Pojęcie, funkcje i źródła prawa karnego – wybrane zagadnienia Mgr Karolina Piech Katedra Prawa Karnego Materialnego Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytet Wrocławski

Pojęcie prawa karnego

„Nazwa prawo karne (ius poenale, Strafrecht, penal law, droit penal) określa jedną z gałęzi systemu prawa obowiązującego w państwie. Z punktu widzenia formalno-prawnego prawem karnym jest zespół norm prawnych definiujących czyny zabronione pod groźbą kary oraz określających zasady odpowiedzialności za te czyny. Najistotniejszym elementem tej definicji jest kara, będąca przewidzianą przez prawo ujemną reakcją 2 na czyn zabroniony. Oznacza to zarazem, iż drugim elementem dystynktywnym jest czyn naganny, społecznie szkodliwy, z tego powodu bowiem zostaje on zabroniony pod groźbą kary”. A. Marek

„Prawo karne jest jakby negatywem fotograficznym, malującym ( „Prawo karne jest jakby negatywem fotograficznym, malującym (...) stan cywilizacji, budowę społeczną, potrzeby i ideały danego społeczeństwa”. J. Makarewicz „Prawo karne opiera się na państwowej władzy karania” H. Jescheck, T. Weigend

„Bezsporny jest również systemowy charakter prawa karnego, jako wyodrębnionej gałęzi prawa opierającej się na jednolitych zasadach i swoistej metodzie, zwanej w literaturze metodą karnistyczną. Jej cechą jest posługiwanie się zakazami i nakazami określonego zachowania pod groźbą przewidzianej prawem kary, przy czym podstawą odpowiedzialności karnej jest indywidualna wina sprawcy. W przeciwieństwie do wyróżnionych metod cywilistycznej oraz administracyjnej, które pełnią funkcje regulacji stosunków społecznych, metoda karnistyczna spełnia przede wszystkim funkcję ochronno-prewencyjną”. A. Marek

Szczególne cechy prawa karnego „Szczególnymi cechami, które odróżniają prawo karne od innych gałęzi prawa, są jego imperatywny i wartościujący charakter, uniwersalizm i subsydiarność”. A. Marek

„To człowiek jest autorem przestępstwa, kara dotyka człowieka i najczęściej człowiek jest ofiarą przestępstwa” (zasada humanizmu) Grześkowiak „Myślą przewodnią nowego prawa karnego musi być ochrona godności człowieka zarówno jako pokrzywdzonego, jak i sprawcy przestępstwa”. Fragment uzasadnienia do kodeksu karnego

„Prawo karne jest zespołem norm powinnościowych, wymagając w sposób imperatywny przestrzegania podstawowych wzorców postępowania. Naruszanie tych wzorców (zakazów i nakazów), jako społecznie szkodliwe, spotyka się z potępieniem wyrażonym w normach penalizujących takie postępowanie”. Marek „Prawo karne jest prawem nieprzekraczalnych granic”. W. Wolter

„Prawo karne nie daje odpowiedzi na pytanie, jakie zachowania są zabronione albo nie zabronione (...), jakie zachowania są bezprawne albo nie są bezprawne. Prawo karne daje odpowiedź na pytanie, które z zachowań bezprawnych są zachowaniami karalnymi”. (subsydiarność prawa karnego) K. Buchała, A. Zoll

„Ujmowanie norm karnoprawnych jako wtórnych, sankcjonujących wyłącznie zachowania sprzeczne z wynikającą z innych regulacji normą sankcjonowaną, prowadzi do „niezrozumiałego i niedopuszczalnego zabiegu polegającego na uczynieniu z prawa karnego wyłącznie aneksu do innych dziedzin prawa”. T. Kaczmarek

„Prawo karne jest konstytutywne w tym sensie, że samodzielnie tworzy prawne normy zachowań i na wypadek ich naruszenia opatruje je sankcjami”. Grześkowiak „Wszystko to, co wykracza poza konieczność prawa karania, jest w istocie nadużyciem prawa i tyranią”. C. Beccaria

