyczne i osiągniecia Niechęć do systematyki i definiowania - metoda kazuistyczna (omnis definitio in iure civili periculosa est) D. 1.1.10.2. Ulpianus libro secundo regularum. Iuris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia. („Biegłość w prawie to znajomość rzeczy boskich i ludzkich oraz wiedza o tym, co sprawiedliwe i niesprawiedliwe.”) Określenie regulae iuris (w nieco odmiennym znaczeniu niż współcześnie – zebrane D. 50.17.) D. 50.17.1: Paulus libro sexto decimo ad Plautium. Regula est, quae rem quae est breviter enarrat. Non ex regula ius sumatur, sed ex iure quod est regula fiat. Per regulam igitur brevis rerum narratio traditur, et, ut ait Sabinus, quasi causae coniectio est, quae simul cum in aliquo vitiata est, perdit officium suum. „Paulus księga szesnasta ad Plautium. Regułą jest to, co krótko przedstawia istniejący stan rzeczy. Nie prawo wynika z reguły, ale reguły tworzy się z istniejącego prawa. Za pomocą reguły krótko przedstawiamy stan rzeczy i, jak powiada Sabinus, sprawa jest jakby wyjaśniona. Jeżeli tylko w jakiejkolwiek części [reguła] jest wadliwa, traci swoją użyteczność.”

Iurisprudentia – cechy charakterystyczne i osiągniecia Przykłady reguł: - Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest; - Nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet; - Superficies solo cedit; - Nemo sibi ipse causam possesionis mutare potest Jurysprudencja nie dysponowała właściwie żadną teorią argumentacji prawniczej ale wykształciła ona wiele typowych schematów argumentacyjnych, takich jak analogia, wniosek z przeciwieństwa (a contrario) czy reductio ad absurdum. Sporne wpływy greckiej filozofii – nurt stoicki Iurisprudentia jako ars (sciencia i usus oraz exercitatio)- dwie antyczne koncepcje ars (1) wysoka, ograniczona do artes maximae (polityka, sztuka wojenna i retoryka, a zdaniem Cycerona nawet ars vivendi „sztuka życia” jako synonim filozoficznej mądrości (sapientia); (2) niska, stanowiąca przeciwieństwo sapientia czy nawet artes liberales - niegodna człowieka wolnego praca rzemieślniczo- zarobkowa. Gatunki literatury prawniczej („literatura problemowa”; komentarze, dydaktyka)

Źródła prawa okresu dominatu – okres poklasyczny Mos maiorum Biurokratyzacja jurysprudencji – zanik samodzielności – całkowite wyparcie responsum przez recriptio principis; II w./III w. podsumowanie dorobku – ULPIAN, PAULUS, PAPINIAN Zakazy interpretacji prawniczej – 316 r. (CTh 1,2,3); Nov. Marc. 4pr.: imperatoria interpretatio – 454 r.; interpretationes=perversiones (533 r. – Tanta § 21) „kodyfikacja” dorobku jurysprudencji – ius vetus – próby porządkowania (przyczyny) – 321 r., 322 r., 426 r. – tzw. Ustawa raweńska wulgaryzacja prawa (Zachód) – Pauli Sententiae, florilegia (Fragmenta Vaticana, Collatio legum Mosaicarum et Romanarum, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti) ZWŁASZCZA PÓŹNIEJSZE – V w. – Epitome Gai, Interpretationes - nauka prawa na Zachodzie (Rzym, szkoły lokalne) - regres „Wschodni klasycyzm” - nauka prawa – wschodnie szkoły prawa (Bejrut, Konstantynopol) – scholia Sinaitica - program nauczania – assesores, administracja cesarska (droga awansu społecznego – obok armii; rola struktur kościelnych; ‚ucieczka’ dekurionów) – elementy ‚orientalizacji’; problem chrystianizacji prawa Constitutiones – jedynym źródłem prawa – ius novum/leges „kodyfikacja” leges III/IV w. – Hermogenianus, Gregorianus, DRB – „oczekiwanie sprawiedliwosci” – rola chrześcijaństwa i oczekiwania społeczne; potrzeby administracji Codex Theodosianus 438 r. (429 r., 435 - 438) – plany i efekt (leges generales 312-438); Novellae Posttheodosianae

Justynian I Wielki (527-565) i kompilacja/”kodyfikacja” justyniańska (528-534) – zupełność, niesprzeczność, systematyka? Codices Iustiniani – 529 r. (Codex vetus), 531 r. – Quinquaginta decisiones, 534 r. (Codex repetitae praelectionis) – 12 ksiąg – XII Tablic (systematyka edyktu) - CEL Institutiones Iustiniani – 533 r. (G. i jego systematyka, Res cottidiane, Regulae Ulpiani, Modestinus, Florentinus, Ulpianus) - CEL Digesta Iustiniani seu Pandectae – 533 r. – 50 ksiąg, 1/20 całości z 200 prac, 39 jurystów – ok.. 5% materiału – ½ Paulus i Ulpianus (2/3 Ulpian; systematyka edyktu) – zakaz komentowania – CEL? Tribonianus – wieloletni QSP – przy Digesta Iustiniani profesorowie Bejrut (2), Konstantynopol (2), MOff, advocati PPO (11) – nowożytne koncepcje pracy komisji (Bluehme) Novellae Iustiniani – lata 535-565 – zapowiedzi spisania i kompilacje prywatne (Epitome Iuliani, Authenticum, Edicta Iustiniani) – CEL Corpus Iuris Civilis - Dionizy Gothofredus 1583 r. Prawo bizantyńskie (do 1453 r.) – antecessores (Teofilus, Thalelaios); Ecloga (VIII w.), renesans macedoński (IX w.): Epanagoge, Prochiron, Basilica (ksiąg 60 – lex+ius+scholia) – wpływ na prawa wschodnich Słowian (Statuty litewskie) Nauka prawa – Konstantynopol 426 r. (traktaty prawnicze) Hexabiblos – 1345 r.

Mos italicus docendi Glosatorzy XI w. (legistyka) Konsyliatorzy/komentatorzy/postglosatorzy – XIV i XV w. (legistyka) oraz Kanonistyka (kanoniści) - protorecepcja Legiści i kanoniści a ius commune Recepcja prawa rzymskiego – Rzesza Niemiecka XV w. Humanizm prawniczy – XVI w. (mos gallicus docendi) - prąd historyczny i systematyczny Holenderska „jurysprudencja elegancka” i systemy mieszane Szkoła Prawa natury - zasady prawa rozumu (XVII-XVIII w.) (kontynuacja prąd systematycznego humanizmu prawniczego) – kodyfikacje: ALR, code civil, ABGB (Oświecenie i program kodyfikacji prawa – formalnie niechęć wobec prawa rzymskiego) Usus modernus Pandectarum – 1648-1789 Pandektystyka – Niemcy XIX w. (opór przeciw idei kodyfikacji) – prawotwórstwo musi polegać na dopasowywaniu materiału normatywnego zaczerpniętego z przeszłości do nowych potrzeb