Funkcje prawa karnego

„Termin „funkcje”, w tym wypadku w odniesieniu do prawa karnego, można rozumieć dwojako. Można mówić o funkcjach zamierzonych, opartych na przyjętych założeniach aksjologicznych, oraz w funkcjach rzeczywistych, których stwierdzenie jest możliwe jedynie na podstawie badań empirycznych stosowania norm prawa karnego. W niniejszym opracowaniu mamy na myśli funkcje zamierzone, które można utożsamiać z „celami” lub „zadaniami” prawa karnego, przyjmując jednocześnie, iż badanie skutków jego stosowania nie jest możliwe en block, lecz jedynie w odniesieniu do poszczególnych unormowań czy instytucji (np. badanie rzeczywistych efektów kary pozbawienia wolności, stosowania probacji, funkcjonowania przepisów o obronie koniecznej, ochrony określonych dóbr)”. A. Marek

A. Zoll, K. Buchała – funkcja ochronna i gwarancyjna L. Gardocki – funkcja sprawiedliwościowa, ochronna i gwarancyjna T. Bojarski – funkcja sprawiedliwościowa, ochronna, gwarancyjna, profilaktyczno-wychowawcza J. Warylewski – „funkcja zaspokojenia społecznego poczucia sprawiedliwości” A. Grześkowiak – funkcja karząca, zapobiegawcza, poprawcza

Konstytucja jako źródła prawa karnego

„Prawo karne jest tą dziedziną prawa, która swoimi środkami wkracza najbardziej intensywnie w wolności i prawa człowieka gwarantowane przez porządek prawny, w tym także przez Konstytucję. Prawo karne ma jednak przede wszystkim do wypełnienia zadanie ochrony wartości i dóbr ważnych dla funkcjonowania, niezakłócanego przez innych, codziennego życia obywateli, realizacji przez nich swoich aspiracji, rozwoju społeczeństwa jako całości i niezakłócanego funkcjonowania, dla dobra obywateli, instytucji państwowych i samorządowych. Jest to więc dziedzina, w której, jak w żadnej innej, istotną rolę odgrywają zasady i reguły konstytucyjne”. T. Bojarski

„Prawo karne wkracza w wolności i prawa człowieka i obywatela w różnoraki sposób. Pierwszy z nich ma dla prawa karnego w pewnym sensie znaczenie pierwotne i związany jest z zakresem norm sankcjonowanych, a więc norm, które wyrażają powinność określonego zachowania się poprzez zawarte w nich zakazy albo nakazy. Normy sankcjonowane decydują o zakresie zachowań dozwolonych i zabronionych, wkraczając przez system zakazów i nakazów w sferę wolności i praw podstawowych, a także związanych z wolnością działań z zakresu życia codziennego”. T. Bojarski

„Prawo karne określa zachowania godzące w wolności i prawa obywateli, naruszające dobra ważne dla społeczeństwa, zagrażające funkcjonowaniu państwa. Te wartości i dobra atakowane przez sprawców czynów zabronionych pod groźbą kary są przeważnie także wartościami i dobrami chronionymi Konstytucją. Należy więc zbadać, czy z punktu widzenia Konstytucji można wyprowadzić polecenie dla ustawodawcy karnego albo przynajmniej dyrektywę odnoszącą się do wprowadzenia karalności odpowiedniej kategorii zachowań. Innymi słowy, czy z Konstytucji wynika nakaz kryminalizacji lub nawet czy z treści Konstytucji da się wyprowadzić polecenia lub zalecenia dotyczące rodzaju sankcji związanej z popełnieniem czynu zabronionego określonego typu”. T. Bojarski

„Jeśli prawo karne jako pewien instrument, czy przynajmniej jako pewne zjawisko społeczne, nie ma powstawać w sposób żywiołowy, konieczne jest ustalenie pewnych reguł, otwarte ich dyskutowanie, lansowanie i stosowanie. W przeciwnym razie proces kryminalizacji podatny będzie na koniunkturalne wykorzystywanie prawa karnego przez polityków, na realizację nagłych pomysłów i zaspokajanie przejściowych emocji opinii publicznej”. L. Gardocki

„Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw”. Art. 31 ust. 3 Konstytucji RP

„Z art. 31 ust. 3 Konstytucji wynikają trzy zasady wiążące ustawodawcę: zasada subsydiarności (konieczności), zasada właściwego środka i zasada proporcjonalności w ścisłym tego słowa znaczeniu (adekwatności)”. T. Bojarski